Podstawowe nurty teoretyczne w demografii

Spis treści

1.Wstęp
2.Pojęcie demografii i jej podział
3.Podstawowe nurty teoretyczne w demografii
3.1. Teoria ludności Malthusa
3.2. Maltuzjanizm i neomaltuzjanizm
3.3. Teorie optimum zaludnienia (teorie ludności optymalnej)
3.4. Teoria przejścia demograficznego
3.5. Teoria płodności
3.6. Teoria umieralności
3.7. Teoria migracji
4.Bibliografia








1. Wstęp

W poniższej pracy, w oparciu o bibliografię, pragnę przedstawić i wyjaśnić główne nurty teoretyczne występujące w demografii. Przybliżyć pojęcie i charakterystykę tej dziedziny oraz sięgnąć nieco czasów starożytnych. Przedstawię teorię ludności według Malthusa i wywodzące sie z niej teorie maltuzjanizmu oraz neomaltuzjanizmu. Powiem także co to jest i czym charakteryzuje sie optimum zaludnienia, czym jest przejście demograficzne, a także dwa słowa o teoriach płodności, umieralności i migracji.

2. Pojęcie demografii i jej podział

Demografia jest nauką zajmującą się prawidłowościami występującymi w zjawiskach i procesach ludnościowych, analizujące zatem wzrost lub spadek liczby ludności, bada podstawowe elementy i czynniki tych zmian.
Demografia jest nauką o zjawiskach ludnościowych występujących w określonych warunkach społeczno‑ekonomicznych i terytorialnych. Jest zaliczana do grupy dyscyplin społecznych. Zajmuje się badaniem liczebności, struktury i rozmieszczenia przestrzennego ludności oraz zmian wynikających z procesów składających się na ruch naturalny i wędrówkowy.
Demografia to nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i ekonomicznych i społecznych badanego terytorium. Zajmuje się statystyczno‑analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego. Jej nazwa pochodzi od greckich słów „demos” czyli lud i „grafia” czyli opis. Współczesny szybki rozwój nauk demograficznych spowodował wyodrębnienie się wielu subdyscyplin. Wyróżnia się:
a)Demografia ogólna – jej przedmiotem jest rozwiązywanie zarówno problemów teoretycznych dotyczących pomiaru, jak i opis struktur oraz procesów demograficznych.
b)Demometria – to nauka o metodach pomiaru i predykcji (przewidywaniu) procesów demograficznych za pomocą wyspecjalizowanego aparatu matematyczno – statystycznego.
c)Demografia opisowa – zajmuje się naukowym opisem struktur i procesów demograficznych (urodzenia, zgony, małżeństwa)
d)Demografia historyczna – zajmuje się opracowywaniem metod pomiaru oraz opisu struktur i procesów demograficznych w minionych okresach. Metody stosowane w demografii historycznej zaczerpnięto z arsenału metod obecnie opracowywanych w celu umożliwienia analizy struktur i procesów w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo, w których nie prowadzi się pełnej rejestracji faktów demograficznych.
e)Demografia potencjalna – stworzyła własny system pomiaru i oceny procesów demograficznych nadając każdemu człowiekowi wagę zależną od jego płci, wieku i ewentualnie innych cech. Wagą jest tu długość dalszego przeciętnego trwania życia.
f)Doktryny demograficzne – to kierunek zajmujący się formułowaniem teorii rozwoju ludności
g)Demografia społeczna zajmuje się społecznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych. Z kolei demografia ekonomiczna zajmuje się ekonomicznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych.

Demografia nie jest nauką młodą już pierwsze próby wyjaśnienia reprodukcji ludności sięgają czasów starożytnych. Konfucjusz (551-479 p.n.e.) wraz ze swoimi uczniami opisywał zjawisko demograficzne próbując określić ich uwarunkowania. Również Platon (427-347) oraz Arystoteles (384-322) pragnęli osiągnąć „optimum” ludności w warunkach ówczesnego państwa niewolniczego, w którym władzę sprawowała klasa właścicieli niewolników. Także w cesarstwie rzymskim pojawiły się zagadnienia ludnościowe, rozpatrywane pod kątem potrzeb Imperium.
Na przełomie XVII i XVIII wieku powstaje teoria fizjokratyzmu F. Quesnay'a. Wnosi on do ekonomii koncepcję obiektywnych i niezmiennych „praw naturalnych”, których punktem wyjścia jest jedyne produktywne rolnictwo. Zdaniem fizjokratów rozwój całej gospodarki jest uzależniony od rozwoju rolnictwa. Nie popierają oni koncepcji o sile państwa wynikającej z dużej liczny ludności. F. Quesnay stwierdza, że więcej uwagi powinno się poświęcić przyrostowi bogactwa niż ludności, tym niemniej uznawano przyrost ludności za korzystny tak długo dopóki powodował on zwiększenie produkcji rolnej, a jednocześnie pozwalał na zachowanie dostatniego poziomu życia.

