Dydaktyka ogólna

Dydaktyka jako nauka

1. Etymologia, geneza i znaczenie nazwy dydaktyka
A) przemiany dydaktyki jako nauki
Dydaktyka jest podstawową nauką pedagogiczną. Proces kształcenia jest przedmiotem zainteresowania dydaktyki. Nazwa dydaktyka pochodzi z j. greckiego - didaktikos - pouczający, didasko - uczę. Pojęcia tego użyto w 17 w. W Niemczech Joachim Jung, Krzysztof Helwig napisali książkę " krótkie sprawozdanie z dydaktyki, czyli sztuki nauczania Ratychiusza". Dydaktyka jako sztuka nauczania w 17 w uważano, że żeby nauczać potrzebny jest talent pedagogiczny. Wiek 17 to życie i działalność Komeńskiego Jana Amosa (napisał " wielką dydaktykę przedstawiającą uniwersalną sztukę nauczania wszystkich wszystkiego". W 17 w d była jedyną nauką pedagogiczną. W 19 w pojawia się J. F. Hebart (filozof, psycholog niemiecki) - ojciec pedagogiki, dzięki niemu dydaktyka staje się nauką, traktował d jako teorię nauczania wychowującego, uważał, że dydaktyków interesuje analiza czynności podejmowanych w szkole przez nauczyciela. Przełom wieku 19 i 20 zmienia pojmowanie d. John Dewey (nowe wychowanie) traktował d jako teorie uczenia się. Zadaniem d była analiza czynności w procesie uczenia się, nauczanie stało się funkcja uczenia się. Współcześnie d traktowana jest jako teoria nauczania - uczenia się. Dydaktyka jest sztuka będąc nauka (prof. u. Jagiellońskiego Stróżewski)

B) dydaktyka w systemie nauk
W naukach społecznych twierdzenia maja charakter probabilistyczny - nie ma pewników, przyjmujemy z doza prawdopodobieństwa do nauk społecznych zaliczamy: filozofie, psychologie, socjologie, pedagogikę itd. wśród nauk pedagogicznych możemy wyróżnić np. teorie organizacji szkolnictwa, pedagogikę ogólna, teorie wychowania i teorie nauczania i uczenia się, czyli dydaktykę ogólna. Dydaktyka dzieli się na nauki szczegółowe.

2. Struktura nauk dydaktycznych
A) subdyscypliny dydaktyki ogólnej:
- dydaktyka szkoły wyższej - specyfika kształcenia w szkole wyższej, praca ze studentami
- dydaktyka medyczna - zajmuje się specyfika kadr szkol medycznych, praca pedagogiczna z pacjentem
- dydaktyka wojskowa - przygotowuje kadry, praca z żołnierzem zasadniczej służby wojskowej
- ontodydaktyka - to dydaktyka treści, zajmuje się teoriami doboru treści kształcenia
- neurodydaktyka – d 21 wieku wykorzystuje możliwości mózgu w procesie kształcenia. Neurodydaktycy twierdza, ze metody powinny być komtatybilne z możliwościami mózgu
- teleologia - nauka o celach kształcenia
B) dydaktyki szczegółowe - dydaktyki szczegółowe - metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów. Są 3 sposoby rozumienia:
- d. Szczegółowe to teoria nauczania - uczenia się określonego przedmiotu na wszystkich szczeblach kształcenia
- to teoria n-u się określonego przedmiotu na określonym szczeblu kształcenia np. matematyki w klasach 4 - 6
- teoria n-u się wszystkich przedmiotów na określonym szczeblu kształcenia np. metodyka nauczania początkowego, dydaktyka kształcenia zintegrowanego, dydaktyka szkoły wyższej
- t. N-u się wszystkich przedmiotów - wszystkich treści na wszystkich szczeblach kształcenia się, czyli dydaktyka ogólna

3. Przedmiot badań d ogólnej - Dekalog dydaktyka
Przedmiotem badań jest proces nauczania - uczenia się a także czynniki, które ten proces wyzwalają, warunki, w których ten proces przebiega, sam przebieg procesu oraz efekty - wyniki tego procesu. Szczegółowy przebieg badań dydaktyki ogólnej - dekalogdydaktyka:1) aparatura terminologiczna i metodologiczna dydaktyki, 2) cele kształcenia, 3) treści kształcenia, 4) proces nauczania - uczenia się, 5) zasady kształcenia, 6) metody kształcenia, 7) formy organizacyjne, 8) środki dydaktyczne, 9) systemy dydaktyczne, 10) osiągnięcia i niepowodzenia szkolne

4. Zadania i funkcje dydaktyki
Zadania:
1) opis i analiza elementów składających się na przedmiot badań dydaktyki ogólnej, 2) wykrywanie prawidłowości charakterystycznych dla procesu nauczania - uczenia się, 3) ustalanie norm postępowania - zasad w oparciu o wykryte prawidłowości
Funkcje:
1) f. Teoretyczna - poznawcza: o charakterze diagnostycznym (jak jest? Co jest?) , O charakterze prognostycznym (jak będzie? Co będzie? Jak być powinno?) ;
2) F Praktyczna - instrumentalna, utylitarna - wskazywanie konkretnych metod, form organizacyjnych, środków, które mogą pomoc pedagogom w ich pracy dydaktycznej.

