Pojezierze wielkopolskie - zarys pod wzgledem połorzenia, przemysłu i turystyki

Pojezierze Wielkopolskie


Pojezierze Wielkopolskie leży na terenie województwa wielkopolskiego, pojezierze to, to część podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego, położona pomiędzy doliną Odry (Bruzda Zbąszyńska) na zachodzie a doliną Wisły na wschodzie. Powierzchnia regionu to ok. 15,7 tys. km2. Województwo to (od I 1999) położone jest w zachodniej Polsce, na północnym - zachodzie graniczy z województwem zachodniopomorskim, na północy na niewielkim odcinku z pomorskim, na wschodzie z kujawsko-pomorskim i łódzkim, na południu. z opolskim i dolnośląskim, na zachodzie z lubuskim. Powstało z województwa poznańskiego oraz części: pilskiego, bydgoskiego, konińskiego, kaliskiego, leszczyńskiego, zielonogórskiego i gorzowskiego. Jego powierzchnia wynosi 29 826 km2 (2. miejsce w kraju), ilość mieszkańców to 3,3 mln. (3. miejsce w kraju, 1997). Stolicą województwa jest Poznań, inne większe miasta to Piła, Gniezno, Konin, Kalisz, Ostrów Wielkopolski, Leszno. Dzieli się na 4 powiaty grodzkie, 31 ziemskich i 226 gmin (19 miejskich, 89 miejsko-wiejskich, 118 wiejskich).


Województwo leży w obrębie młodoglacjalnych Pojezierzy Południowobałtyckich i staroglacjalnych Nizin Środkowopolskich. Rzeźba regionu jest związana z fazą poznańską ostatniego zlodowacenia. Obszar wznosi się do 192 m nad poziom morza. Krajobraz jest tu dość urozmaicony, na północy w strefie marginalnej fazy pomorskiego zlodowacenia bałtyckiego rozciąga się Pojezierze Południowopomorskie, obejmujące w granicach województwa fragmenty pojezierzy: Wałeckiego, Krajeńskiego, Doliny Gwdy i Równiny Wałeckiej. W krajobrazie dominują głównie wzgórza moren czołowych (nawet do 207 m), faliste równiny moreny dennej, kemy, ozy, a także jeziora. Dalej na południu przebiega równoleżnikowo płaska, rozszerzająca się ku zachodowi (od 13 km do 30 km) Pradolina Toruńsko - Eberswaldzka (Dolina Środkowa Noteci, Kotlina Gorzowska). Dno doliny, poprzecinane kanałami i starorzeczami, wypełniają piaski glacjofluwialne i osady rzeczne, miejscami występują wydmy. Środkową część województwa zajmuje, leżące w strefie fazy poznańskiej zlodowacenia bałtyckiego, Pojezierze Wielkopolskie. Obejmuje ono na północnym-wschodzie Pojezierze Chodzieskie, na zachodzie Pojezierze Poznańskie, oddzielone od Pojezierza Gnieźnieńskiego i Równiny Wrzesińskiej Poznańskim Przełomem Warty. Na południu od Pojezierza Wielkopolskiego znajduje się równoleżnikowa Pradolina Warciańsko-Odrzańska i wschodnia część Pojezierza Leszczyńskiego. Na tym obszarze dominują faliste wysoczyzny moreny dennej z ciągami wzgórz moren czołowych (wysokość 100, 150 m, maksymalnie do 154 m - Góra Moraska), w szerokiej dolinie Warty tarasy akumulacyjne i wydmy. W obrębie nizin staroglacjalnych (Nizina Południowowielkopolska) krajobraz jest dość mało urozmaicony, m.in. zdenudowane wysoczyzny morenowe o wys. 100, 150 m (Leszczyńska, Kaliska, Turecka i północny fragment Wzgórz Ostrzeszowskich), rozczłonkowane dolinami rzek z kotlinowatymi rozszerzeniami, wypełnionymi przez osady piaszczyste (kotliny: Milicka, Grabowska, Kolska oraz Równina Rychwalska, Dolina Konińska).
Klimat w Wielkopolsce powiązany jest z bliską odległością od wybrzeża, o przeważających wpływach mas powietrza morskiego. Temperatury powietrza są mniejsze od przeciętnych w kraju (20, 21`C). Średnia temperatura roczna w Wielkopolsce to od 7`C (na północy) do 8`C (na południu).Często występują tu dni z pogodą bardzo ciepłą i pochmurną, średnio w roku prawie 60, z czego ok.35-40 cechuje brak opadów. Opady są malejące w kierunku wschodnim z 550 mm do poniżej 500 mm. Dni umiarkowanie ciepłe i jednocześnie pochmurne bez opadu jest w tym rejonie w ciągu roku prawie 50. Do stosunkowo licznych należą także dni z pogodą przymrozkowi pochmurną, których w ciągu roku odnotowuje się około 20, wśród nich 13 jest bez opadu, a 7 z opadem. Natomiast mniej jest tutaj dni z pogodą umiarkowanie mroźną, w roku średnio jest ich około 12. Okres wegetacyjny długi, trwa około 210, 220 dni. Województwo leży w dorzeczu Odry, główną rzeką jest Warta, inne większe rzeki to Noteć, Prosna, Gwda. W regionie tym jest wiele jezior, zwłaszcza na Pojezierzu Gnieźnieńskim, największe to Powidzkie, Niedzięgiel i inne. Jest także kilka zbiorników retencyjnych, np. Słupca. Gleby średnio i mało urodzajne, głównie płowe, a także rdzawe, bielicowe i brunatne, na południu od Gniezna czarne ziemie, w dolinach rzek mady, a w dolinie Noteci gleby bagienne.
Lasy, przeważnie sosnowe, zajmują około 25,3% powierzchni województwa, a powyżej 50% powierzchni w powiecie czarnkowsko - trzcianeckim. Największe kompleksy są na północnym-wschodzie, część Puszczy Noteckiej, lasy pilskie. Szczególnie uciążliwe zakłady przem. wytwarzają rocznie ponad 28 tys. ton zanieczyszczeń pyłowych (oczyszczane w 97,7%) i ponad 220 tys. ton gazowych (oczyszczane w 4,3%); na składowiskach zalega 48 mln. ton odpadów; ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzane do wód powierzchniowych są oczyszczane w 90,4% (w tym biologiczne i chemiczne w 20,8%); przybywa oczyszczalni ścieków (obecnie około 160 komunalnych). Najbardziej zdewastowane są okolice Konina (wydobycie węgla brunatnego, energetyka). Tereny objęte ochroną prawną zajmują 31,7% powierzchni województwa, najcenniejszy jest Wielkopolski Park Narodowy, ponadto 7 parków krajobrazowych.