3. Podstawowe nurty teoretyczne w demografii
3.1 Teoria ludności Malthusa

Na przełomie XVII i XIX wieku pojawiła się najgłośniejsza ze wszystkich doktryn ludnościowych – teoria ludnościowa Malthusa (1766 – 1834). Jej ogólne przesłanie sprowadza się do przeświadczenia o nieuchronności ograniczania wzrostu demograficznego. Wynika ono z tezy, iż ludność wzrasta nieuchronnie zawsze gdy zwiększają się środki utrzymania, i że ten wzrost równie nieuchronnie zdąża do granicy wyznaczonej przez wielkość dostępnych środków utrzymania. Bezpośrednią inspiracją opracowania tej teorii były dla Malthusa poglądy socjalistów utopijnych i pisarzy oświecenia z którymi się nie zgadzał. Teoria Malthusa opiera się na:
a)tezie, że gatunek ludzki, mając stała zdolność rozrodczą, wykazuje niepohamowaną skłonność do rozmnażania się
b)prawie zmniejszających się przychodów w rolnictwie, sformułowanym w pierwszej wersji przez A.R. Turgota (1768), a następnie przez samego Malthusa i D. Ricardo.

Idąc śladem sugestii innych badaczy i opierając się na statystykach Malthus skonstatował, że liczba ludności, jeżeli nie napotyka przeszkód, powiększa się zgodnie z postępem geometrycznym; ściśle rośnie w tempie 3% rocznie i podwaja sie co 25 lat. Ponieważ podaż żywności w najlepszym razie rośnie zgodnie z postępem arytmetycznym, a zatem w tempie malejącym, to z upływem czasu nieunikniona staje się dysproporcja między przyrostem ludności i produkcją żywności.
Malthus uważał, że ta dysproporcja, wywołana przez nadmierna rozrodczość jest samoczynnie usuwana przez rosnącą liczbę zgonów, które wywołane są przez „katastrofy umieralności” (np. masowy głód, gwałtowna epidemia czy wojna). W ten sposób przywraca się równowaga między ludnością a żywnością, którą Malthus nazwał „ograniczeniami pozytywnymi”.
Malthus był również zwolennikiem późnych małżeństw, abstynencji seksualnej oraz zmniejszenie potencji płodności, ponieważ uważał, że wzrost rozrodczości prowadzi do ograniczonej podaży żywności. Podstawowym źródłem niedostatku żywności, a także przyczyną nędzy i bezrobocia jest bowiem wg. niego rozrodczość tych, którzy nie dysponują odpowiednimi środkami utrzymania, czyli ubogich.
3.2 Maltuzjanizm i neomaltuzjanizm

Maltuzjanizm to w demografii określenie koncepcji, a także ideologii i ruchów społecznych nawiązujących do teorii ludnościowej sformułowanej w 1798 r. przez T.R. Malthusa. Zwolennicy tego nurtu postrzegają wzrost ludności jako główne zagrożenie stabilności społeczeństwa i w konsekwencji opowiadają się za ograniczeniem tego wzrostu. Tym, co odróżnia maltuzjanistów od reprezentantów neomaltuzjanizmu, jest wybór instrumentów, jakie miałyby zapewnić osłabienie wzrostu demograficznego. Ci pierwsi proponują środki „moralnej wstrzemięźliwości”, a drudzy zalecają kontrolę urodzeń.
Teorie Malthusa zostały dość wcześnie zakwestionowane, ponieważ nie doceniał on roli postępu technicznego we wzroście przychodów z ziemi i wydajności pracy. Dowiedziono wówczas, że produkcja rolnictwa może następować znacznie szybciej, niż to zakładał Malthus. Wkrótce zdano sobie sprawę, że wzrost ludności nie musi sie dokonywać w stałym tempie, mimo braku katastrof umieralności.
Neomaltuzjanizm w demografii oznacza zbiór koncepcji powstałych z teorii ludnościowej Malthusa i maltuzjanizmu. Do dysproporcji wynikających z nadmiernej rozrodczości oraz niedostatecznej urodzajności ziemi i, co za tym idzie, niedostatecznej podaży żywności dodano nowe, których źródłem miały być: brak przestrzeni życiowej, kurczenie się surowców i wzrost zanieczyszczenia środowiska naturalnego.