Uczenie się jako jedno z podstawowych pojęć dydaktycznych

Bogdan Nawroczyński: uczenie się to proces aktywnego nabywania wiadomości i sprawności
Stefan Balej: uczenie się to proces, którego produktem jest wiedza i umiejętności
Kazimierz Sośnicki: uczenie się to proces poznawania rzeczywistości - umysłowy, poznawczy poprzez trzy ogniwa rozumiany jako spostrzeganie, myślenie i działanie
Bandura: u. się to proces, który dokonuje się dzięki przekazywaniu doświadczeń społecznych
Wincenty Okoń: u. się to proces, w którym na podstawie poznania, doświadczenia, ćwiczenia powstają nowe formy zachowania, działania lub zmieniają się dotychczasowe
Czesław Kupisiewicz: proces aktywnego nabywania umiejętności, nawyków, wiadomości dokonujący się w toku pośredniego, bezpośredniego poznawania rzeczywistości

4 komponenty definicyjne uczenia się:
- charakter - cos ciągłego, ukierunkowanego, dynamicznego, procesualny
- przedmiot: wiadomości, wiedza, umiejętności, rzeczywistość, doświadczenie społeczne, nawyki, umiejętności
- drogi: nabywanie, poznanie, przekazywanie doświadczeń społecznych, bezpośrednie i pośrednie działanie, ćwiczenia
- efekt: formy zachowania i działania lub modyfikacja dotychczasowych, wiedza i umiejętności, poznanie rzeczywistości

Definicja uczenia się: jest to proces aktywnego nabywania wiadomości, umiejętności, nawyki w drodze bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości, w drodze ćwiczenia, gromadzenia indywidualnych i społecznych doświadczeń, myślenia. Proces ten prowadzi do poznania rzeczywistości (wiedza) , zdobycia umiejętności jej przekształcania (umiejętności) oraz modyfikacji zachowań i działań uczącego się podmiotu.

Cechy uczenia się wynikają z definicji uczenia się:
- charakter procesualny - ciągły, planowość, wewnętrzna spoistość poszczególnych czynności, świadoma organizacja, dynamizm, systematyczność;
- aktywność osoby uczącej się;
- ukierunkowanie na wynik (dążenie do świadomie założonego efektu)

Współczesne teorie uczenia się:
- filozoficzne
- psychologiczne
- cybernetyczne
- inne

Filozoficzna teoria - teoria poznania: przechodzenie od nieznanego do znanego, poznanie otaczającej nas rzeczywistości przez coraz dokładniejsze odzwierciedlenie jej w świadomości człowieka, jest to proces poznawczy, który przebiega w trzech płaszczyznach: 1) zmysłowej - spostrzeganie, 2) umysłowej - myślenie, 3) praktycznej - działanie

Psychologiczna teoria (prof. Tomaszewski):
A) teorie asocjacyjne - nauka przez kojarzenie różnych elementów - bodziec - reakcja, zbrodnia - kara
- apercepcjonizm (twórca Herbart) głosi "dużo uczeń wie". Każde uczenie rozpocząć należy od przypomnienia tego, co już na dany temat wiemy
- odruchów warunkowych - Pawłow i pies, uczenie się jest reagowaniem na bodźce i tworzenie odruchów warunkowych
- koneksjonizm – twórcą jej jest Tornalike, reakcja na bodźce, przebieg przez koneksje (powiązanie, znajomości, układy, "szerokie plecy" pomiędzy różnymi elementami) , ważne jest, aby to, czego się uczymy nie było nam obojętne, łatwiej uczymy się rzeczy dla nas przyjemnych

B) teorie strukturalne - części i całości i - najważniejsza struktura tzw. Teorie pola/postaci, ważny jest wgląd - podstawowa czynność w uczeniu się, wnikanie w strukturę

C) teorie funkcjonalne - czynności najważniejsze funkcje uporządkowane, zmierzające do osiągnięcia efektu, przebieg od zadania, od wyniku, aby to osiągnąć musi chcieć i być aktywnym - konieczność wielostronnej aktywności i chęci
Trzy prawa uczenia sie:1) gotowość - posiadanie motywacji, 2) ćwiczenia - powtarzanie, ćwiczenie, 3) efekt - łatwo uczymy się tego, czego chcemy, lubimy

Uczenie się w świetle socjologicznym jest procesem społecznym - uczymy się, dzięki temu jesteśmy w grupie, dzięki interakcjom, interkomunikacjom i związkom interpersonalnym zachodzi proces uczenia się.

Cybernetyczna teoria uczenia się: cybernetycy uważają, ze wszystko przebiega w układzie. Traktują je jako zbiór, kompleks elementów wzajemnie ze sobą powiązanych. Uczenie się przebiega w układzie. W świetle cybernetyki uczenie się polega na przyjmowaniu informacji, przetwarzaniu tych informacji, regulacji tych procesów. Podstawowym układem dla uczenia się jest szkoła. Elementami szkoły są: nauczyciel i uczniowie.

