Nasz Bałtyk

W skali całej kuli ziemskiej Bałtyk jest jedynie maleńką niebieską plamką. Pojawił się, w geologicznej skali czasu, całkiem niedawno. Kryje jednak w swoich wodach cały hydrobiologiczny świat...

Dane statystyczne
Powierzchnia - 415 266 km2
Ilość wody w Bałtyku - 21 721 km2
Średnia głębokość - 52,3 m
Największa głębokość - 459 m głębia Landsort
Roczny dopływ wody słonej - 720 km3
Roczny dopływ wody słodkiej - 473 km3
Powierzchnia zlewni Bałtyku - 1 721 233 km2
Przezroczystość od 6-15 m w Zatoce Gdańskiej do 19 m w okolicach Bornholmu
Granice morza wyznacza linia poprowadzona od północnego cypla Półwyspu Jutlandzkiego (przylądek Grenen) do wyspy Tjrn (Szwecja).
Połączone z Morzem Północnym przez Cieśniny Duńskie: Wielki Bełt, Mały Bełt, Sund, Kattegat i Skagerrak..
Nad Morzem Bałtyckim leżą: Dania, Szwecja, Finlandia, Estonia, Litwa, Łotwa, Rosja, Polska, Niemcy, a do jego zlewiska należą ponadto: Norwegia, Czechy i Słowacja.


Wymiana wód
Bałtyk jest morzem o utrudnionym dopływie wód oceanicznych i dużym spływie wód rzecznyc i opadowych. W rezultacie ma ono dodatni bilans wodny, co oznacza,że wody bałtyckie stale odpływają do sąsiedniego Morza Północnego.
Podczas silnych wiatrów z zachodu wody przelewają się z zachodu na wschód. Zjawisko to nazywane jest wlewem. Wielkość wlewu zależy od warunków środowiskowych- duże wlewy zdarzają się zwykle raz na kilka lat.
Podczas długotrwałych sztormów silne wiatry zachodnie doprowadzają do podniesienia się poziomu Morza Północnego i słona bogata w tlen woda poprzez cieśniny wlewa się do Bałtyku. Woda ta jest cięższa od bałtyckiej, więc opada na dno i po dnie dociera do kolejnych basenów. Wypiera w ten sposób starą, pozbawioną tlenu wodę zalegającą na dnie Bałtyku.

Zasolenie
Przewaga dopływo wód rzecznych i poadowych nad wlewami słonych wód z Kattegatu ma decydujący wpływ na zasolenie Bałtyku, które jest niewielkie w porównaniu z zasoleniem oceanu.
Średnie zasolenie wód powierzchniowych Bałtyku - 7,5%
Średnie zasolenie wód oceanicznych - 36,6%
Zasolenie wód bałtyckich nie jest jednolite - zmniejsza się ono w miarę oddalania się od cieśnin duńskich.

Stratyfikacja wód
Istotną cechą wód bałtyckich jest ich uwarstwienie. Wyróżnia się dwie zasadnicze warstwy:
1. Wody powierzchniowe o niskim zasoleniu, dobrze wymieszane i natlenione. Ich temperatura waha się, w zależności od sezonu, od 0 C do 20 C.
2. Wody głębinowe o zasoleniu 12-22% ,wykazujące prawie stałą temperaturę 4-6 C.

W warstwie pośredniej,tzw. haloklinie, nastepuje gwałtowny wzrost zasolenia i tym samym gęstości wody. Jest to bariera utrudniająca miesznie się wód powierzchniowych z głębinowymi, dlatego też te ostatnie są gorzej natlenione. W największych głębiach bałtyckich dochodzi nawet do całkowitego zużycia tlenu i wytwarzania toksycznego dla zwierząt siarkowodoru. Sytuację tlenową poprawiają jedynie większe wlewy dobrze natlenionych wód pochodzenia oceanicznego z Kattegatu. Dochodzi do nich tylko podczas silnych sztormów, zazwyczaj raz na kilka lat.