3.3 Teorie optimum zaludnienia (teorie ludności optymalne)

Optimum zaludnienia to na gruncie demografii wielkość zasobów ludnościowych najkorzystniejsza w relacji do innych zasobów mający społeczny sens – inaczej ludność optymalna. Obecnie optimum zaludnienia jest przedmiotem zainteresowania jednego z teoretycznych nurtów demografii, w przeszłości zaś było elementem wielu doktryn filozoficznych, politycznych i społecznych. Wynika ono na ogół z empirycznego postulatu, że skoro występują stany przeludnienia i niedoludnienia, czyli względnego nadmiaru bądź niedoboru ludności, to musi występować również stan pośredni – optymalny.
Wśród prekursorów tej teorii wymienia się m.in. M.J.A. Condorceta i H. Sindgawicka. Pierwszy z nich dowodził, że w sytuacji, gdy ludzkość zmierza do powszechnej harmonii, i w obliczu radykalnego wydłużenia życia przeciętnego człowieka zaludnienie ziemi nie będzie mogło wzrastać w nieskończoność. Sugerował, że celowe jest określenie pożądanej liczebności lub pożądanego tempa wzrostu ludności świata. Natomiast drugi z tych myślicieli nawiązuje do dorobku klasyków ekonomii dotyczącego wpływu wzrostu ludności na rozwój społecznego podziału pracy oraz wystąpienia niekorzyści skali. Zauważył, iż istnieje pewien maksymalny poziom przychodu na jednego mieszkańca, który zależy z jednej strony od poziomu zaludnienia, a z drugiej strony od stanu wiedzy, zakumulowanego kapitału i postępu technicznego. Za tą prawidłowością kryje się idea dynamicznego stanu ludności optymalnej. Jednak ostatecznymi twórcami teorii zaludnienia są E. Connan i K. Wicksell. Wicksell był prawdopodobnie pierwszym, który używał terminu „optimum zaludnienia”. Skupił on uwagę na maksymalizacji dobrobytu ekonomicznego. W szczególności uważał, że optymalna liczba ludności zapewnia maksymalizację produktu na jednego zatrudnionego. Wynika to z tego, że w trakcie wzrostu demograficznego powstają dwa przeciwstawne efekty ekonomiczne. Po pierwsze, lepsze możliwości społecznego podziału pracy i specjalizacji, co sprzyja wzrostowi wydajności pracy, a po drugie, pogorszenie relacji między zasobami materialnymi i ludzkimi w produkcji, co oddziaływuje negatywnie na wydajność pracy. Przed osiągnięciem stanu optymalnego przeważa pierwszy z tych efektów, a wzrost liczebny ludności wiedzie do wzrostu ilości produktu na jednego mieszkańca. Z chwilą osiągnięcia optimum drugi efekt staje się ważniejszy co oznacza, że dalszy wzrost demograficzny wywołuje obniżkę ilości produktu na jedną osobę.
Po eksplozji ludnościowej jaka miała miejsce w drugiej połowie XX wieku zaczęto rozpatrywać optimum zaludnienia z punktu widzenia osiągnięcia lub utrzymania pewnej równowagi na ziemi. Przesłanką w tym przypadku stał sie bezwzględny nakaz w skali globalnej zahamowania wzrostu ludności, co ma pozwolić na przetrwanie obecnych cywilizacji, gatunku ludzkiego i życia na ziemi. Według ONZ stabilizacja ludności świata oraz najbardziej prawdopodobna data to „niedługo po 2200 roku”, a ów poziom to „nieco ponad 10 miliardów”.