Prawidłowości procesu uczenia się:
A) Uczenie się jest procesem wielostronnie aktywnym. Rodzaje aktywności: mowa - aktywność werbalna, recepcja - aktywność recepcyjna; piszemy - aktywność motoryczna i aktywność wielozmysłowa, aktywność intelektualna, aktywność emocjonalna.
B) Uczenie się jest procesem celowym i regulowanym. Celowość wynika z teorii funkcjonalnych, regulacja z teorii cybernetycznych. Uczenie się jest procesem etapowym i zintegrowanym, etapowość wynika z analizy filozoficznej, teorii strukturalnej, etapy występują tez w świetle cybernetyki. Charakter zintegrowany wynika z teorii asocjacyjnych, strukturalnych.
C) Uczenie się jest procesem indywidualnym, społecznym.
Rodzaje uczenia się wg Okonia (są bardzo osobiste jak podpis człowieka) :
- przez przyswajanie - nie wymaga szczególnej aktywności
- przez odkrywanie - rozwiązywanie problemów;
- przez przezywanie - dłużej pamiętamy treści bardziej emocjonalne
- przez działanie - np. naśladowanie mamy w gotowaniu

Cele kształcenia

Teleologia - nauka o celach
Cele kształcenia - wyobrażone z góry założone stany rzeczy lub zdarzeń, które zamierzamy osiągnąć w procesie kształcenia
Cele kształcenia wg Okonia - świadomie założone efekty, które chcemy uzyskać w wyniku kształcenia
Cele kształcenia wg prof. Denka - postulowany stan rzeczy + działania prowadzące do jego realizacji
Cechy celów kształcenia:
- dostrzegalny (rozróżniany, określony w taki sposób by można było ustalić stan jego wykonania)
- wykonalny - możliwy do realizacji w określonym czasie
- logiczny - niezawierający wewnętrznych sprzeczności
- rzeczowy i precyzyjny - przedstawiający syntetyczny opis tego, co chcemy osiągnąć
- wymierny - tak określany by można było zmierzyć jego stan

Próby porządkowania celów kształcenia:
I
- cele potencjalne - funkcjonują one w zamyśle nauczyciela do momentu rozpoczęcia procesu kształcenia
- aktualne - symbolizują rozpoczęcie procesu kształcenia
II
A) rzeczowy aspekt celów:
- określają przewidywalne zmiany w zasobie wiedzy i umiejętności
- określają, co w wyniku nauczania i uczenia się uczniowie maja umieć
B) podmiotowy aspekt - określają zmiany w rozwoju sprawności umysłowych, motywacji, postaw i systemu wartości
III podział celów ze względu na stopień ich uszeregowania:
A) ogólne funkcje:
- wyrażają to, co ma być produktem końcowym kształcenia
- określa się je celami instytucjonalnymi szkoły
- są długoterminowe - realizowane małymi krokami
B) pośrednie (czynności) - otrzymuje się to w rezultacie podziału celów ogólnych na składniki w postaci czynności
C) szczegółowe (zadania) :
- cechy ogólne przełożone na język konkretów
- opisy zachowań uczniów, jakie maja przejawiać po zakończeniu zajęć
- określają to, co uczniowie będą umieć
Proces sprowadzania celów ogólnych do szczegółowych to operacjonalizacja. Narzędziami operacjonalizacji są taksonomie, czyli hierarchiczne układy celów kształcenia.

Właściwości celów dydaktycznych szczegółowych wg Gallowaya:
1.Cele sformułowane z punktu widzenia ucznia - powinny określać, ze to właśnie uczniowie potrafią cos robić, cos będą umieli, jeśli będą się uczyć.
2. Sa konkretnymi opisami zachowań ucznia - powinny określać konkretne zachowania będące przedmiotem uczenia się.
3. Cele mogą zawierać warunki ograniczające tj. warunki, które musza spełniać określone zachowania (ograniczenie czasu, liczby błędów, określenie sposobu wykonania)
4. Cele reprezentują różne typy zachowania ucznia, w zależności od tego, jaki typ zachowania cel opisuje, wyróżnia się:
A) szczegółowe cele typu poznawczego (uczeń musi przekładać informacje, wyjaśniać je, stosować, analizować, oceniać)
B) szczegółowe cele typu emocjonalnego (uczniowie uważają, reagują, wartościują, przeżywają, charakteryzują)
C) szczegółowe cele typu psychomotorycznego (uczniowie piszą, skaczą, szyją, wykonują ruchy ekspresyjne)

Treści kształcenia

1. Pojecie treści kształcenia
Realizacji celów kształcenia towarzysza treści. Treści kształcenia - całokształt podstawowych wiadomości i umiejętności z różnych dziedzin rzeczywistości, przewidziany do realizacji w procesie kształcenia. Treść zapisana jest w dokumentach.
Dokumenty - podstawy programowe, programy nauczania, plany i podręczniki.
Uniwersalne wymagania stawiane treściom kształcenia:

Pogląd okonia - 3 układy odniesienia wobec treści:
1) wymagania związane z uczącym się człowiekiem - są to wymagania stawiane z punktu widzenia ucznia:
A) dostosowanie treści do możliwości ucznia (psychiczne, społeczne, konieczności uwzględnienia faz rozwojowych)
B) dostosowanie treści do potrzeb rozwijającego się człowieka
2) wymagania związane ze zmieniającym się społeczeństwem
A) respektowanie możliwości społeczeństwa
B) respektowanie potrzeb społeczeństwa
Konieczność uwzględniania w treściach kształcenia następujące obszary: ojczyzna i własny naród, życie społeczne - obywatelskie kraju, edukacja, praca zawodowa, rodzina.
3) wymagania związane z rozwojem kultury i nauki:
A) treści kształcenia w aspekcie kultury powinny umożliwić:
- poznawanie wybranych dobór kultury
- wywarzanie przez uczących się różnych wartości
- przezywanie wartości kulturowych
B) w treściach kształcenia powinny znaleźć swoje odbicie 4 składowe części nauki:
- fakty naukowe
- pojęcia naukowe
- prawa nauki
- teorie naukowe

