Tragedia nowożytna a tragedia antyczna. Dokonaj analizy porównawczej dramatu „Makbet” i „Edyp” przywołując konkretne przykłady z tekstu.

Epoka starożytności zostawiła po sobie spuściznę wielu gatunków i dzieł literackich szanowanych przez pokolenia aż do czasów dzisiejszych. Tragedia była najwyżej cenionym przez starożytnych gatunkiem literackim zaliczanym do dramatu. Swój rozkwit datuje na V wiek p.n.e. w starożytnej Grecji., jednak jej korzenie sięgają znacznie głębiej. Tragedia wywodzi się z obrzędów religijnych ku czci boga Dionizosa. Początkowo odgrywane sceny służyły tylko zabawie, dopiero później do wystawiania ich budowano amfiteatry. Okres średniowiecza przyniósł uśpienie tragedii w jej pierwotnej formie. Swój kształt tego gatunku, czerpiąc jednak z założeń antycznych stworzył William Szekspir, twórca renesansowy. Jego dramaty nie są wierną kopią tych napisanych przez Sofoklesa. Innowacje przez niego wprowadzone pozwalają lepiej zrozumieć treść utworu, staje się on ciekawszy. Na podstawie dramatów: Sofoklesa „Król Edyp” i „Makbeta” Szekspira postaram się pokazać podobieństwa i różnice tragedii antycznej i nowożytnej.
Istotą tragedii jest konflikt tragiczny, polega on na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru. Konflikt tragiczny niewątpliwie ma miejsce w „Królu Edypie”. Nad tytułowym bohaterem wisi fatum, czyli przeznaczenie, na które nie da się wpłynąć, zmienić je. Edyp zgodnie z proroctwem musiał zabić własnego ojca i poślubić jego żonę, a swoją matkę- Jokastę ( jest to tak zwana wina tragiczna bohatera, jego zbłądzenie, które wpływa na dalsze losy tragedii). Konflikt tragiczny Edypa polegał na jego zmaganiu się z przeznaczeniem. Miał miejsce, gdy dowiedział się, że przyczyną nieszczęść w jego kraju jest zabójstwo króla. Edyp postępował zgodnie z własnymi, szlachetnymi intencjami, nie widząc, że wszczęcie dochodzenia ześle na niego zgubę. Nie mógł więc postąpić inaczej, ponieważ byłoby to sprzeczne z jego moralnością. Trudno mówić o występowaniu fatum, czy konfliktu tragicznego w dziele Szekspira. Bohaterowie w „Makbecie” i innych tragediach nowożytnych nie są tak stypizowani, ewoluują wraz z zmieniającą się sytuacją, w której zostali postawieni. Co prawda Makbet usłyszał proroctwo na swój temat, jednak wypowiedziane zostało przez czarownice, postaci nie istniejące w realnym świecie, można więc przypuszczać, że były one jedynie projekcją jego wnętrza, ukrytych ambicji. Po tym zdarzeniu nadszarpnięty zostaje honor Makbeta, rodzi się w nim walka, z początku czuje wstręt do zbrodni, jednak z upływem czasu, jego odczucia nie zmieniają się. Makbet może wybrać pomiędzy dobrem a złem. Tylko jego słaby charakter powoduję wybranie gorszego w skutkach rozwiązania, którym jest zabicie króla Dukana. Tu także obserwujemy winę tragiczną, które znacząco wpływa na dalsze losy Makbeta i jego żony. Wewnętrzna walka dobra ze złem Makbeta to dowód na psychologiczne pogłębienie postaci przez Szekspira. Mają one realny wpływ na przebieg akcji, nie wisi nad nimi fatum. Taka sytuacja nie mogłaby mieć miejsca w przypadku kanonicznych postaci tragedii antycznej. Edyp od początku jawi się jako ikona konsekwencji, sprawiedliwości i dumy, jego charakter nie zmienia się, nawet w momencie, gdy dowiaduje się, że to on zabił króla Teb. Edyp dla dobra kraju skazuje siebie na wygnanie i samookalecza się.