3.4 Teoria przejścia demograficznego

Przedmiotem teorii przejścia demograficznego jest zmiana reprodukcji ludności z tradycyjnej na nowoczesną, czyli unikalny proces historyczny nazwany przejściem demograficznym. Teorię tą stworzył w 1945 r. F. Notestein. Od pewnego czasu jest kwestionowana lecz do tej pory nie pojawiła się alternatywa wobec niej.
Prekursorem teorii przejścia demograficznego jest Thompson. Dokonał on na podstawie zgonów i urodzeń typologii reprodukcji ludności. Sugerował, że istnieją trzy typy w populacji:
a)o wysokiej stopie urodzeń i zgonów oraz niskiej podlegającej fluktuacjom stopie przyrostu naturalnego,
b)spadającej stopie zgonów i rosnącej stopie przyrostu naturalnego,
c)o spadającej stopie urodzeń oraz spadającej stopie przyrostu naturalnego.

W 1943 r. A. Landry w swojej pracy przewyższył koncepcję Thompsona przedstawiając swoją typologię reprodukcji ludności. Była ona bardziej uogólniona i zawierała mniej szczegółów zawartych w obserwacji empirycznej. Wyróżnił on:
a)typ pierwotny charakteryzujący się niekontrolowaną płodnością oraz wysoką umieralnością zależną od warunków przyrodniczych
b)typ przejściowy charakteryzujący się trwale spadkową umieralnością i względnie stabilną wysoką rozrodczością, której zmiany są warunkowane sytuacją ekonomiczną
c)typ współczesny charakteryzuje się niewielkimi zmianami umieralności oraz trwale spadkową płodnością wynikającą z ograniczenia liczby potomstwa, wiążącego się działaniem czynników psychologicznych.

Dodatkowym aspektem ujętym przez Landy'ego było przypisanie każdemu z typów charakterystycznej dla niego struktury ludności według wieku.
W latach 1936-1946 wyłoniła się ostateczna teoria przejścia demograficznego. Jej przedmiot to trwały i głęboki spadek umieralności i rozrodczości. Teorii tej przyświeca następująca przesłanka teologiczna: przejście demograficzne jest procesem przywracania równowagi wewnątrzdemograficznej, między urodzeniami i zgonami, oraz równowagi między ludnością i środowiskiem jej życia. Teoria ta wyróżnia, że:
a)przejście zostaje wywołane przez fundamentalną zmianę społeczną związaną z industrializacją i urbanizacją
b)w trakcie tego procesu każda populacja podąża tą samą ścieżką rozwoju demograficznego, co zarazem zakłada uniwersalność przyczyn zmian reprodukcji ludności
c)przejście ma cechę ekwifinalności, co oznacza, że w jego trakcje wszystkie populacje zmierzają do określonego, takiego samego stanu docelowego, niezależnie od stanu wyjściowego;
d)głównym mechanizmem rozprzestrzeniania się zjawisk demograficznych charakterystycznych dla przejścia jest dyfuzja kulturowa, a różnice między kulturowe wyjaśniają różnice w historycznym czasie przejścia między różnymi populacjami.
e)o istocie przejścia stanowi brak synchronizacji spadku umieralności i rozrodczości.

Zgodnie z teorią przejścia demograficznego, źródłem i podstawowym czynnikiem przejścia jest modernizacja. Biorąc pod uwagę, że w zachowaniach reprodukcyjnych człowieka ścierają się dwie tendencje: do biologicznego przetrwania oraz utrzymania równowagi względem otoczenia i że w perspektywie międzygeneracyjnej środkiem regulującym te tendencje jest relacja między liczbą urodzeń a liczbą zgonów, można stwierdzić, iż modernizacja wyrażająca się m.in. w stwarzaniu warunków do bardziej efektywnego korzystania ze środowiska lub nawet powiększania go w sensie fizycznym otwiera drogę do systematycznego wzrostu liczby ludności. Ten wzrost następuje w efekcie spadku natężenia zgonów, głównie na skutek dysfunkcjonalności w nowych warunkach katastrof umieralności. Z kolei zmniejszona intensywność zgonów w populacji staje się przesłanką osłabienia płodności, ponieważ przetrwanie gatunku staje sie możliwe w sytuacji obniżonej płodności. Kres spadku umieralności, który ostatecznie wyznacza zapisana w genach ludzi długość życia, staje się zarazem nowym międzygeneracyjnym poziomem równowagi między liczbą urodzeń i zgonów.
Teoria przejścia demograficznego uległa poważnej ewolucji od chwili jej sformułowania, m.in. jej struktura stała się bardziej ogólna i koherentna. Od 1945 r. była wielokrotnie i głęboko testowana empirycznie, co sprzyjało korzystnym modyfikacjom jej przesłanek i stwierdzeń. Podstawowy wkład do rozwoju teorii w latach 70. i 80. wnieśli A. Coale i J.C. Chesnais. Również demografowie polscy mieli udział w rozwoju tej teorii. Ich dziełem jest jedna z nielicznych w literaturze demograficznej monografii poświęcona teorii przejścia demograficznego.
Współcześnie istnieje koncepcja drugiego przejścia demograficznego, która opisuje zmiany procesów demograficznych, które wynikają ze zmian motywacji zakładania rodziny i posiadania dzieci. Istotą drugiego przejścia demograficznego jest spadek płodności, a pytaniem jest, gdzie będą zachodziły teraz dostosowania – czy poprzez migracje, czy poprzez rozważenie zagrożeń dla procesów ludnościowych wynikających z utrzymującej się niskiej dzietności.
3.5 Teorie płodności