Pogląd prof. Kupisiewicz - 5 grup wymagań:
1) wymagania społeczne, zawodowe i kulturowe - obecne i przyszłe
2) wymagania naukowe - konieczność dostosowania treści do poziomu osiągniętego w rozwoju nauki i techniki
3) wymagania natury psychologicznej - konieczność dostosowania treści do możliwości psychofizycznych uczących się
4) wymagania natury dydaktycznej np. postulat korelacji wewnątrz i miedzyprzedmiotowej. Dydaktycy mówią - trzeba łączyć treści z różnych dziedzin rzeczywistości. Konieczność łączenia teorii z praktyka - dydaktycy mówią powinna być zachowana teoria. Zasada strukturalizacji wiedzy: dydaktycy mówią - jeżeli treści jest za dużo to trzeba dokonywać strukturalizacji wiedzy) . Zasada egzemplastycznego układania treści - układanie treści w sposób liniowy, spiralny, koncentryczny
5) przyjęte koncepcje programowe spośród pedagogicznych teorii doboru treści kształcenia

Teorie klasyczne:
- materializm dydaktyczny, zwany encyklopedyzmem, reprezentowany przez Komeńskiego, Basedowa. Encyklopedyści za główny cel kształcenia uznawali przekazywanie jak najwięcej wiedzy. Główny cel tej teorii to: przekazywanie uczniom jak największego zasobu wiedzy z możliwie różnych dyscyplin naukowych. Encyklopedysta - każdy profesor na uczelni. Powstają przeładowane programy, powstają niedostatecznie ze sobą skorelowane programy. Ta koncepcja jest jednostronna. Ważna jest wiedza = praktyka = zdolności poznawcze. Dlatego encyklopedyzm jest teoria jednostronna, bo rozwija tylko wiedze a zaniedbuje 2 pozostałe
- teoria, która eksponuje zdolności poznawcze to formalizm dydaktyczny (intelektualizm) . Schmidt, Pastalozzi, Dawid, Dobrowolski. Głównym celem kształcenia wg intelektualistów jest pogłębienie, rozszerzenie kształcenia i uszlachetnianie zdolności i zainteresowań poznawczych (myślenie, uwaga, pamięć, wyobrażenie, spostrzeganie) . Lansowali przedmioty instrumentalne: matematykę i języki. "Nauczyć uczniów myśleć i tylko tego - nic więcej, a cala reszta tzn. wiedza, dana im będzie przez przyrost" - Dobrowolski. Rozwijanie myślenia jest bardzo cenne. Formalizm jest teoria jednostronna, bo eksponuje zdolności poznawcze a zaniedbuje pozostałe.
- utylitaryzm dydaktyczny - faworyzuje praktykę, John Dewey. Zdaniem utylitarystów ważna jest tylko praktyka, a nie teoria i rozwijanie zdolności poznawczych.

Teorie bliższe naszym czasom:
- materializm funkcjonalny - stworzony przez Okonia, u podstaw tej teorii leży założenie o integralnym związku poznania z działaniem. Okoń mówi, że treści kształcenia powinny umożliwić: poznawanie rzeczywistości i gromadzenie wiedzy o niej, zafunkcjonowanie tej wiedzy w umyśle ucznia - w jego działalności intelektualnej, zafunkcjonowanie tej wiedzy w działalności praktycznej, przekształcanie rzeczywistości
- teoria problemowo - kompleksowa, Bogdan Suchodolski proponował, aby zamiast dotychczasowego układu informacyjno - systematycznego wprowadzić problemowo - kompleksowy układ materiału nauczania tzn. uczyć poszczególnych przedmiotów nie odrębnie a kompleksowo; przedmiotem działalności poznawczej uczniów czynić problemy, którymi należy uczynić treści kształcenia: uczestnictwo w walce o pokój, kwestie psychologiczne, wychowywanie ludzi na patriotów obywateli świata, (ale także kosmopolitów) ; myślenie globalne i alternatywne, myślenie i działanie innowacyjne, przygotowanie do wyboru i recepcji coraz bardziej złożonych treści.
- strukturalizm. Prof. Kazimierz Sośnicki – można zachować przedmiotowy układ treści nauczania i dążyć przy tym do ich uporządkowania, a najlepszym sposobem na to jest strukturalizacja treści, czyli wyodrębnienie w treściach każdego przedmiotu nauczania, elementy podstawowe i wtórne, w ten sposób powstawała konstrukcja nośna - szkielet, który odpowiednio nasycić treściami lub je eliminować, możliwość reinterpretowania treści.
- egzemparyzm - stworzony przez Hanza Schenerta - zaproponował, aby systematyczny układ treści zastąpić nauczaniem opartym na odpowiednio dobranych przykładach: wzorach postępowania, egzemplarzy. Uczenie się to poznawanie egzemplarza. Na gruncie ezempalryzmu powstała koncepcja nauczania paradygmatycznego (paradygmatycznego greckiego paradygmat to przykład, wzór) , charakterystyczne są np. egzemplarze tematyczne, etapowość.