Głównym miastem województwa jest Poznań, miasto wojewódzkie. Leży nad Wartą, na Pojezierzu Wielkopolskim, na skraju Pojezierza Poznańskiego i Gnieźnieńskiego. Liczy ono około 580 tys. mieszkańców (2000r.). Jest jednym z największych miast Polski, pełni funkcję ważnego ośrodka naukowego, k rozwinięty przemysł metalowy (m.in. Zakłady Przemysłu Metalowego H. Cegielski, jeden z najstarszych zakładów przemysłowych w Polsce), elektromaszynowy (m.in. Fabryka Maszyn Żniwnych, Fabryka Pomp Paliwowych), środków transportu (Fabryka Samochodów Rolniczych produkująca samochody Tarpan), spożywczy (m.in. Zakłady Przemysłu Cukierniczego Goplana, zakłady koncentratów spożywczych Amino), chemiczny, skórzany i odzieżowy. Inne większe miasta to Bydgoszcz, Kalisz, Konin, Gniezno, Leszno i Gorzów Wielkopolski.
Bydgoszcz, jest to miasto wojewódzkie w Kotlinie Toruńskiej, położone nad Brdą (dopływ Wisły). Ilość mieszkańców to około 386 tys. Bydgoszcz to duży ośrodek przemysłowy Polski północnej. Silnie rozwinięty przemysł maszynowy i elektromaszynowy, m.in. produkcja narzędzi i obrabiarek, sprzętu okrętowego, teletechnicznego, Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego. To w tym mieście zlokalizowane są znane chyba w całej Polsce zakłady rowerowe Romet, produkujące kiedyś także motorowery, czy zakłady budowy maszyn dla przemysłu mineralnego Makrum. Ponadto dobrze rozwinięty przemysł mięsny, papierniczy, gumowy, tekstylny, wytwórnia kabli. Bydgoszcz to także duży ośrodek naukowy, siedziba 3 wyższych uczelni. W mieście funkcjonują 2 teatry, opera i operetka, filharmonia. Od 1966 (co 3 lata) odbywają się międzynarodowe kongresy Musica Antiqua Europae Orientalis. Miasto to także ważny węzeł komunikacyjny, port rzeczny na Kanale Bydgoskim, lotnisko, posiada również liczne obiekty sportowe, m.in. tor regatowy w Brdyujściu.
Następnie Kalisz, jedno z najstarszych miast Polski, znane już w II w. jako ośrodek na tak zwanym szlaku bursztynowym, którego nazwę zanotował Ptolemeusz jako Kalisia (Calissia). Obecnie Kalisz to ośrodek przemysłu włókienniczego, elektromaszynowego, odzieżowego, chemicznego, spożywczego, fortepianów także skórzanego. Znana jest też fabryka wysokiej jakości fortepianów i pianin Calisia. Do dziś działa teatr założony w 1835 przez W. Bogusławskiego.
Konin to miasto powiatowe położone nad Wartą, w Dolinie Konińskiej w województwie wielkopolskim. Liczy sobie 83,4 tys. mieszkańców (1998r.). Gospodarka Konina zdominowana została przez powstały w latach sześćdziesiątych przemysł górniczy, energetyczny i hutniczy. Główny ośrodek Konińskiego Zagłębia Węgla Brunatnego. Znajdujące się na terenie miasta dwie elektrownie opalane są wydobywanym w okolicach węglem brunatnym. Dynamiczny rozwój miasta w ostatnich latach przyczynił się w znaczny sposób do powstania nowych przedsiębiorstw nie związanych z przemysłem paliwowo – energetycznym. Najliczniej reprezentowaną branżą w tym sektorze jest branża budowlana. Duże znaczenie dla gospodarki miasta mają także firmy działające w branży rolno – spożywczej. Na terenie Konina działa 70 spółek z kapitałem zagranicznym.
Gniezno, miasto we wschodniej części województwa wielkopolskiego, w obrębie Pojezierza Gnieźnieńskiego. Położone jest na siedmiu wzgórzach, otoczone jeziorami: Jelonek, Świętokrzyskie, Winiary. Zamieszkuje je około 71,5 tys. mieszkańców (1998r.), powierzchnia to 40,9 km2. W najstarszym okresie państwowości polskiej Gniezno odegrało znaczącą rolę jako stolica państwa Polan. Tutaj rozpoczął się proces scalania plemion lechickich zakończony około roku 990. Miejscowość o dużym natężeniu ruchu turystycznego, ważny ośrodek kulturalny. W przemyśle najlepiej rozwinął się sektor skórzano-obuwniczy, ("POLANIA" Wielkopolskie Zakłady Obuwia sp.z o.o. Gnieźnieńskie Zakłady Garbarskie), odzieżowy ("POLANEX" sp. z o.o.), maszynowy (Unipak sp. z o.o.), drzewny (Zakład Stolarki Budowlanej "POLOKNA" sp. z o.o.), elektrotechniczny (Philips Matsushita Baterry Poland S.A.), poligraficzny (Gnieźnieńskie Zakłady Graficzne) i przetwórstwa spożywczego. Dobrze rozwijający się ośrodek przemysłowo-usługowy. Posiada dobrze rozwinięte zaplecze turystyczno-noclegowe.
Leszno, miasto w województwie wielkopolskim, na Wysoczyźnie Leszczyńskiej. Liczy sobie 62,3 tys. mieszkańców (1998r.), ośrodek usługowy i przemysłowy. W mieście tym są ulturalnego i przemysłowego okręgu. W mieście dobrze jest głównie zakłady przemysłu metalowego, elektrotechnicznego, włókienniczego, odzieżowego, spożywczego (młyny, gorzelnia), materiałów budowlanych. Fabryka pomp, węzeł kolejowy, a także Centrum Wyszkolenia Lotniczego Aeroklubu RP.
Gęstość zaludnienia w Wielkopolsce to 112 mieszk. na km2 (w Polsce 124mieszk./ km2), największa (poza miastami) w południowo-wschodniej części województwa, najmniejsza na północno-zachodniej. Słabiej zurbanizowane niż przeciętnie w kraju 57,6% stanowi ludność miejska. Jest tu dość wysoki przyrost naturalny (1,5), dodatnie saldo migracji (0,2). Dochody budżetów gmin są tu niższe niż średnie w Polsce: 952 zł na 1 mieszk., najwięcej w powiecie grodzkim poznańskim (1333 zł), najmniej w ostrowskim (748 zł). W Wielkopolsce jest dość niskie bezrobocie w stosunku do kraju :8,9% (VI 1998r.).