Teorie płodności rozumie się w demografii jako objaśnienia poziomu, zróżnicowania i zmian płodności w populacjach ludzkich. Duże znaczenie teorii płodności w demografii wynika z tego, że płodność determinuje biologiczne podtrzymywanie społeczeństwa, a zarazem stanowi wysoce złożony proces. Wykształciły się trzy podstawowe nurty teoretyczne dotyczące płodności:
a)biologiczny
b)socjologiczny
c)ekonomiczny.

Nurt biologiczny akcentował prawidłowości procesu rozrodczego, determinowane przez naturalne cechy organizmu ludzkiego i podejmował zagadnienia związane z ich wpływem na płodność. Nurt socjologiczny obejmował dociekania nad kwestią zróżnicowania społeczno‑ekonomicznego płodności. Charakterystyczne dla nurtu ekonomicznego było natomiast poszukiwanie związku między zamożnością rodziców i kosztami utrzymania dziecka i ich liczbą.
Nowym impulsem rozwoju teorii płodności było pojawienie się teorii przejścia demograficznego, zawierającej rozbudowaną próbę opisania determinant płodności w kategoriach modernizacji, oraz wytypowanie zbioru zmiennych pośredniczących płodności, pełniących odtąd funkcję porządkującą w teoretycznych poszukiwaniach.
Wiele teorii płodności zostało poświęconych związkom pomiędzy zmiennymi społeczno‑kulturowymi i ekonomicznymi a zmiennymi pośredniczącymi. R. Freedman zapoczątkował trójstopniowy sposób systematyzacji płodności, którego cechą jest ustalanie relacji między zmiennymi społecznymi a zmiennymi pośredniczącymi, a następnie wpływu zmiennych na płodność. Wyróżnił trzy główne nurty teorii płodności:
a)Uwarunkowania podstawowe.
b)Czynniki kulturowe i instytucjonalne.
c)Czynniki społeczno‑ekonomiczne.

