Rzeki i jeziora

RZEKI

Rzeki gromadzą wodę w bardzo rozmaity sposób. Podstawowym jej dostawcą są źródła- czyli miejsca, gdzie wody gruntowe wydostają się na powierzchnię ziemi. Strumienie źródlanej wody łączą się ze sobą i spływają do morza.

Rzeki różnią się między sobą w zależności od terytorium po jakim płyną. Ich droga od źródła do morza jest bardzo urozmaicona. Płynąc na terenie górzystym są niezwykle porywiste a ich bieg jest przeważnie krótki. Rzeka górska płynie tak szybko, że tylko niewiele roślin jest w stanie zakorzenić się w jej korycie. Ryby także nie znajdują sobie sprzyjającego środowiska. Rośliny i ryby mają najlepsze warunki w środkowym biegu, kiedy rzeka płynie po łagodnym terenie.

W swoim dolnym biegu na płaskich nizinach „stara” już rzeka płynie jeszcze wolniej. Brzegi są bardzo niskie i jeśli topniejące śniegi lub obfite opady deszczu podwyższą poziom wód rzeka łatwo występuje z brzegów i zalewa otaczające ją obszary tzw. „Równie zalewowe”.

Rzeki mają ogromny wpływ na kształtowanie krajobrazu. Przebywając określoną drogę do źródeł do morza nie zachowują się obojętnie wobec napotkanych rzeczy. Płynąc w kierunku morza rzeki niszczą skały i drążą doliny. Przenoszą głazy, kamienie i inne materiały w odległe miejsca. To wprawdzie nie sama woda, tylko w połączeniu z inną materią pochodzącą z wietrzenia niszczy podłoże. Takie działanie wody może powodować nawet rozkruszanie się dużych bloków skalnych. Masa wody w rzece oraz nachylenie terenu mają zasadnicze znaczenie dla energii wytwarzanej przez rzekę. Małe górskie strumyki potrafią zmieniać się w rwące potoki niosące ogromne głazy, gdy odwilż lub obfite deszcze nagle zwiększają objętość wody. Ospałe, stare rzeki odmładzają się pod wpływem wypiętrzeń skorupy ziemskiej, co zmienia spadek ich koryta. Nurt zyskuje nową energię i drąży nowe, głębokie doliny. Najbardziej spektakularnym przykładem takiej działalności jest Wielki Kanion Kolorado w południowo-zachodniej części Stanów Zjednoczonych. Ten gigantyczny wąwóz ma około 450 kilometrów długości. Na jego dnie, na głębokości dochodzącej nawet do 1600 metrów wije się rzeka Kolorado.

JEZIORA

W jeziorach kuli ziemskiej znajduje się czterokrotnie więcej wody niż we wszystkich rzekach. Jednak żywot jezior jest stosunkowo krótki. Bez stałych dostaw świeżej wody szybko zniknęłyby z powodu parowania, zamulania i wypływających strumieni. Geografowie różnie klasyfikują jeziora np. ze względu na sposób utworzenia, stopień zasolenia, czy też możliwości rozwijania się w nich organizmów żywych. Część jezior uformowała się w wyniku ruchów skorupy ziemskiej lub działalności wulkanów, inne są efektem przemieszczania się dawno nieistniejących już lodowców lub odcięcia zatoki od morza lub oceanu. Wiele zbiorników wodnych zostało stworzonych przez człowieka na potrzeby hydroelektrowni i inne. Najczęściej spotykanym rodzajem jezior pochodzenia tektonicznego są zalane wodą kratery wulkanów np. Crater Lake na wulkanie Mazama. Czasami potoki lawowe odcinają część doliny wraz ze znajdującą się w niej wodą tworząc nowe zbiorniki wodne.

Lodowce ostatniego zlodowacenia wyżłobiły w podłożu głębokie bruzdy, które następnie zostały wypełnione wodą z topniejącej masy lodu. Uwolniony materiał skalny, wcześniej uwięziony w wodzie zatamował odpływ wody, tworząc w ten sposób jeziora.

Powodzie roztopowe lub powodzie wywołane wylaniem rzek wskutek zatamowania przepływu wody są równie groźne jak powodzie związane z opadami deszczu powodowanymi przez cyklony tropikalne, niże czy burze. Pierwsze zależą od grubości pokrywy śnieżnej, szybkości i rodzaju ocieplenia i zaczynają się na ogół od roztopów w górach, gdzie pokrywa śnieżna jest największa. Drugie są najczęściej skutkiem powstania tzw. zatorów lodowych, które często narastają w rejonach spłycenia koryta rzeki bądź w rejonach spowolnienia prędkości przepływu (zmniejszenia spadku) rzeki. W Polsce szczególnie narażone na tego rodzaju powodzie są środkowe części dorzeczy wielkich rzek: Wisły i Odry, oraz środkowe i dolne części dorzeczy ich największych dopływów.

Powodzie powodowane przez spiętrzenie wód morza na skutek silnego wiatru wiejącego w kierunku brzegu występują na wybrzeżach (w Polsce zdarza się to co kilka lat na Półwyspie Helskim) i u ujścia wielkich rzek (czasami kilkadziesiąt kilometrów w głąb lądu). W Europie szczególnie zagrożone są ujścia Renu i Tamizy, gdzie występują wysokie pływy, a okoliczne tereny są nisko położone. W ostatnich latach powstały tam niezwykłe ruchome zapory, które są otwarte w normalnych warunkach, a zamykane w przypadku niebezpieczeństwa. Zob. też powodzie w Polsce