Wielkopolska to województwo przemysłowo-rolnicze, z szybko wzrastającym udziałem usług. Od 1989 restrukturyzacja, modernizacja i prywatyzacja gospodarki, w największym stopniu: handlu, hotelarstwa, usług transportowych i budownictwa. Pojawiły się liczne i wysokie inwestycje zagraniczne (powyżej 100 mln. dolarów Reemtsma Cigaretten Fabriken GmbH, Glaxo Wellcome, Allied Irish Bank PLC, łącznie ponad 3 mld. dolarów USA). Intensywny rozwój handlu, wykorzystujący m.in. korzystne położenie geogr., promowany przez największe w Polsce targi Międzynarodowe Targi Poznańskie (1/2 krajowej powierzchni wystawienniczej i 0,6 mln. zwiedzających) i szybki rozwój sieci hipermarketów. Występują bogate złoża węgla brunatnego (Konińskie Zagłębie Węgla Brunatnego, Zagłębie Wielkopolskie), ponadto gazu ziemnego, soli kamiennej (Wapno). Mniejsze znaczenie mają złoża ropy naftowej (Buk) i nie eksploatowane już złoża rud żelaza (Wielichowo, Kwiatków). Można także spotkać lokalne wydobycie surowców skalnych, takich jak kreda jeziorna, piaski, gliny, żwiry. Dobrze rozwinięty jest przemysł wydobywczy i energetyczny oparty na złożach węgla brunatnego: elektrownie w Pątnowie, Adamowie i Koninie, hutnictwo i przetwórstwo aluminium (Huta Konin SA jedyna w Polsce). Inne gałęzie przemysłu są znacznie zmodernizowane, o wysokiej technologii. Największe znaczenie ma przemysł: środków transportu (Poznań Volkswagen, H. Cegielski, Odolanów, Piła), maszynowy (Poznań, Konin, Kalisz, Jarocin, Pleszew, Krotoszyn, Ostrzeszów, Kościan, Wronki, Rogoźno), metalurgiczny (Poznań, Śrem, Leszno, Wronki), precyzyjny (Ostrów Wielkopolski, Gniezno, Nowy Tomyśl), elektrotechniczny (Piła Philips Lighting SA, Poznań, Września). Także bardzo dobrze rozwinięty jest różnorodny przemysł spożywczy (Poznań, Kalisz), w tym koncentratów spożywczych (Kalisz), mięsny (Koło, Gniezno, Krotoszyn, łącznie ponad 1 tys. masarni), owocowo-warzywny (Kotlin, Pudliszki, Środa Wielkopolska), cukierniczy (Witaszyce, Opalenica, Miejska Górka), spirytusowy (Poznań), tytoniowy w Jankowicach i Poznaniu (Reemtsma Polska S.A., największa firma w województwie), a także w Kościanie. Duże znaczenie ma także branża drzewna, zwłaszcza przemysł meblarski (Swarzędz, Mosina, Poznań, Szamotuły, Trzcianka, Wągrowiec, Wolsztyn, Jarocin, Oborniki) oraz płyt i sklejek (Czarnków, Ostrów Wielkopolski). Ponadto przemysł chemiczny, skupiony gł. w Poznaniu (gumowy, chemii gosp., farm.), a także w Buku i Kaliszu (wyroby z tworzyw sztucznych), Luboniu (nawozy sztuczne) oraz włókienniczy (Kalisz, Turek), obuwniczy (Gniezno), odzieżowy (Poznań, Konin, Rawicz), mineralny, w tym ceramiki szlachetnej (Chodzież) i szklarski (Ujście, Sieraków, Pobiedziska, Rakoniewice, Gostyń, Gniezno). Większość przemysłu przetwórczego zlokalizowana jest w Poznaniu i okolicach, między innymi w dynamicznie rozwijającej się gminie Tarnowo Podgórne (w przeliczeniu na 1 mieszk. najwyższe inwestycje zagraniczne w Polsce).
Bardzo dobrze, w skali kraju, rozwinięte jest rolnictwo. Pomimo przeciętnych warunków przyrodniczych, między innymi wysoka kultura agrarna, plony i wyposażenie w środki produkcji. Użytki rolne zajmują 63,6%, w tym grunty orne 52,9%, łąki i pastwiska 10,1%. Przeciętna powierzchnia gospodarstwa indywidualnego wynosi około 10 ha (w Polsce 7 ha). Od 1989 restrukturyzacja likwidowanych PGR (między innymi sprzedaż i dzierżawa ziemi, zwłaszcza na zachodzie i północy województwa). Uprawia się tutaj głównie zboża (żyto, pszenicę, jęczmień), ziemniaki i buraki cukrowe, dobrze jest rozwinięta hodowla trzody chlewnej (221 sztuk na 100 ha, najwięcej w kraju) i bydła, a także warzywnictwo (okolice Poznania, Kalisza) i sadownictwo. Najlepiej zagospodarowane tereny rolnicze znajdują się w środkowej części regionu.
Wielkopolska posiada gęstą sieć komunikacyjną, największe znaczenie mają tranzytowe szlaki handlowe (kolejowe i drogowe) z Niemiec do Polski (i dalej na wschód), m.in. z Berlina do Warszawy przez Poznań (droga E 30), który jest najważniejszym węzłem komunikacyjnym zachodniej części kraju. Stąd rozchodzą się szlaki do: Szczecina, Wrocławia, Katowic, Bydgoszczy; planowana jest budowa równoleżnikowej autostrady A2 (częściowo istnieje), między innymi przez Poznań i Konin, żegluga na Noteci i Warcie (część europejskiej drogi wodnej E 31), porty w Poznaniu, Ujściu i Krzyżu Wielkopolskim, port lotniczy w Poznaniu (Ławica).