3.6 Teoria umieralności

Przez długi czas uważano umieralność za zjawisko niemal całkowicie zależne od „sił natury”. Zgodnie z tym poglądem, gdy nie występowały szczególne okoliczności wywołujące katastrofy umieralności, natężenie zgonów było zdeterminowane przez uniwersalne i naturalne prawa wymierania, zgodnie z wiekiem poszczególnych członków populacji, a ściślej z poziomem ich „zestarzenia się”. Nagłym cyklicznym wzrostom natężenia zgonów przypisywano zaś funkcje regulacyjną, tj. przywracanie zakłóconej równowagi między liczbą ludzi a zasobami przyrody, które tych ludzi miały żywić. Wiele uwagi temu mechanizmowi poświęcił T.R. Malthus. Potocznie uważano pojawienie się tych zgonów za efekt pochodu biblijnych jeźdźców Apokalipsy, a często nawet za swoisty przejaw sprawiedliwości i wymierzania ludziom kary za ich występki. Dopiero prekursorzy teorii przejścia demograficznego A. Landry i W. Thompson, dostrzegli związek umieralności ze zjawiskami społecznymi, przede wszystkim w postaci wpływu zmian społeczno‑ekonomicznych zachodzących w wiekach XIX i XX w Europie na spadek natężenia zgonów. W miarę rozwoju teorii przejścia demograficznego interpretacja zmian umieralności stała się pogłębiona i wyrafinowana. Przyczyniła się do tego między innymi identyfikacja procesu zwanego przejściem epidemiologicznym. Jednak ani teoria przejścia demograficznego, ani koncepcja przejścia epidemiologicznego nie stały się teoriami umieralności w takim sensie, w jakim są nimi obecnie m.in. teorie płodności. Uznając zasadnie, iż umieralność jest zjawiskiem kompleksowym, zależnym od różnych czynników biologicznych, środowiskowych, demograficznych i ekonomiczno‑społecznych czy kulturowych, obie one pomijają bowiem czynniki społeczne oddziałujące na poziomie poszczególnych jednostek, ogólnie – wpływające bezpośrednio na umieralność, lub przypisują im wielkie znaczenie.
W latach 80. H. Mosley zaproponował najbardziej konsekwentną koncepcję umieralności jako zjawiska kształtującego się pod wpływem synergicznego oddziaływania determinant społeczno‑ekonomicznych na zbiór czynników biologicznych, które z kolei wyznaczają poziom ryzyka wystąpienia określonych chorób i związanych z nimi zgonów. Mosley ograniczył się do modelu umieralności niemowląt. Zgodnie z tą koncepcją, zmienne społeczno‑ekonomiczne o charakterze strukturalnym determinują 15 zmiennych pośredniczących umieralności niemowląt ujętych w pięć grup:
a)charakterystyki macierzyństwa i płodności
b)charakterystyki środowiska naturalnego i higieny
c)charakterystyki dietetyczne
d)charakterystyki środowiska społecznego związane z ryzykiem urazów
e)charakterystyki postaw i zachowań związanych z chorobą.

W modelu tym został przedstawiony opis związków między zmiennymi społeczno‑ekonomicznymi a zmiennymi pośredniczącymi umieralności, związków między tymi ostatnimi a ryzykiem chorób okresu niemowlęcego i zgonu dziecka oraz efekty synergiczne tych relacji. Koncepcja Mosleya ma, jako pierwsza na gruncie demografii, cechy uporządkowanego kompletnego opisu mechanizmu umieralności, nie tworzy jednak uniwersalnego zbioru zmiennych pośredniczących umieralności.
Niezależnie od nurtu teoretycznego podejmującego wpływ zmiennych społeczno‑ekonomicznych na umieralność nadal są rozwijane koncepcje biologicznych uwarunkowań tego zjawiska. Skupiają się one na ogół wokół zagadnienia determinant długowieczności i biologicznej granicy życia ludzkiego. Szczególne miejsce wśród nicj ma teoria głosząca, iż starzenie się jest uwarunkowane genetycznie.
Współczesna demografia jest stosunkowo uboga w koncepcje wyjaśniające umieralność. Nadal aktualny wydaje się program badawczy nakreślony przez G. Caselli i współpracowników składający się z czterech integralnie powiązanych zadań:
a)tworzenie alternatywnych ram koncepcyjnych analizy i odpowiednich teorii przyczynowych tego zjawiska,
b)zbudowanie metodologii umożliwiającej testowanie tych teorii,
c)systematyczne analizowanie danych uwzględniających nowe perspektywy postrzegania umieralności,
d)rozwijanie procedur zbierania i przetwarzania odpowiednich danych.

Teorie przyczynowe umieralności powinny zgodnie z tym programem powinny wiązać główne choroby lub medyczne przyczyny zgonów z dziedzictwem biologicznym człowieka i środowiskiem jego życia, co wymaga bliskiej i zharmonizowanej współpracy badaczy reprezentujących wiele dyscyplin. Jednym z warunków relacji tego celu jest opracowanie zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających przyczyny zgonów dla poszczególnych grup medycznych oraz ustalenie relacji między każdą z nich a procesem choroby i zgonem oraz wzajemnych związków między tymi zmiennymi. Wreszcie powinny to być koncepcje umożliwiające wyjaśnienie zależności wieku, w jakim następuje śmierć, od indywidualnej historii życia, od urodzenia po zgon, oraz od dziedzictwa genetycznego jednostki i środowiska lub warunków, w jakich ona dojrzewa.