Treści kształcenia w trzecim tysiącleciu
Krytyka treści kształcenia, jako punk wyjścia do ich zmiany, czyli 10 zarzutów jako treści kształcenia
Co 6 lat podwaja się zasób wiedzy z wyraźną tendencją do skracania tego okresu. W samym XX wieku nagromadziło się więcej wiedzy niż we wszystkich wiekach potrzebnych razem. Co 18 miesięcy możliwości komputera zwiększają się, a Internetu, co 12 miesięcy. Istnieje konieczność przekwalifikowania się, co 10 lat.

Czego uczyć?
Jesteśmy wieku zwanym, stuleciem kompetencji. Wiek XXI to wiek wiedzy, wiedza staje się bogactwem strategicznym. Wiedza na temat, „czego nie należy czytać?”. Rocznie publikuje się 80 tysięcy nowych książek, każdego dnia powstaje jeden nowy portal internetowy, ukazuje się ponad 150 tysięcy tytułów czasopism, (co roku) . Wiedza, „czego czytać nie trzeba?” Staje się prawdziwą sztuką, by przetrwać w tym zalewie informacji. Więc „czego uczyć?” o treściach kształcenia nie można już myśleć w takich kategoriach, jak kiedyś. Konieczność zmian w treściach kształcenia zalicza się do najważniejszych i najpiękniejszych zadań współczesnej edukacji.

Dekalog, czyli 10 zarzutów wobec współczesnej treści kształcenia:
1. Encyklopedyzm: faktograficzna wiedza, werbalizm (zarzut pod sposobem treści realizacji)
2. Historyzm: wiedza o przeszłości dominuje nad wiedzą o teraźniejszości i przyszłości
3. Addtywizm: dodawanie nowych treści bez eliminacji dotychczas realizowanych
4. Przeciążenie: „przeładowanie” programów nauczania
5. Uniformizm (jednolitość) : brak dyreferencjacji - różnicowania; karmienie wszystkich uczniów jednakową strawą duchowa, bez względu na zachodzące między nimi różnice
6. Jednostronność – jednostronne preferowanie określonego typu treści; wiedza typu „wiedzieć, że…” dominuje nad „wiedzieć jak…” i „wiedzieć, dlaczego…”
7. Akademizm - przeteoretyzowanie: dezintegracja wiedzy
8. Izolacjonizm: brak powiązania z życiem (szkoła sobie, a życie sobie)
9. Nieprzystosowanie treści do możliwości psychofizycznych uczniów
10. Niedostateczne uwzględnianie potrzeb społeczeństwa: globalnych i przyszłościowych, zbyt słaba eksplozja następujących zagadnień: zagrożenia nuklearne, katastrofalna dewastacja naturalnego środowiska człowieka, nieracjonalna gospodarka zasobami energii i surowców naturalnych, choroby cywilizacyjne - zagrożenia cywilizacyjne (narkomania, przestępczość, fanatyzm, terroryzm)

Sugestie dydaktyków dotyczące nowych kanonów kształcenia:
- łącznie ujmować cele i treści kształcenia, zakładane wyniki (nie można zmieniać tylko treści, ale i metody) metody i organizacja pracy dydaktyczno - wychowawczej
- zmierzać do złagodzenia ostrych progów programowych między wyższymi i niższymi szczeblami kształcenia
- mieć na uwadze, że szkoła nie stanowi już dla uczniów jedynego źródła wiedzy
- pamiętać, że człowiek współczesny boryka się z niespotykanymi przed laty problemami np. globalnymi
- warto integrować pokrewne przedmioty nauczania we wspólne „obszary treściowe”, grupy, bloki tematyczne
- zastąpić postulat „uczyć jak najwięcej coraz dłużej” przez postulat „uczyć tyle ile trzeba, tak najdłużej jak się da”.
Ogólnie nowoczesny kanon kształcenia ogólnego powinien:
„uczyć jak żyć”, „uczyć, jak się uczyć, aby przez całe życie móc przyswajać sobie nową wiedzę”, „uczyć myśleć swobodnie i krytycznie”, „uczyć kochać świat i czynić go bardziej ludzkim”, „uczyć, jak się rozwijać samemu w pracy twórczej i dzięki niej”