Wielkopolska w IX-X wieku to terytorium państwa Polan, z głównym ośrodkiem w Gnieźnie. W okresie rozbicia dzielnicowego po śmierci Bolesława III Krzywoustego (1138r.) przypadła Mieszkowi III Staremu, potem Władysławowi III Laskonogiemu i Władysławowi Donicowi. Za Przemysła I i Bolesława Pobożnego podzielona na dwa księstwa (1253r.): kalisko-gnieźnieńskie i poznańskie. W 1295r. Wielkopolska, obok Pomorza Gdańskiego, znalazła się pod władzą króla Przemysła II. W roku 1300 zajęta została przez Władysława II z dynastii Przemyślidów. W 1314r. wcielona do państwa polskiego, zjednoczonego pod panowaniem Władysława I Łokietka i podzielona na dwa województwa: poznańskie i kaliskie. W XIV i XV wieku obejmowała także województwo sieradzkie i łęczyckie. Od 1569 nazwą Wielkopolska obejmowano region, w skład którego wchodziły: Mazowsze, Kujawy i Prusy Królewskie. W 1793r. właściwa Wielkopolska i część Mazowsza weszły w skład Prus, w roku 1807 w skład Księstwa Warszawskiego, 1815r. (z wyjątkiem części południowo-wschodniej z Kaliszem i Koninem, którą włączono do Królestwa Polskiego) jako Wielkie Księstwo Poznańskie, w skład państwa pruskiego. Po I wojnie światowej i powstaniu wielkopolskim, na mocy traktatu wersalskiego w 1919r. prawie cała Wielkopolska znalazła się w odrodzonej Polsce. Podczas II wojny światowej Wielkopolska została w roku 1939 włączona do III Rzeszy Niemieckiej jako tzw. Kraj Warty (Warthegau), ludność wysiedlano i eksterminowano. Po wojnie, w 1945r. cała Wielkopolska powróciła do Polski. Po zakończeniu działań wojennych na świecie i wzroście znaczenia turystyki w Wielkopolsce zwrócono uwagę na walory turystyczne i rekreacyjne, zwłaszcza Pojezierza Wielkopolskiego i Puszczy Noteckiej. Efekty to dość zróżnicowane zagospodarowanie turystyczne, najlepsze w okolicach Poznania (turystyka weekendowa, budownictwo letniskowe), na Pojezierzu Międzychodzko-Sierakowskim (Mierzyna, Sieraków), łącznie istnieje około 47 tys. miejsc noclegowych, nastąpił szybki rozwój turystyki rowerowej, kajakarstwa, jeździectwa, wędkarstwa, myślistwa. Także licznie odwiedzane są, ze względu na zabytki: Gniezno, Poznań, wyspa na Jeziorze Lednickim Ostrów Lednicki, Kórnik, a także ośrodek pielgrzymkowy w Starym Licheniu.
Pojezierze Wielkopolskie to duży obszar pod względem powierzchni, zajmuje 10% powierzchni kraju. W porównaniu z Pomorskim i Mazurskim posiada mniej jezior, a z powodu słabszego zalesienia i gęstej sieci osadniczej część jezior nie ma walorów wypoczynkowych. Większe połacie leśne rozciągają się na zachodzie i północy regionu(Puszcza Notecka, Bory Rzepińskie), natomiast część wschodnia należ do najbardziej bezleśnych w Polsce. Lasy Wielkopolski są dość bogate w zwierzyne, najcenniejsze z nich objęto ochroną rezerwatową. W granicach regionu znajduje się jeden park narodowy (Wielkopolski) i 10 parków krajobrazowych. Wielkopolski Park Narodowy został utworzony w 1957, na Nizinie Wielkopolskiej, koło Poznania, w województwie wielkopolskim. Jego powierzchnia to 5194 ha (w tym pod ochroną ścisłą 221 ha). Swoją siedzibę dyrekcji zlokalizowano w miejscowości Puszczykowo. Park zajmuje faliste i pagórkowate tereny na Pojezierzu Poznańskim, na lewym brzegu Warty. Jest ty typowy krajobraz polodowcowy - wzgórza morenowe (najwyższe dochodzi do 130 m nad poziom morza), drumliny i ozy, urozmaicony przez 12 jezior polodowcowych (m.in.: Budzyńskie, Góreckie, Skrzynka, Kociołek). Występują liczne głazy narzutowe, chronione jako pomniki przyrody. Przeważającą część parku zajmują lasy - dąbrowa, grąd, bór sosnowy. Dominują lasy ukształtowane przez gospodarkę człowieka, w których drzewostan tworzą sosna i dąb, z domieszką głównie świerka, brzozy, grabu i lipy. Spotkać tu można liczne gatunki chronione: zimoziół północny, goździk siny, jezierza morska i jarząb brekinia, a także liczne storczyki. Na obszarze Parku występuje ponad 40 gatunków ssaków. Z owadożernych spotykamy tu m. in. ryjówki, nasze najmniejsze ssaki. Żyją tu również rozmaite gatunki nietoperzy i gryzoni. Z drapieżników zamieszkują m. in. kuna leśna, borsuk i lis. Rozległe lasy stanowią ostoję dla licznych jeleni, saren i dzików. Swój dom znalazło tu liczne ptactwo (ok. 200 gatunków), głównie wodne. Z rzadko spotykanych wymienić należy kraskę, zimorodka i dzięcioła czarnego. Z ptaków drapieżnych można zauważyć wśród lasów i łąk kanię czarną, w pobliżu pól myszołowa zwyczajnego, a przy bagnach błotniaka stawowego. Na jeziorach często widujemy kaczkę krzyżówkę, cyrankę, cyraneczkę oraz perkoza dwuczubego. Równie bogaty i różnorodny jest świat kręgowców, do których należą ryby, płazy, gady, ptaki oraz ssaki. Ryby reprezentowane są przez ok. 35 gatunków. W Warcie swoje stale tarliska mają m. in. szczupak, certa, boleń. W jeziorach występują licznie okonie, leszcze, liny, szczupaki oraz węgorze. Na obszarze Parku stwierdzono istnienie wszystkich gatunków płazów spotykanych na terenach nizinnych Polski. Wymienić należy rzadką rzekotkę drzewną oraz ropuchę paskówkę. Występuje tutaj 5 gatunków gadów: miedzianka gniewosz, zaskroniec, beznoga jaszczurka padalec, jaszczurka zwinka i jaszczurka żyworodna. Wszystkie wymienione gatunki płazów i gadów podlegają ochronie gatunkowej.
Wielkopolski Park Narodowy jest odwiedzany przez ponad milion turystów rocznie. Przez Park biegnie pięć znakowanych szlaków turystycznych o łącznej długości 85 km. Szlakami tymi wyznaczono 7 tras wycieczkowych pozwalających na poznawanie nie tylko wartości przyrodniczych ale także kulturowych tego terenu. Na terenie Parku znajdują się liczne zabytki. Do najcenniejszych należy drewniany kościół w Łodzi z XVII w. Inne zabytkowe kościoły o nieco mniejszej wartości możemy spotkać w Puszczykowie, Stęszewie i Wirach. W Szreniawie i Trzebawiu zachowały się do dziś dziewiętnastowieczne dwory. Ciekawym obiektem są także ruiny zameczku zbudowanego w 1827 roku przez Tytusa Działyńskiego dla swojej siostry Klaudyny Potockiej na wyspie Zamkowej na J. Góreckim.