Widoczną różnicą jest pozbycie się przez Szekspira wzniosłego i wysokiego stylu tzw. decorum, bowiem cechą charakterystyczną dla postaci tragedii antycznych jest ich wysoki status społeczny. Są to zazwyczaj przedstawiciele rodzin królewskich. Tak jest i w przypadku Edypa, zasiadającego na tronie Teb z żoną Jokastą. Bohaterami Makbeta także są ludzie nieprzeciętni. On sam jest wielkim rycerzem, dokonuje zbrodni na królu Szkocji Dukanie, jego złe intencje odgadują bliscy towarzysze zabitego króla. Lecz pojawiają się tzw. postaci niskie jak np. odźwierny. Zasada decorum zostaje zachwiana także poprzez pomieszanie stylu tragicznego z komediowym. Szekspir umiejętnie rozładowuje napięcie u widza, który obserwuje uwikłanego w skutki własnych działań Makbeta wprowadzając zabawną scenę z odźwiernym właśnie. Sam tytuł obu utworów wskazuje głównego bohatera opowieści, to niewątpliwie cecha wspólna.
Teatr Szekspira łamie zasadę trzech jedności: czasu, miejsca i akcji. Akcja utworu rozgrywa się w tuż przed objęciem tronu przez Makbeta i od początku do samego końca jego panowania, czyli przez znaczny okres czasu, tymczasem, gdy akcja „Króla Edypa” mogłaby rozegrać się w ciągu jednego dnia. Miejsc, w których toczą się losy bohaterów „Makbeta” jest wiele. Są to m.in. pole bitwy, zamek, czy las, w którym zastawiona została zasadzka na Banka. Aktorzy teatru antycznego nie przemieszczają się, grają na tle jednej inscenizacji, w tragedii „Król Edyp” jest to dwór tytułowego bohatera. Szekspir zrywa także całkowicie z zasadami budowy tragedii, które obserwowane były w antyku. W swoim dziele nie uwzględnia roli chóru, która w antyku była znacząca. W tragedii Sofoklesa chór komentował tragiczną sytuację w kraju. Był głosem ludu, aktywnym uczestnikiem jego życia, ponieważ prosił bogów o pomoc. Nawiązywał dialog z bohaterami, prosząc Tyrtezjasza o powiedzenie prawdy, z pewnością nie pełnił funkcji biernej w przebiegu akcji. Zbędne Szekspirowi wydały się przeplatające wystąpienia aktorów- epejsodiony, jak i oczywiście, wszelkie części utworów których wypowiadał się chór czyli parodosy i exodosy. Wprowadza jednak wiele nowości- tj. sceny zbiorowe np. scena uczty, na której pojawia się duch Banka, wielowątkowość wydarzeń, postaci i zjawiska ludowe i fantastyczne jak np. czarownice lub zmienność przyrody, która wyraża swój sprzeciw działaniom Makbeta. Innowacją stały się didaskalia, czyli teksty poboczne, podział tekstu na sceny i akty, aktorzy nie grali w koturnach i maskach, aktorami były kobiety, podczas gdy role żeńskie w antyku spadały na mężczyzn.
Tragedia antyczna niewątpliwie byłą wzorem dla późniejszych dramatopisarzy, którzy potrafili z dorobku przodków korzystać. Mimo tego iż ich dzieła w konstrukcji różniły się dzięki wprowadzanym zmianom, szczególnie w budowie utworu poprzez pominięcie chóru, poszczególnych części dzieła, a w zamian skupieniu się na relacjach pomiędzy bohaterami, ich przeżyciami, to wymowa i nadrzędny cel pisania był taki sam. Tragedia miała celowo oddziaływać na reakcje i doznania odbiorców. Arystoteles tę funkcję przypisywał działaniu akcji tragicznej, która wywołuje w widzu „litość i trwogę”, oraz oczyszczenie z takich doznań, które zwane jest katharsis.


Pisząc pracę opierałem się w części na podręczniku do j. polskiego "Startożytność- Oświecenie" wyd. WSIP z roku 1998.