Zasady kształcenia

Sposoby rozumienia terminu „zasada” w dydaktyce:
1) Zasada to twierdzenie oparte na prawie naukowym, rządzącym jakimiś procesami. Okoń proponuje, aby zasady kształcenia były to twierdzenia o charakterze normatywnym, które wynikają z występujących w procesie kształcenia prawidłowościach przyczynowo - skutkowych.
Władysław Szewczyk wymyślił 9 zasad wychowania (jest to klasyfikacja zamknięta) : aktywności, motywacji, praktyczności, bezpośredniości, recepcyjności, systemowości, trwałości, zespołowości, indywidualizacji.
2) Zasada to norma postępowania, uznanego za obowiązujące (jest to norma intuicyjnie przyjęta)
Klasyfikacja zasad wg Kupisiewicza:
- zasada poglądowości
- przystępności
- świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie kształcenia
- systematyczności
- trwałości wiedzy
- operatywności
- wiązania teorii z praktyką
- zasada efektywności
Klasyfikacja zasad wg Okonia:
- zasada poglądowości
- zasada stopniowania trudności
- samodzielności
- systematyczności
- związku teorii z praktyką
- zasada indywidualizacji i uspołecznienia
3) Zasada to teza wywiedziona z jakiejś doktryny.
Konstanty Lech był owładnięty pasją łączenia teorii z praktyką
5 zasad organizacji pracy:
- zasada humanizacji pracy
- kooperacji i harmonii w pracy
- karności, ładu i porządku w pracy
- racjonalizacji pracy
4) Kompleksowe rozumienie zasad, – gdy łączy się wszystkie 3 lub przynajmniej dwa sposoby rozumienia terminu „zasada”.
Klingberg - trzy grupy zasad:
- zasady zorientowane na cele kształcenia
- zasady zorientowane na treści kształcenia
- zasady dotyczące ucznia - jego pozycji, aktywności, rozwoju w procesie kształcenia
Zasady kształcenia - ogólne normy postępowania dydaktycznego, które służą realizacji celów kształcenia i obowiązują w pracy szkół i placówek różnych typów i szczebli oraz w zakresie różnych treści kształcenia.
Zasady odpowiadają na pytanie:, „Dlaczego należy postępować tak, a nie inaczej?”, „Dlaczego stopniować trudności?” Zasady ustalane są na podstawie analizy procesu kształcenia. Wynikają z prawidłowości rządzących procesem kształcenia. Ich liczba nie jest stała.

Charakterystyka wybranych zasad dydaktycznych:
1) Zasada poglądowości (zasada bezpośredniości, konkretności, respektowania drogi pomiędzy konkretem a abstrakcją) . Sformułował ją Wolfgang Radke: „ Naprzód rzecz poznana na niej samej, potem dopiero mówienie o rzeczy”. Spopularyzował ją Jan Amos Komeński nazwał „złotą zasadą”. Istotą tej zasady jest: bezpośrednie lub pośrednie poznawanie rzeczywistości, przy udziale wielu zmysłów (polisensoryczne - wielozmysłowe) . Zmieniają się formy i sposoby realizacji tej zasady – zależą m. in. od rozwoju operacji poznawczych uczniów, od sposobu myślenia uczących się.
2) Zasada przystępności (stopniowania trudności) . Prof. Tadeusz Lewowicki – zjawisko dyferencjacji (różnicowania) . Z zasady przystępności wynikają następujące reguły dydaktyczne (wskazówki) :
- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co bliskie, do tego, co dalekie
- przechodzić od tego, co łatwiejsze, do tego, co trudniejsze
- przechodzić od tego, co znane, do tego, co nieznane
- w nauczaniu należy uwzględnić różnice w tempie pracy i w stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów - reguła indywidualizacji
Istotą zasady tej, jest dostosowanie metod nauczania, doboru treści, form organizacyjnych do rozwoju psychofizycznego uczniów.
3) Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów procesie kształcenia (samodzielności, ograniczonej zależności ucznia od nauczyciela) - nie zastępować własną praca pracy ucznia, domaga się respektowania wszelkich przejawów naturalnej samodzielności uczniów w myśleniu i działaniu. Reguły wynikające z tej zasady:
- nauczyciel powinien poznawać indywidualne zainteresowania uczniów i starać się je rozwijać
- nauczyciel powinien stawiać uczniów w sytuacjach problemowych
- nauczyciel powinien wdrażać uczniów do indywidualnych i zespołowych form pracy
4) Zasada systematyczności (systemowości) - z niej wynikają reguły:
- przed wprowadzeniem nowego materiału określić stan wiedzy wyjściowej uczniów, systematycznie nawiązywać do tej wiedzy
- ustalić tzw. Merytoryczny środek ciężkości zajęcia oraz eksponować na jego tle w powiązaniu z nim inne treści
- podzielić omawiany temat na punkty i podpunkty do systematycznej realizacji
- systematycznie rozłożyć powtórzenia w czasie
- wdrażać uczniów do samodzielnego systematycznego, dłuższego wysiłku