Pojezierze nie ma rangi ważnego obszaru wypoczynkowego znaczeniu krajowym. Służy przede wszystkim turystyce świątecznej i wypoczynkowi urlopowemu mieszkańców własnego regionu , a w pewnym stopniu również innym bliższym aglomeracjom (np. Łódź, Wrocław). Przeważają tu obiekty sezonowe zlokalizowane nad jeziorami. Atrakcyjne są niektóre rzeki, tworzące wraz z jeziorami szlaki turystyki wodnej (Obra, górna Noteć i droga wodna Gopło – Warta). Zagospodarowanie turystyczne Pojezierza Wielkopolskiego jest, podobnie jak na innych pojezierzach, nierównomierne. Obiekty wypoczynkowe skupiają się w niewielkich rejonach, zazwyczaj dysponujących atrakcyjnymi jeziorami i znaczniejszą powierzchnią leśną. Szczegółowa lokalizacja obiektów jest nieraz przypadkowa, podobne lub lepsze warunki do wypoczynku można znaleźć nad innymi jeziorami.
Ogólnie Pojezierze Wielkopolskie dzieli się na mniejsze regiony, na: Pojezierze Poznańskie, Poznański Przełom Warty, Pojezierze Chodzieskie, Pojezierze Gnieźnieńskie, Równinę Wrzesińską, Równinę Inowrocławską i Pojezierze Kujawskie. Pojezierze Poznańskie to region naturalny w zachodniej Polsce, stanowiący część Pojezierza Wielkopolskiego. Położone jest na zachód i południe od doliny Warty. Powierzchnia tego pojezierza wynosi 3063 km2. Obszar pojezierza stanowi wysoczyznę morenową, która leży na wysokości około 75-100 m nad poziom morza, ponad którą wznoszą się wały morenowe, sięgające do nawet do 156 m nad poziom morza (góra Moraska we wschodniej części regionu). Występują tu dość liczne, ale niewielkie jeziora, głównie rynnowe (największe to Strykowskie, 3,05 km2). Skupisko jezior, znajdujące się na granicy Pojezierza Poznańskiego z leżącą na północy Puszczą Notecką, nazywane jest Pojezierzem Sierakowsko-Międzychodzkim. Wschodnia część Pojezierza Poznańskiego stanowi krainę rolniczą, zachodnia jest bardziej zalesiona. W południowo-wschodniej części, na granicy z Poznańskim Przełomem Warty, znajduje się Wielkopolski Park Narodowy. Region jest dość gęsto zaludniony. Większe miejscowości: Szamotuły, Pniewy, Nowy Tomyśl, Grodzisk Wielkopolski, w obrębie regionu leży też zachodnia część Poznania. Następnie Poznański Przełom Warty to także region naturalny w zachodniej Polsce, stanowiący południkowy odcinek doliny Warty. Jego powierzchnia wynosi około 160 km2. Poznański Przełom Warty oddziela Pojezierze Poznańskie na zachodzie od Pojezierza Gnieźnieńskiego oraz Równiny Wrzesińskiej na wschodzie, łączy zaś Pradolinę Warszawsko-Berlińską na południu z Pradoliną Toruńsko - Eberswaldzką na północy. Poznański Przełom Warty powstał z przekształcenia rynny jeziornej w dość wąską (do kilku km) dolinę rzeczną o długości 45 km. Południowy odcinek doliny leży w obrębie Wielkopolskiego Parku Narodowego. W środkowej części tego regionu leży centrum powstałego przy starej przeprawie przez Wartę Poznania. Chodzieskie Pojezierze to region naturalny w środkowej Polsce. Stanowi północną część Pojezierza Wielkopolskiego. Jego powierzchnia to około 1764 km2. Pojezierze Chodzieskie stanowi wysoczyznę morenową z licznymi, niewielkimi jeziorami. Obszar wznosi się maksymalnie do wysokości 192 m n.p.m. Region należy do gęsto zaludnionych, przeważa użytkowanie rolnicze. Główne miejscowości regionu to Chodzież, Wągrowiec. Gnieźnieńskie Pojezierze to także region naturalny w Wielkopolsce. Stanowi północną część Pojezierza Wielkopolskiego. Pojezierze to ograniczone jest na zachodzie doliną Warty, a na wschodzie rynną jezior goplańskich. Na powierzchni zalegają głównie gliny morenowe. Gnieźnieńskie Pojezierze jest krainą rolniczą o dobrze rozwiniętym osadnictwie. W północnej części regionu, na przedłużeniu wału kujawskiego, spotyka się wysady soli permskiej. Występują tu też liczne jeziora, największe i najbardziej znane to Gopło (powierzchnia jeziora to 21,8 km2), najgłębsze to jezioro Popielewskie (głębokość do 50,5 m). Powierzchnia regionu wynosi 4362 km2.
Równina Wrzesińska to także region naturalny w środkowej Polsce, stanowi część Pojezierza Wielkopolskiego położona na wschód od Poznania. Jej powierzchnia wynosi 2149 km2. Zbudowaną z utworów morenowych równinę urozmaicają niskie wzniesienia sandrowo - kemowe. Obszar równiny stanowi gęsto zaludnioną krainę rolniczą, prawie pozbawioną jezior. W centrum regionu leży miasto Września, na południu Środa Wielkopolska, a na zachodzie część aglomeracji Poznania. Równina Inowrocławska to północno - wschodni fragment Pojezierza Wielkopolskiego. Powierzchnia 1540 km2. Oddziela Kotlinę Toruńską od Pojezierza Gnieźnieńskiego i Pojezierza Kujawskiego. Pod powierzchniowymi osadami polodowcowymi, w podłożu Równiny Inowrocławskiej, występuje tektoniczny wał kujawski. W obrębie wału spotyka się na niewielkich głębokościach wysady solne i towarzyszące im źródła solankowe (Inowrocław, Ciechocinek). Powierzchnia równiny na ogół płaska, pokryta utworami morenowymi, o średniej wysokości 100 m nad poziom morza. W odróżnieniu od przyległych obszarów pojezierzy, Równina Inowrocławska pozbawiona jest jezior niemal całkowicie. Dzięki występowaniu żyznych czarnych ziem posiada bardzo dobre warunki naturalne do rozwoju produkcji rolnej. Pojezierze Kujawskie to też region naturalny w Wielkopolsce, stanowi zachodnią część Pojezierza Wielkopolskiego. Jego powierzchnia to 2662 km2. Posiada urozmaicony krajobraz z przewagą terenów rolniczych, największe jeziora to Jezioro Głuszyńskie i Jezioro Pątnowskie. Na obszarze Pojezierza Kujawskiego brak jest większych ośrodków miejskich.