3.7 Teorie migracji

Pierwsze prace nad migracjami na podstawie analizy danych pochodzących z urzędowych źródeł statystycznych zapoczątkował E. Ravenstein formułując zbiór „praw migracji” w 1885r. Ravenstein odkrył m.in.: odwrotną zależność między wielkością strumienia migracji a odległością pokonywania przez osoby migrujące i zarazem związek między intensywnością migracji a tempem rozwoju przemysłu; tendencję do stadialnego odbywania wędrówek z miejscowości o niewielkiej sile przyciągania do miejscowości o dużej sile przyciągania, oznaczającą przemieszczającą się podzielone na krótsze lub dłuższe pobyty migrantów w miejscowościach o „średniej” atrakcyjności, położonych terytorialnie między początkowym i ostatecznym etapem wędrówki; selektywność wędrówki ze względu na cechy indywidualne migrantów, tzn. zróżnicowaną skłonność do wędrówki ludzi reprezentujących różne cechy demograficzno‑społeczne, np. większą skłonność do migracji ludzi młodych niż starszych oraz mężczyzn niż kobiet.
Ustalenia Ravensteina, chociaż nie w pełni akceptowane nawet przez współczesnych mu badaczy, na wiele dziesiątków lat zdominowały wiedzę o migracji. W latach 40. były one inspiracją dla najpopularniejszej do końca lat 60. teoretycznej koncepcji migracji, zwanej modelem ciążenia. Jego istotę w pierwotnej wersji stanowi twierdzenie, że wielkość strumienia migracyjnego jest wprost proporcjonalna do potencjału demograficznego, zarówno jednostki terytorialnej docelowej, jak i jednostki pochodzenia migrantów, odwrotnie zaś proporcjonalna do fizycznego dystansu między tymi jednostkami. Główna modyfikacja tej koncepcji polegała na uwzględnieniu dodatniej korelacji między intensywnością migracji a siłą przyciągania (np. wielkość rynku pracy) docelowej jednostki terytorialnej oraz ujemnej zależności między intensywnością migracji a siłą „okoliczności pośrednich”, tzn. przyciąganiem jednostek terytorialnych położonych „na trasie” migracji. W ramach tego nurtu w 1966 r. E. Lee sformułował ramy koncepcyjne dla opisu i analiz migracji, które znane jako „hipoteza czynników wypychających i przyciągających” do końca XX w. były swoistym standardem dla badaczy tego zjawiska. Zgodnie z tą niezwykle pojemną koncepcją, skłonność do migracji zależy od „bilansu” czynników w miejscowości pochodzenia migranta. Ów bilans podlega modyfikacji za pośrednictwem tzw. przeszkód pośrednich, do których należą np. bariery administracyjne, oraz indywidualnych cech migrantów. W tym samym okresie liczne próby objaśnienia migracji podejmowano na gruncie ekonomii. Ekonomiści wychodzili na ogół z założenia, że migracja stanowi efekt jednostkowej decyzji, wynikającej z racjonalności zachowań ekonomicznych. Oraz zakładali, że źródłem migracji są niedoskonałości mechanizmu rynkowego, powodując, iż na niektórych rynkach pracy występuje nadwyżkowy popyt, co prowadzi do relatywnie wysokich płac, a na innych – nadwyżkowa podaż, co z kolei wywołuje relatywnie niskie płace.
W 1999 r. D.S. Massey zaproponował ogólną, teoretyczną koncepcję międzynarodowych migracji pracowniczych, zwaną teorią skumulowanej przyczynowości, która była zarazem syntezą kilku innych teorii. Mówiła ona, że źródeł migracji powinno się szukać w różnorodnych okolicznościach, rozpatrywanych na gruncie różnych dyscyplin, oraz w logice losów jednostki.
Oczywiście nie wszyscy są skłonni w jednym stopniu do migracji. Z punktu widzenia skumulowanej przyczynowości szczególnie istotny jest postulat teorii nowej ekonomii migracji pracowniczych, sformułowanej przez O. Starka. Twierdzi on, że szczególnie predysponowana do wyjazdu za granicę jest siła robocza, której stabilność egzystencji w peryferyjnym kraju została w pewien sposób silnie naruszona.



Biobliografia:

1.Słownik społeczny
2.Encyklopedia socjologii
3.J. Holzer Demografia
4.M. Okólski DEMOGRAFIA. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie.Warszawa 2003.
5.Rozmowa z prof. Janiną Jóźwiak i prof. Ireną Kotowską z Instytutu Statystyki i Demografii SGH. (http://www.radio.com.pl/spoleczenstwo/dyskusje.asp?id=78)