Metody kształcenia

1) Pojęcie metody
Metoda kształcenia: etymologia słowa „metoda” z greckiego, metodos, czyli badanie, sposób badania, droga dochodzenia do prawdy, systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom osiąganie celów kształcenia.
Metoda jako wypróbowany, systematycznie stosowany układ czynności nauczycieli i uczniów, realizowany świadomie w celu spowodowania, złożonych zmian w osobowości uczniów. Metody odpowiadają na pytanie: „ Jak należy postępować, pracować, uczyć w zakresie różnych treści?”
2) Historyczny rozwój metod kształcenia
Najstarszą historycznie grupą metod są:
- metody oparte na naśladownictwie - dominowały w nauczaniu okazjonalnym, metody te nie mają swoich teorii
- metody słowne (oparte na słowie, metody werbalne) - dominowały w szkole średniowiecznej, istotą jej jest przekazywanie przez nauczyciela najczęściej gotowych wiadomości za pomocą słowa mówionego, pisanego lub drukowanego
 Metody erotematyczne (pytające) – wewnętrznie obejmują metodę katechetyczną i metodę heurystyczną (m. katechetyczna – stawianie pytań w oczekiwaniu na gotową, wyuczoną odpowiedź, wariantem metody katechetycznej jest metoda koraniczna, w której istotą jest eksponowanie zapamiętywania, bez zrozumienia i interpretowania) . Metoda heurystyczna polega na stawianiu pytań prowokujących do samodzielnego poszukiwania odpowiedzi (pozorna heureza np. Słońce jako największa gwiazda)
 Akroamatyczne (podające) – np. wykład, opowiadanie, opis. Współcześnie wśród metod opartych na słowie są: opis, opowiadanie, wykład, pogadanka, dyskusja, praca z tekstem.
- metody oglądowe (oparte na obserwacji, metody rzeczowe) - wprowadzone w XIX wieku przez Pestalozziego, uważał on, że istotą jest poznanie rzeczy samych w sobie, takich, jakimi one są, a nie wyłącznie cudzych świadectw czy spostrzeżeń o tych rzeczach, zadaniem nauczyciela jest zgromadzenie bogatego materiału empirycznego, musi zaciekawić nim uczniów, zorganizować obserwację, podsumować i utrwalić jej wyniki. Przykłady metod oglądowych: pokaz, pomiar.
- metody praktyczne (koniec XIX wieku) - przykłady metod praktycznych: metoda laboratoryjna (klasyczna - uczeń robi coś pod dyktando nauczyciela, problemowa - uczeń wyciąga wnioski, dokonuje analizy samodzielnie) , metoda zajęć praktycznych.
Wszystkie dotychczas wymienione metody kształcenia nazywamy klasycznymi metodami kształcenia. Metodami unowocześniającymi proces kształcenia są:
- metody problemowe - znajdują się tu gry dydaktyczne
- metody waloryzacyjne - impresyjne, ekspresyjne
- metody wspierania edukacyjnego
- metody aktywizujące
3) Wybrane klasyfikacje metod kształcenia
Kazimierz Sośnicki:
- metody podające (uczenie sztuczne, szkolne)
- metody poszukujące (uczenie się naturalne, poszukujące)
Bogdan Nawroczyński – formy metod kształcenia:
- podające
- poszukujące
- laboratoryjne
Klinberg - metody:
- monologowe np. wykład, opis, pokaz
- dialogowe np. dyskusja, pogadanka
- formy współpracy w nauczaniu indywidualnym (jednostkowym, frontalnym, partnerskim)
Wincenty Okoń - kryterium podziału jest dominujący rodzaj uczenia się i rodzaj aktywności poznawczej ucznia w procesie uczenia się:
- metody asymilacji wiedzy - podające (wymagają uczenia się przez przyswajanie, oparte są na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym (metody szczegółowe: opis, opowiadanie, wykład, pogadanka, dyskusja, praca z książką, uczenie się programowania)
- metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy - problemowe (wymagają uczenia się przez odkrywanie, opierają się na twórczej aktywności poznawczej - rozwiązywaniu problemów) . Przykłady: metody szczegółowe i klasyczna, metoda przypadków, sytuacyjna, burza mózgów, mikronauczanie, gry dydaktyczne.
- metody waloryzacyjne – eksponujące (wymagają uczenia się przez przeżywanie, opierają się na aktywności emocjonalno - artystycznej, przykłady: metody szczegółowe i impresyjna, czyli związana z przeżywaniem, ekspresyjna – związana z przeżywaniem z równoczesnym wytwarzaniem wartości)
- metody praktyczne (wymagają uczenia się przez działanie, opierają się na aktywności praktyczno - technicznej, zmieniającej otoczenie, przykłady: metody szczegółowe, czyli ćwiczebne i realizacji zadań wytwórczych)