Zwiedzanie Poznania najlepiej rozpocząć od Ostrowa Tumskiego, miejsca znamiennego dla początków polskiej historii. Tu prawdopodobnie odbyl się chrzest Polski, w 968r. Powstalo pierwsze polskie biskupstwo, tu spoczęli Mieszko I i Bolesław Chrobry. Najważniejszą budowlą jest gotycka katedra, z dwiema wieżami i wieńcem kaplic. Najstarsze fragmenty budynku można obejrzeć w podziemiach, do których wchodzi się z wierzy północnej. Wnętrze katedry zrekonstruowano po zniszczeniach wojennych, eksponując elementy gotyckie. Jedynie kaplice odznaczają się różnorodnością stylistyczną. W nich też zachowały się najwięcej fragmentów pierwotnego wyposażenia. Ołtarz główny to ukończony w 1512r. Późnogotycki poliptyk, wykonany przypuszczalnie przez mistrzów wrocławskich. Zewnętrzne skrzydła ołtarzowe zamyka się w czasie adwentu, można wtedy oglądać postacie świętych Jana Ewangelisty, Jana Chrzciciela, Krzysztofa i Hieronima.
Spośród kaplic najbardziej znana jest XV wieczna Złota Kaplica. W XIX wieku została przeznaczona na mauzoleum Mieszka I i Bolesława Chrobrego, których szczątki złożono w sarkofagu. Funkcję książęcej nekropolii pełniła także kaplica św. Stanisława, wzniesiona przez Przemysła II dla żony Rychezy. Do najcenniejszych elementów wyposażenia katedry należy zespół 5 płyt, wykonanych w XV wieku w Norymberskim warsztacie Vischerów. Zrabowane podczas II Wojny Światowej, odnalazły się na początku lat 90. XX wieku w Petersburskim Ermitażu.
W sąsiedztwie katedry stoi niewielki gotycki kościół NPM z połowy XV wieku. Jego wnętrze zdobią polichromie projektu W. Taranczewskiego. W jednym z głazów tzw. „Piekielnym” tworzących fundamenty tegoż kościoła widać wyżłobienia, według legendy są to ślady ostrzenia rycerskich mieczy, które miały dzięki temu nabierać mocy.
Stary Rynek to centrum historycznego Poznania. Jego środek zajmuje niedawno odnowiony słynny ratusz, dzieło włoskiego architekta Jana Babtysty Quadro. Na lewo od ratusza wznoszą się tzw. Domki budnicze z charakterystycznymi podcieniami. Do pierwotnej zabudowy nawiązuje zrekonstruowany po wojnie renesansowy budynek Wagi Miejskiej, w którym dziś mieści się Urząd Stanu Cywilnego. Całości dopełniają: fontanna przedstawiająca porwanie Prozerpiny, pręgierz, barokowa figura św. Jana Nepomucena oraz studzienka z Bamperką. Otaczające Stary Rynek kamienice zostały odbudowane po wojennych zniszczeniach w stylu nawiązującym do architektury renesansu i baroku. Zamieszkiwane niegdyś przez najbogatszych przedstawicieli poznańskiego patrycjatu, są dziś siedzibami banków i firm. W kilku mieszczą się muzea, do najciekawszych należą kamienice nr. 42 i 43. W pierwszej odkryto renesansowe polichromie, w drugiej kasetonowy strop wypełniony płasko rzeźbionymi popiersiami.
Następnie warto zwiedzić Ratusz. Wzniesiony na początku XIV wieku, obecną formę po wielkim pożarze miasta w 1536r. Z renesansową loggią i attyką znakomicie harmonizuje wieża z klasycystycznym hełmem, zwieńczonym białym orłem. W ratuszowych wnętrzach utworzone zostało Muzeum Historii Miasta Poznania, w którym prezentowane są stare dokumenty, mapy oraz różnorodne przedmioty codziennego użytku. Największą atrakcją jest Wielka Sień, której sklepienie wsparte na dwóch filarach i pokryte bogatą dekoracją, wywiera ogromne wrażenie na zwiedzających. Zaczerpnięte z Biblii, mitologii i astrologii obrazy układają się w swoisty traktat o powinnościach i cnotach obywatelskich.
Stolica wielkopolski ma też swój zamek, do którego prowadzi ulica Franciszkańska. Wzniesiono go na szczycie wzgórza w połowie XIII wieku, na miejscu starszego gródka strażniczego. Budowla z czasem popadła w ruinę po zniszczeniach wojennych odbudowano jedynie tzw. Dwór Raczyńskiego. Zamek buł siedzibą książąt wielkopolskich, a potem rezydencją monarchów podczas ich pobytów w Poznaniu. Odbyły się tu min. Wesela Wacława II, króla Czech z córką Przemysła II Ryksą i Kazimierza Wielkiego z księżniczką heską Adelajdą, którą tutaj koronowano. W 1493r. Jan Olbracht odebrał w zamku hołd od wielkiego mistrza krzyżackiego Johanna von Tieffena. W zamku mieści się ciekawe muzeum, które gromadzi przedmioty codziennego użytku, ozdobne i kultowe, od średniowiecza po czasy współczesne (meble, broń, wyroby ze złota, zegary, porcelana).
Następne godne uwagi miejsce to Muzeum Narodowe. Wzniesiony na początku XX wieku gmach kryje niezwykle bogate zbiory malarstwa europejskiego i polskiego oraz zabytki sztuki romańskiej i gotyckiej. Są tu min. Obrazy Matejki, Malczewskiego, Boznańskiej oraz Belliniego, Bronzina, Zurbarana i Ribery.
Na zachód od centrum, w pobliżu Dworca Głównego rozciągają się tereny Międzynarodowych Targów Poznańskich, jednej z najstarszych tego typu placówek w Europie. Zwiedzając ekspozycje targowe, warto zwrócić uwagę na walory architektoniczne pawilonów. Pawilon nr 11, tak zwana Iglica, jest pozostałością po wierzy Górnośląskiej, wzniesionej w roku 1911.
