Igrzyska olimpijskie i panhellenizm

Dążenie do współzawodnictwa charakteryzujące męskich członków elity znalazło wyraz w igrzyskach olimpijskich, święcie religijnym związanym z wielkim sanktuarium Zeusa, najwyższego boga greckiego panteonu. Okręg świątynny Zeusa znajdował się w Olimpii, położonej w południowo-zachodniej części Peloponezu, gdzie co cztery lata, począwszy od roku 776 p.n.e., odbywały się igrzyska. W trakcie tej wielkiej uroczystości mężczyźni dość zamożni, by spędzać czas na przygotowaniach do zawodów, współzawodniczyli w konkurencjach biegowych i w zapasach; każdy uczestnik występował indywidualnie, nie jako reprezentant drużyny narodowej, jak to się dzieje na współczesnych olimpiadach. Fizyczna siła i sprawność, współzawodnictwo oraz sława będąca udziałem zwycięzcy - wszystko to znakomicie odpowiadało męskiemu ideałowi Greka, ukształtowanemu w tej właśnie epoce. Przejawem odejścia od dawnej tradycji śródziemnomorskiej, która sprzeciwiała się publicznej nagości, było to, że greccy atleci występowali właśnie nago (od greckiego słowa gymnos, "nagi", wywodzi się termin gymnasion, czyli w postaci zlatynizowanej nasze "gimnazjum"). W okresie późniejszym do igrzysk olimpijskich wprowadzono inne konkurencje, takie jak wyścigi konne i wyścigi zaprzęgów, nadal jednak najważniejszym wydarzeniem pozostawał bieg krótki na dystansie jednego stadionu, czyli około 190 metrów (właśnie od nazwy greckiej jednostki miary odległości - stadion, w liczbie mnogiej stadia, wywodzi się używane przez nas słowo "stadion"). Zwycięzcy pierwotnie nie otrzymywali żadnych nagród poza wieńcem splecionym z gałązek oliwnych, chociaż prestiż związany z odniesieniem zwycięstwa mógł przynosić rozmaite inne profity. Nagrody o wartości materialnej zaczęto przyznawać w czasach późniejszych. Igrzyska olimpijskie mogli obserwować wszyscy wolni mężczyźni i niezamężne kobiety; mężatkom zabraniano tego pod karą śmierci. Kobiety miały swoje własne igrzyska; odbywały się one także w Olimpii, ale w innym czasie, i były poświęcone Zeusowej małżonce, Herze. Niewiele o nich wiemy. Pauzaniasz w swojej Wędrówce po Helladzie (V, 16, 2) podaje, że niezamężne kobiety rywalizowały ze sobą na olimpijskiej bieżni w biegu na dystansie pięciu szóstych stadionu (około 160 metrów). W czasach późniejszych ogólnogreckie igrzyska (nie tylko olimpijskie) zdominowali zawodowi atleci, którzy nagrody i honoraria pobierane za występy w rozmaitych zakątkach świata greckiego uczynili źródłem swojego utrzymania. Najsłynniejszym atletą był Milon z Krotony w południowej Italii, który na igrzyskach olimpijskich sześciokrotnie, poczynając od roku 536 p.n.e., zwyciężał w zapasach. Milon słynął z rozmaitych popisów, potrafił na przykład dopóty wstrzymywać oddech, dopóki żyły nie nabrzmiewały mu do tego stopnia, iż rozrywały sznur zawiązany wokół głowy.

Igrzyska olimpijskie koncentrowały się wokół rywalizacji osób szczycących się wrodzoną odrębnością od zwykłych ludzi, jak przedstawił to żyjący w V wieku p.n.e. poeta Pindar w pochwale rodziny zwycięzcy: "Nie da się ukryć wrodzonych darów natury. Wam zaś, synowie Aletesa [władcy Koryntu], często przyznały zwycięski triumf ludzi górujących wybitnymi sprawnościami w świętych agonach i dużo dawnego kunsztu w serca mężów tchnęły Hory kwieciste".1) Igrzyska, a więc wydarzenie, w którym uczestniczyć mogli wszyscy Grecy, wskazują na widoczną już w połowie VIII wieku p.n.e. W życiu społecznym i politycznym tendencję do organizowania się całej greckiej wspólnoty. Wzniesienie specjalnego sanktuarium kultu Zeusa w Olimpii stworzyło architektoniczne ramy dla publicznych zgromadzeń. W aspekcie społecznym uzupełnieniem tej architektonicznej struktury była tradycja, że igrzyska ku czci Zeusa i Hery były panhelleńskie, to znaczy dostępne dla wszystkich Greków. Co więcej, aby zapewnić uczestnikom i widzom bezpieczną podróż do Olimpii i bezpieczny powrót do domu, ogłaszano kilkutygodniowy rozejm, respektowany przez wszystkie, nawet zwaśnione ze sobą greckie państwa. Sposób, w jaki organizowano i przygotowywano igrzyska olimpijskie, świadczy o tym, że w Grecji w VIII wieku p.n.e. zaczynają rodzić się nowe wartości motywujące aktywność jednostki. Jest to zjawisko typowe dla ludów poszukujących nowych dróg rozwoju i dla społeczności, które pragną oddziaływać na siebie w sposób pokojowy. To upominanie się wspólnoty o swoje prawa, w połączeniu z dbaniem o interes jednostki, było jeszcze jednym ważnym warunkiem wstępnym wytworzenia się nowych form życia politycznego w Grecji.