Język w procesie kształcenia

1) Funkcje języka w procesie edukacji
Funkcje języka w procesie kształcenia wg Jacobsona:
- odniesienia (przedstawieniowa) – za pomocą słowa nauczyciel przekazuje treści dydaktyczne
- emotywna (emocjonalno - oceniająca) - konieczność odwoływania się do wartościowania, do ocen, do ekspresji
- funkcja apelu (konatywna) – zwraca uwagę, ze komunikacja między uczestnikami procesu kształcenia ma być celowa, zamierzona, zorientowana na osiąganie planowanych efektów; funkcję apelu pełnią szczególnie treści w formie apelów i zadań (np. pomyśl, zastanów się, uważaj, patrz)
- funkcja fatyczna – podtrzymywanie (lub przerywanie) łączności między uczestnikami procesu kształcenia, dostosowanie treści przekazu, formy przekazu do odbiorcy
- poetycka (estetyczna) – apeluje o poprawność języka, wyrażanie myśli w pięknej, poprawnej polszczyźnie
- metajęzykowa – konieczność posługiwania się językiem zrozumiałym, definiowanie podstawowych pojęć, sprowadza się także do sposobu mówienia, dykcji
2) Charakterystyka metod opartych na słowie:
„Jedno słowo warte jest tysiąca obrazów”
Wśród metod opartych na słowie są: opowiadanie, opis. Służą one zaznajomieniu uczniów z różnymi zasadami, procesami, zjawiskami w formie ich słownej prezentacji.
Opowiadanie – słowne odtworzenie przez nauczyciela pewnej akcji, odnosi się do przedstawienia za pomocą słów przebiegu zdarzeń; opowiadamy o tym, co się dzieje w czasie, o tym, co ma akcję, opowiadanie uwydatnia dynamizm akcji.
Opis – dotyczy na ogół charakterystyki cech, budowy, struktury określonych rzeczy, czyli tego, co jest względnie stałe; opis przedstawia układy statyczne; jest trudniejszą formą wypowiedzi od opowiadania, gdyż wymaga większego wysiłku myślowego, skupienia, uwagi, bogatszego słownictwa. Rodzaje opisów: werbalny, (kiedy tylko oddziałujemy słowem) , ilustrowany (pokazujemy dodatkowo obraz) .
Zestawienie różnic pomiędzy opisem i opowiadaniem:
Opis:
a) ujmuje cechy przedmiotu
b) wskazuje obraz statyczny (czasowniki określające stan i niezmienność: jest, ma, wygląda, znajduje się)
c) wykorzystuje przede wszystkim przymiotniki
d) aktywizuje przestrzeń, częste są w nim przyimki, wyrażenia przyimkowe i przysłówki
Opowiadanie:
a) przedstawia zespół zdarzeń przyczynowo - skutkowych
b) ukazuje obraz dynamiczny (czasowniki dynamizują, gdyż ich funkcje jest wyrażenie ruchu, stawania się bądź określonego stanu)
c) wykorzystuje się głównie czasowniki czynne oraz wyrazy oznaczające następstwo czasowe
d) aktywizuje czas
Wykład – służy do przekazywania za pomocą słowa, określonemu audytorium pewnych informacji. Różnice między wykładem a opisem i opowiadaniem:
- typ myślenia - aktywizuje myślenie hipotetyczno - dedukcyjne, opis i opowiadanie to myślenie konkretno - obrazowe
- struktura wykładu – jest bardziej systematyczna, a tok bardziej uporządkowany rygorom logiki
- przedmiot wykładu - winno się czynić opis bardziej złożonych układów rzeczywistości, zachodzących między nimi związków, zależności o charakterze przyczynowo – skutkowym, wnikanie w podobieństwa i różnice; w opisie i opowiadaniu koncentrujemy się na zewnętrznych cechach rzeczy i zjawisk
- przeznaczenie – opis i opowiadanie w szkole podstawowej, wykład jest dla ludzi myślących abstrakcyjnie (metoda akademicka)
Typy wykładów:
a) - konwencjonalny - wykładowca używając najczęściej zdań oznajmujących przekazuje pewną wiedzę
- problemowy - jest ilustracją określonego problemu naukowego bądź praktycznego, gdy w toku wykładu są formułowane określone pytania pobudzające aktywność uczestników
- konwersatoryjny - w trakcie, którego fragmenty mówione przez wykładowcę przeplatane są wypowiedziami uczestników wykładu
b) - kursowe - obejmuje systematyczny kurs jakiejś dyscypliny naukowej np. wykład z psychologii, dydaktyki
- monograficzne - gruntowne przedstawienie wybranego zagadnienia - najczęściej przedmiot naukowy
Pogadanka - metoda z pogranicza metod, bo zmusza ucznia do samodzielnej pracy myślowej, istotą jest rozmowa nauczyciela z uczniami; nauczyciel prowadzi.
Rodzaje pogadanki, ze względu na jej funkcje:
- wstępna - służy przygotowaniu uczniów do pracy na zajęciu; chcesz uświadomić cel zajęcia, stworzyć ład wewnętrzny
- pogadanka służąca wprowadzeniu nowego materiału - zaznajamianie się z nowym materiałem
- pogadanka syntetyzująca i utrwalająca – służy systematyzowaniu i utrwalaniu wiadomości
- kontrolna - służy bieżącej kontroli opanowania materiału przez uczniów
Dyskusja - wymaga przygotowania uczniów do wymiany zdań, poglądów; przygotowanie w sensie merytorycznym i formalnym. Sztuka dyskutowania to umiejętność operowania argumentami, kontrargumentami, umiejętność kulturalnego zabierania głosu, formułowanie własnych myśli.
Odmiany dyskusji:
- dyskusja rozwijająca się w toku wspólnego rozwiązywania problemu
- dyskusja ukierunkowana na kształtowanie przekonań uczniów
- dyskusja, której celem jest uzupełnienie własnej wiedzy przez ucznia
Rodzaje dyskusji wg Kruszewskiego:
- dyskusja wielokrotna (dyskusja 66) przebiega w fazach: I - wprowadzenie do dyskusji (formułowane są problemy, uczestniczą uczniowie) , II - odbywa się w kilku małych grupach (skupiają się na rozwiązaniu) , III - przedstawienie rozwiązań i podsumowanie dyskusji
- obserwowana (panelowa) – kilka osób prowadzi wobec szerszego grona, które przysłuchuje się dyskusji
- dyskusja okrągłego stołu (swobodna) - swobodna wymiana zdań, ktoś ją prowadzi
- metoda seminaryjna - przygotowany głos w dyskusji
Praca z tekstem - (praca z książką - warunkiem jest umiejętność czytania) - 3 sposoby:
- uczenie się z podręcznika
- sporządzanie notatek
- posługiwanie się lektura uzupełniająca
Trzy stadia kontaktu z lekturą wg Stefana Rudmińskiego:
I wstępna orientacja – analiza tytułu, spis treści
II pobieżne przeglądanie
III lektura pogłębiona