Po zwiedzeniu poznania można udać się do Gniezna. Dziś jest ono znanym miejscem kultu pierwszego polskiego męczennika (w ciągu roku zwiedza je ponad milion turystów). Mieszkańcy czynili starania, aby św. Wojciech został ich patronem. W 1994r. Wydany został akt nadający Gnieznu oficjalny tytuł Miasta Św. Wojciecha. Barwnie obchodzony jest dzień patrona (23 kwiecień), odbywa się wtedy odpust i procesja, w której przenoszone są relikwie świętego.
Miejscem godnym uwagi jest Katedra Gnieźnieńska. Jest to pomnik kultury polskiej o najwyższym znaczeniu, gromadzi olbrzymią ilość dokumentów historycznych i zabytków sztuki. W podziemiach obecnej katedry zachowały się relikty świątyń powstałych w X i XI w. w formach przedromańskich. W 997 r. złożono w świątyni zwłoki Dobrawy, później znalazły się doczesne szczątki Św. Wojciecha. Katedra gnieźnieńska była miejscem koronacji pięciu królów Polski, a od 1418 r. do 1992 arcybiskupom gnieźnieńskim przysługiwała godność Prymasa Polski. Katedra jest obecnie budowlą gotycką, trójnawową z ambitem, otoczoną wieńcem kaplic. Ozdobą budowli są dwie potężne wieże nakryte barokowymi hełmami. Przy wieży południowej znajduje się dawniejsze główne wejście, w którym eksponowane są sławne Drzwi Gnieźnieńskie, jeden z ważniejszych zabytków plastyki romańskiej w Europie.
W katedrze tej ciekawym obiektem do zobaczenia są też Drzwi Gnieźnieńskie. Są to monumentalne drzwi brązowe o dekoracji figuralnej, znajdujące się w południowym portalu Katedry. Wykonane zostały około roku 1170, stanowią z najwspanialszych przykładów sztuki romańskiej w Polsce. Zawierają 18 prostokątnych płycin ze scenami z życia Św. Wojciecha, obramowanych bordiurą i motywami zwierzęcymi oraz 2 antaby w formie lwich głów.
Wzgórze Lecha, zwane także Górą Królewską, to najstarsza część Gniezna. Na pagórku otoczonym od wsch. i pd. doliną strumienia, od zach. jez. Jelonek i jez. Świętym, zbudowana została pierwsza osada. Prace wykopaliskowe, prowadzone w okresie międzywojennym a szczególnie od 1948 r., odkryły wiele tajemnic zespołu grodowego, istniejącego tu prawdopodobnie od ok. 940 r. Gród był siedzibą księcia, a w czasach pogańskich - wg Długosza - jeszcze zapewne miejscem kultu boga Nya. Na przełomie X i XI w. zajmował najwyższą, pn. część wzgórza. Od pd. przylegały doń podgrodzia, również otoczone wałami drewniano - ziemnymi; na terenie tzw. pierwszego podgrodzia wzniesiono w końcu X w. kościół, podniesiony w 1000 r. do rangi archikatedry.
Przenosimy się do Bydgoszczy. Kościół Farny to jeden z najpiękniejszych zabytków gotyku nadwiślańskiego, zbudowany w latach 1466-1502 na miejscu wcześniejszej drewnianej świątyni. Z zewnątrz posiada wspaniałe ozdobne szczyty i wysoki stromy dach oraz otwarta kruchta z 1650 r. Trójnawowe halowe wnętrze z gwiaździstym sklepieniem zakończone jest trójbocznie wydzielonym prezbiterium. Z dawnych czterech kaplic renesansowych zachowała się XVII-wieczna kaplica św. Krzyża. W barokowym ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej z Różą z początku XVI w. (szkoła nadreńska). W siedmiu barokowych ołtarzach bocznych umieszczone są obrazy i rzeźby z XVI-XVIII w. Na uwagę zasługuje również polichromowana ambona i stalle z XVIII w. oraz mosiężna chrzcielnica z XVII w.
Kościół Garnizonowy zbudowany został w stylu późnogotyckim w latach 1552-57 na miejscu wcześniejszego kościoła drewnianego, spalonego w 1545 r. Renesansowa kwadratowa wieża z XVII w., natomiast nie harmonizującą się z całą budowlą okrągłą wieżę wschodnią dobudowano w XIX w. W wyposażeniu rokokowa ambona z 2 połowy XVIII w. z płaskorzeźbami czterech ewangelistów na gruszkowatym korpusie. Do kościoła przylega barokowy klasztor Bernardynów, dawnych właścicieli świątyni. Obecnie mieści się w nim Akademia Techniczno - Rolnicza oraz probostwo kościoła garnizonowego.
Następnie zwiedzamy Konin. Jednym z najstarszych zabytków miasta jest kościół św. Bartłomieja. Najprawdopodobniej wzniesiony na przełomie XIV i XV wieku jest budowlą trójnawową o układzie bazylikowym. Kaplica gotycka przy prezbiterium powstała w XV wieku. Ołtarz główny jest w stylu neogotyckim, zaś dwa ołtarze w bocznych nawach są barokowe. W prezbiterium znajduje się wczesnobarokowy nagrobek marszałka koronnego, starosty konińskiego - Stanisława Przyjemskiego. Jedna z najcenniejszych kaplic, ufundowana przez Jana Zemełkę, została dobudowana w 1607 roku. Wewnątrz znajduje się barokowe epitafium z popiersiem jej fundatora i herbem Konina. Ponadto w kościele znajduje się ołtarz rokokowy, późnogotycka rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem (XVI w.). Obok kościoła znajduje się wzniesiona na planie krzyża greckiego murowana dzwonnica z 1878 roku.
Perełką gotyckiej architektury jest w Koninie - Gosławicach kościół św. Andrzeja Apostoła. Został wzniesiony w pierwszej połowie XV wieku ufundowany przez właściciela wsi Andrzeja Łaskarza. Do ośmiobocznej nawy przylegają tworząc ramiona krzyża: prezbiterium, dwie kaplice i kruchta. Wewnątrz kościoła są trzy neogotyckie ołtarze z końca XIX wieku oraz ośmioboczna chrzcielnica kamienna z początku XVI wieku. Kościół częściowo zrujnowany w XVII wieku został odbudowany w latach 1755 -75. Dachy i wieżyczka w stylu neogotyckim pochodzą z końca XIX w.