Wpływ zasolenia na organizmy bałtyckie
Życie w Bałtyku jest ubogie. W naszych wodach spotykamy znacznie mniej gatunków niż w sąsiednim Morzu Północnym. Ponadto liczba gatunków zmniejsza się w miarę przesuwania się od Kattegatu do zatok: Fińskiej i Botnickiej. Jest to efekt spowodowany niższym zasoleniem.
Duży zakres zasolenia wód bałtyckich (1-30% ) pozwala na występowanie w nich różnych grup organizmów, od słodkowodnych do morskich. Najliczniejszą grupą roślin i ziwerząt w Bałtyku są gatunki morskie o dużej tolerancji na zmiany zasolenia (np. dorsz, śledź, krewetka), mniej liczne są gatunki typowo słonawowodne (np. podwój, niektóre kiełże). W wodach przybrzeżnych i wysłodzonych zatokach występują gatunki słodkowodne (np.okoń, płoć, błotniarka).
Niskie zasolenie Bałtyku uniemożliwia życie wielu gatunkom morskim, dlatego też w naszym morzu nie spotykamy np. szkarłupni czy głowonogów, które są bardzo wrażliwe na zmiany zasolenia (stenohaliny). Do życia w Bałtyku przystosowały się tylko te rosliny i zwierzęta morskie, które mają duże zdolności adaptacyjne i mogą bytować w dużym zakresie zasolenia (euryhaliny). Jednak nawet one musiały \"wparowadzić\" pewnw modyfikacje, pozwalające im przeżyć w tym środowisku. Przykładowo część gatunków morskich wystepuje w Bałtyku w głębszej, przydennej warstwie wód nawet wówczas jeśli ich naturalnym siedliskiem w Morzu Północnym są przybrzeżne płycizny. Zjawisko to okreslane jest mianem submergencji, czyli zagłębiania się. Niska wartość zasolenia Bałtyku sprawia również, że niektóre zwierzęta osiągają znacznie mniejsze rozmiary niż ich krewniacy w sąsiednim morzu. Np. Mya arenaria (małgiew piaskołaz) liczy w Bałtyku 7 cm a w M.Północnym aż 15.

Mieszkańcy Bałtyku
Fitoplanton, czyli mikroskopijne organizmy roślinne biernie unoszące się w prześwietlonej warstwie toni wodnej. W fitoplanktonie Bałtyku stwierdzono obecność ponad 700 gatunków - dominują okrzemki, bruzdnice oraz sinice.
Skład i liczebność fitoplantonu w Bałtyku zmienia się geograficznie. W miarę posuwania się z zachodu na wschód zanikają stopniowo gatunki morskie, a ichmiejsce zajmują formy słonawowodne. W wysłodzonych wodach przybrzeżnych, zatokach i zalewach wyraźnie dominują gatunki słodkowodne.
Zauważyć można również bardzo wyraźną zmienność sezonową. Wiosną, kiedy jest coraz więcej światła słonecznego, a woda ociepla się i znajduje się w niej dużo biogenów, rozpoczyna się zakwit okrzemek, a zaraz po nim bruzdnic. Zakwity te mogą być bardzo intensywne - w sprzyjających warunkach liczebność fitoplanktonu może nawet sięgać kilkuset milionów osobników na m3 wody. Latem w miare wzrostu temperatury wód oraz wyczerpywania się substancji odzywczych, okrzemki ustepują miejsca sinicom, zdolnym często asymilowac azot atmosferyczny. Bardzo intensywne zakwity sinic obserwowane w ostatnich latach są zjawiskiem niekożystnym gdyż wśród nich znajduje się wiele gatunków toksycznych i potencjalnie toksycznych. Jesień to pora ponownego panowania okrzemek reprezentowanych jednak przez inne gatunki niż wiosną. Mogą również pojawiać się zakwity bruzdnic. Zimą liczebność fitoplantonu jest bardzo niska - większośc gatunków przeczekuje ten niekorzystny okres w postaci for przetrwalnych.