Od wieków wizytówką miasta jest, stojący na skwerze przy kościele św. Bartłomieja, najstarszy znak drogowy - słup koniński zwany milowym. Wyznacza on połowę drogi między Kruszwicą a Kaliszem usytuowanych na szlaku bursztynowym. Słup jest w kształcie kręgla, o wysokości 252 cm, wykonany z piaskowca. Inskrypcja na słupie głosi, że został on ufundowany w 1151 roku przez komesa Piotra. Jej treść jest przedmiotem licznych kontrowersji dotyczących zarówno fundatora jak i umieszczonej na słupie daty. Jedna z hipotez sugeruje podobieństwo pomiędzy konińskim słupem a tzw. Mnichem znalezionym na Śląsku, uchodzącym za zabytek celtycki.
W Kaliszu godnym zwiedzenia jest Kościół i klasztor 00. Franciszkanów. Tworzy on kompleks budynków usytuowanych dzisiaj w samym centrum miasta, między ul. Kazimierzowską, św. Stanisława, Rzeźniczą i Sukienniczą. Dominuje smukła, wyniosła sylwetka gotyckiego kościoła z wydłużonym, nieco niższym prezbiterium, stanowiącym najstarszą część kościoła, tę z czasów księżnej Jolanty i nieco wyższy, również gotycki, korpus nawowy, ten z kolei pamiętający czasy króla Kazimierza. Walory franciszkańskiego kościoła można by wymieniać długo podkreślając przede wszystkim jego znaczenie w sztuce i historii Kalisza. O jednym jednak należy szczególnie pamiętać, że budownictwo franciszkańskie wywarło duży wpływ na dalszy rozwój gotyckiej architektury kościelnej a na terenie Kalisza zapoczątkowało nie tylko zastosowanie nowego, taniego materiału jakim była cegła ale również przeszczepiło wzorce nowego stylu - architektury gotyckiej.
Także Katedra Św. Mikołaja jest dość ciekawym miejscem. Niemalże od początku swego istnienia pełni rolę kościoła parafialnego, przez prawie pięć wieków był kolegiatą zakonną. W 1992 roku wyniesiony został do godności katedry diecezji kaliskiej. To najstarszy budynek północno-zachodniej części miasta, króluje nad dachami Kalisza od pierwszych jego dni. Należy do budowli najbardziej znanych i charakterystycznych dla grodu nad Prosną. "Budowla świątyni śmiała, wyniosła, o fasadzie z pięknem ostrołukowem wejściem, potężnemi szkarpami otoczona przy swojej nieomal prostocie swoista piękność średniowiecznej architektury". Zgodnie ze średniowiecznym, powszechnie panującym zwyczajem świątynię zlokalizowano na skraju ówczesnego miasta w pobliżu fortyfikacji. Usytuowanie takie bowiem, miało na celu wzmocnienie obronności murów miejskich i stanowiło dodatkowy bastion obronny. Niestety, nie zachował się dokument fundacyjny kościoła, brak również danych o jego początkach w materiałach archiwalnych.
Zwiedzając Wielkopolskę nie należy zapominać o Biskupinie. Jest to wieś w województwie kujawsko-pomorskim, na Pojezierzu Gnieźnieńskim, ok. 40 km na południowy zachód od Bydgoszczy. 320 mieszkańców (2000). Znana dzięki odsłonięciu na półwyspie Jeziora Biskupińskiego (1933) śladów świetnie zachowanego w torfie obronnego osiedla kultury łużyckiej, użytkowanego w dwóch fazach osadniczych pomiędzy ok. 650-550 p.n.e. Osiedle zajmowało ok. 2 ha, otoczone było wielorzędowym falochronem z ukośnie wbitych w dno jeziora drewnianych pali i połączone z lądem drewnianym pomostem. Wokół grodu, równolegle do falochronu, przebiegał wał skonstruowany z łączonych ze sobą skrzyń, utworzonych z kładzionych na luźny zrąb belek, wypełnionych ziemią. W wale znajdowała się brama, zamykana dwuskrzydłowymi wrotami, zwieńczona wieżą obronno-strażniczą. Wewnątrz gród był regularnie zabudowany 102 drewnianymi domostwami, grupującymi się w 13 rzędach, wzdłuż 11 równoległych, moszczonych drewnem ulic, usytuowanych w kierunku wschód-zachód. U podnóża fortyfikacji, łącząc się z poprzecznymi, biegła ulica okrężna. Boki ulic poprzecznych były ściśle zabudowane stojącymi jeden obok drugiego, prostokątnymi domami. Domostwa, o ścianach skonstruowanych z poziomych belek (sumiki) wpuszczonych w żłobki pionowo stojących słupów (łątki), posiadały wewnątrz z reguły dwa, a czasem trzy pomieszczenia z kamiennym paleniskiem pośrodku izby głównej. Szacuje się, że gród zamieszkiwało ok. 1000-1200 osób. Prawdopodobnie w wyniku walk międzyplemiennych doszło do zniszczenia grodu (1 faza), który następnie został odbudowany z zachowaniem pierwotnego planu (2 faza). Wobec podniesienia się poziomu wód jeziora, ok. 550 p.n.e. gród został definitywnie opuszczony, a na jego pozostałościach, ok. 400 założono osadę otwartą. Mieszkańcy grodu żyli z uprawy roli, chowu zwierząt, rybołówstwa i łowiectwa. Zajmowali się również wytwórczością przedmiotów z drewna, kości, kowalstwem, odlewnictwem i garncarstwem. W sąsiedztwie grodu Biskupin odkryto podobne osady obronne w Izdebnie, Jankowie i Sobiejuchach. W pobliżu zrekonstruowanego w naturalnej skali grodu znajduje się obecnie rezerwat archeologiczny o powierzchni 21 ha, gdzie prowadzi się m.in. prace z zakresu archeologii eksperymentalnej.













Pomoce:
Alojzy Woś „Klimat Polski” 1997 PWN
„Polska na weekend” 2003 Pascal
Encyklopedia Powszechna 2002 PWN
Przemysław Śleszyński Marek Więckowski Encyklopedia PWN „Geografia” PWN
http://wiem.onet.pl/
http://wiem.onet.pl/wiem/009fbf.html
http://www.wirtualnypoznan.pl/
http://www.ipoznan.pl/
http://www.biskupin.pl
http:// www.wielkopolska.com.pl/
http://www.turystyka.wielkopolska.com.pl/
http://www.la-mark.com.pl/klo/wielkopolskie.htm
http://www.lo.olecko.pl/wpl/wie.htm
http://www.info.kalisz.pl/
http://www.stary.kalisz.pl/
http://www.gniezno.dt.pl/
http://www.leszno.pl/
http://www.konin.naszemiasto.pl/
http://www.bydgoszcz.pl/
http://www.bydgoszcz.kujawy.com.pl/