Fiobentos to rosliny porastające dno morskie. W Bałtyku w skład roślinności osiadłej wchodzą zielenice (np. gałęzatka, taśma), brunatnice (np. morszczyn), krasnorosty (np. widlik, rozróżka) i rośliny kwiatowe (np. trawa morska).
Morskie rośliny osiadłe występują jedynie w płytkich wodach przybrzeżnych. Mogą zamieszkiwać tak głęboko, jak głęboko dochodzi minimalna ilość światła potrzebna im do procesu fotosyntezy. Ze względu na duże zmętnienie wód bałtyckich przenikanie światła w tych wodach jest ograniczone, co sprawia, że najczęściej rosliny denne spotyka się do głębokości zaledwie kilku metrów.
Poszczególne grupy fitobentosu różnią się rodzjem barwników fotosyntetyzujących i do procesu fotosyntezy wykorzystują światło o różnej długości fali. Skutkiem tego jest pionowe rozmieszczenie poszczególnych grup roślin dennych.
Najbliżej powierzchni wody występują rośliny kwiatowe i zielenice wyposażone w chlorofile, niżej brunatnice posiadające ksantofile, a najgłębiej bytują krasnorosty, które zawierają jeszcze, oprócz wymienionych, fikobiliny. W Bałtyku ze względu na pogarszanie się warunków świetlnych ten klasyczny układ pionowego rozmieszczenia został dość mocno zburzony.
Najważniejsze gatunki roslin osiadłych spotykanych w Bałtyku to trawa morska (Zostera marina), rdestnica (Potamogeton xp.), zametnica błotna (Zannichellia palustris), taśma (Enteromprpha intestinalis), gałęzatka (Cladophora sp.), sałata morska (Ulva lactuca), morszczyn (Fucus vesiculosus), brunatnice z rodziny Ectocarpaceae, widlik (Frucellaria fastigiata), rurecznica (Polisiphonia sp.), rozróżka (Ceramium sp.).

Zooplankton-oraganizmy zwierzęce mniej lub bardziej biernie unoszące się w toni widnej. W skład tej grupy wchodzą zarówno zwierzęta jednokomórkowe, jak i wielokomórkowe oraganizmy o złożonej budowie: wrotki, skorupiaki oraz dorastające do kilkudziesięciu centymetrów srednicy meduzy - chełbia modra i bełtwa. Ponadto w zooplanktonie Bałtyku licznie występują larwy ryb, wieloszczetów oraz mięczaków.
Zooplankton Bałtyku jest taksonomicznie ubogi. W skład wchodzą głównie skorupiaki będące przedstawicielami widłonogów (Copepoda), wioślarek (Cladocera) i szczeponogów (Mysisaceae). Dość liczne są również wrotki (Rotifera), pierwotniaki (Protozoa) i meduzy krążkopławów (Scyphozoa). Do plantonu zwierzęcego zalicza się ponadto jako larwy wielu zwierząt dennych (wieloszczetów, skorupiaków, ślimaków, małży, mszywiołów), a także wielu gatunków ryb. Tą ostatnią grupę określa się mianem meroplanktonu.
Podobnie jak w przypadku innych grup zwierząt bałtyckich, tak i wśród zooplanktonu obserwuje się zróżnicowanie składu jakościowego i ilościowego w zależności od rejonu. Na zachodzie dominują morskie gatunki głowonogów. Im dalej na wschód i północ tym powszechniejsze stają się gatunki słonawowodne, a w wysłodzonych zatokach i zalewach gatunki słonowodne, w tym głównie wioślarki i wrotki.
Zooplankton bałtycki rozwija się najliczniej w miesiącach póznowiosennych i letnich. Wiosną znacznu procent stanowią widłonogi, natomiast głównym składnikiem zooplanktonu letniego są ciepłolubne wioślarki.
Cechą charakterustyczną większości organizmów zooplanktonowych są wędrówki dobowe. Wieczorem zwierzęta te podpływają ku powierzchni wody w poszukiwaniu pokarmu, którym jest zwykle fitoplankton. Przed świtem opuszczają się w głębsze warstwy wody, unikając w ten sposób zbyt intensywnego oświetlenia. W Bałtyku amplituda wędrówek zooplanktonu może dochodzić do 30 m.
Niektóre gatunki zooplanktonu charakterystyczne dla Bałtyku południowego: Protoperidinium menisculus, Diplopsalis sp., Gyrodinium spirale, z orzęsków Lacrymaria sp, Tintinopsis sp., Strombidium sp., z wrotków Keratella quadrata, Kreatella cochlearis, Synchaeta sp., z wioślarek Bosmina coregoni maritima, Evande nordmanni, Podon sp., z widłonogów Pseudocalanus elongatus, Temora longicornis, Acartia sp., ze szczeponogów Mysis mixta; z parzydełkowców chełbia modra - Aurelia aurita; Bełtwa - Cyanea capillata.

Zoobentos to zwierzęta dna morskiego. Wśród fauny dennej bałtyku dominują przedstawiciele małży, skorupiaków, ślimaków, wieloszczetów oraz skąposzczetów. Najbardziej zróżnicowane zespoły denne spotkać można na płytkim dnie kamienistym.
Strefa płytkowodna Bałtyku (od głębokości ok.40 m) jest generalnie bogatsza w gatunki niż obszary leżące głębiej. Decyduje o tym nie tylko duże zróznicowanie podłoza, ale również fakt iż na płytkim dnie porośniętym rpślinnoscią występują dogodne warunki do zaspokajania potrzeb życiowych tych zwierząt. Dno głębsze nie zapewnia takich warunków, a dodatkowo mogą występować tu okresowe bądź stałe deficyty.
Dno bałtyckie w zależności od rejonu i głębokości, może być: piaszczyste, kamieniste, żwirowate, muliste bądź mieszane. Najbogatszą faunę denną spotykamy na płytkim dnie kamienistym, porosniętych glonami. Główną rolę odgrywają tu gatunki osiadłe, w tym omułek jadalny, którego zagęszczenie może dochodzić do kilkudziesięciu tysięcy osobników na 1 m2 dna. Wśród ławic omułka wystepuja duża ilość innych zwierząt np. skorupiaki (pąkle, kiełże), ślimaki, wieloszczety, wypławki, mszywioły.
Nieco mniejsze zróżnicowanie zoobentosu spotykamy na płytkim dnie piaszczystym. Dominują tu zwierzęta zakopujące się w miękkim podłożu: małże (małgiew piaskołaz, sercówka, rogowiec), wieloszczety (pygospio, nereida), skorupiaki (garnela, bełkaczek) oraz skąposzczety.

Na głębszym dnie mulistym również najliczniejsze są małże (rogowiec), ale spotkać tu można również wieloszczety (złotorurka, scoloplos), skorupiaki (pontoporeja, pośródek, podwój) oraz sikwiaki.
Gatunki występujące w Bałtyku południowym: z małż omułek (Mytylus edulis), omułek (Mytilus edulis), sercówka (Cardium glaucum) i inne, ze skorupiaków pąkle, kiełże, garnela, podwój, pontoporeja, pośródek; z wieloszczetów nereida, Pygospio, Scoloplos armiger. A także ślimaki, wirki, mszywioły, gąbki, sikwiaki, skąposzczety i zwierzęta imigranci czyli krab wełnistoszczypcy czy krabik amerykański.

Nekton, czyli ryby i niewielka grupa ssaków morskich.
W wodach otwartych Morza Bałtyckiego występuje kilka gatunków ryb morskich o znaczeniu użytkowym. Do najważniejszych należą: śledź, szprot, dorsz, płastugi. Z ryb nieuzytkowych: lisica, belona, sardela, ostrobok, witlinek.
Ryby morskie bytujące w strefie przybrzeżnej to głównie gatunki nieużytkowe. Wśród łąk trawy morskiej występują iglicznie i wężynki. Na płytkim dnie kamienistym spotkać można kura diabła, węgorzycę, ostropłetwca czy taszę. Dno piaszczyste zasiedlone jest przez dobijaki, tobiasze, stronie oraz kilka gatunków babek.

W Morzu Bałtyckim żyją tylko cztery gatunki ssaków morskich. Są to foka szara, foka obrączkowana, foka pospolita oraz przedstawiciel rodziny delfinow - morświn.

Zanieczyszczenia

Mówiąc o Bałtyku należy wspomnieć o zagrożeniach i zanieczyszczeniach. rolnictwo (nawozy sztuczne i hodowla zwierząt), przemysł spożywczy i papierniczy, ścieki miejskie, w których znaczącym źródłem fosforu są proszki do prania czy wypłukiwanie gleby po wypalaniu traw i pracach ziemnych są powodem masowego rozwoju nieużytecznych glonów z rodzaju sinic. Masowy rozwój nieużytecznych glonów z rodzaju sinic.
Sinice powodują zmętnienie wody w warstwie powierzchniowej, co ogranicza rozwój roślinności płytkowodnej z powodu braku światła. Sinice produkują substancje trujące, które zabijają organizmy zwierzęce (np. masowy pomór fok). Substancje te stanowią również zagrożenie dla zdrowia ludzkiego podczas kąpieli. Mogą one powodować podrażnienia i schorzenia skóry oraz zatrucia. Obumarłe sinice opadają na dno i przenoszą w ten sposób dużą ilość materii organicznej do strefy ubogiej w tlen. W tych warunkach materia organiczna podlega procesowi gnicia. Powstają przy tym silnie trujący gaz - siarkowodór. Uniemożliwia on jakąkolwiek formę życia. Obszary wypełnione siarkowodorem to pustynie ekologiczne.