Rządy Kazimierza Wielkiego

Okres rządów Kazimierza Wielkiego miał ogromne znaczenie dla rzeczywistego, nie tylko formalnego, zjednoczenia Królestwa Polskiego pod względem gospodarczym, administracyjnym i prawnym.
Kazimierz, wstępując na tron w 1333 r. musiał przede wszystkim uregulować stosunki z Janem Luksemburczykiem i Krzyżakami. Na dwóch kolejnych zjazdach w Wyszehradzie w 1353 r. i 1339 r. doszło do kompromisu, to znaczy król czeski za poważną sumę pieniędzy zrzekł się praw do korony polskiej, natomiast Kazimierz zgodził się uznać jego zwierzchność lenną nad tymi księstwami śląskimi, które już poprzednio złożyły hołd.

W sprawie zagarnięcia przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego, Kujaw i ziemi dobrzyńskiej wystąpili jako rozjemcy Jan Luksemburczyk i Karol Robert, proponując w 1339 r. kompromis, Kazimierz odrzucił jednak ich warunki, a w tym samym roku odbył się jeszcze jeden sąd w Warszawie, który tym razem całe sporne ziemie przysądził Polsce. Kazimierz, zbyt słaby na prowadzenie wojny, nie mogąc jednocześnie przedłużać w nieskończoność zawartego przed śmiercią Łokietka rozejmu z Zakonem, zawarł z nim w 1343 r. w Kaliszu pokój wieczysty na warunkach proponowanego wcześniej kompromisu. Krzyżacy mieli Polsce zwrócić Kujawy i ziemię dobrzyńską, a ziemię chełmińską i Pomorze Gdańskie zatrzymać jako „wieczystą jałmużnę” króla polskiego. Jednocześnie król polski zachowywał formalnie tytuł „pana i dziedzica” Pomorza.

Straty terytorialne Polski na zachodzie i północy zostały częściowo zrównoważone ekspansją na wschód. W okresie panowania Kazimierza została zdobyta i przyłączona do Polski Ruś Halicka. Księstwo Halickie, Wołyń i Podole po uwolnieniu od zwierzchnictwa Mongołów stało się terenem jednoczesnej ekspansji Litwy, Polski i Węgier. Kazimierz przeprowadził w latach 1340-1349 na te tereny kilka wypraw, opanowując Księstwo Halickie z Haliczem i Lwowem oraz zachodnią część Wołynia. Zakończeniem terytorialnej odbudowy państwa polskiego było lenne podporządkowanie Mazowsza oraz drobne zdobycze na zachodzie i północy. W sumie w czasie panowania Kazimierza Wielkiego terytorium państwa powiększyło się 2,5 a ludność 3 razy.

Jeszcze większe znaczenie miały zmiany wewnętrzne. Kazimierz wprowadził nowy system zarządzania państwem. Jednostkami podziału administracyjnego były ziemie. Władza lokalna pozostawała w rękach starostów, mianowanych i odwoływanych przez króla. Sprawowali oni władzę administracyjną, zarządzali dobrami królewskimi na danym terenie, sądzili ciężkie przestępstwa kryminalne. Urząd wojewody i kasztelana pozostały urzędami ziemskimi, nadawane były szlachcie danej ziemi. Natomiast urzędy centralne, tj. kanclerza, marszałka, podskarbiego sprawowali głównie panowie małopolscy, wchodzący jednocześnie do rady królewskiej.

Bardzo ważną sprawą było uregulowanie ustawodawstwa, ponieważ każdej dzielnicy wykształciły się inne normy prawne. Na polecenie króla spisano i skodyfikowano prawo i powstały dwa oddzielne statuty, jeden dla Małopolski, a drugi dla Wielkopolski.

Duże zmiany nastąpiły też w zakresie obronności kraju. Podstawą siły zbrojnej było pospolite ruszenie wszystkich właścicieli ziemi z tym, że rycerze służyli osobiście, a duchowni wystawiali swoich zastępców. Kazimierz rozszerzył także ten obowiązek na wójtów i sołtysów, do mieszczan zaś należała obrona miast. W celu wzmocnienia systemu obronnego król podjął szerokie prace fortyfikacyjne, budując wzdłuż granic ciągi zamków warownych oraz zachęcając ludność miast do budowy murów obronnych. Skarb państwa zasilały podatki bezpośrednie, z których głównym było poradlne w wysokości 12 lub 24 groszy od łana, opłaty od miast, cła i myta oraz dochody z majątków królewskich. Pomyślność gospodarcza, jaka cechowała rządy Kazimierza, korzystnie wpłynęła na zasobność skarbu.

Zakończenie okresu wojen i zamieszek wewnętrznych sprzyjało rozwojowi zarówno wsi, jaki miast. W Polsce istniało duże zróżnicowanie wielkości majątków ziemskich. Największym posiadaczem był sam monarcha, którego majątki, tzw. królewszczyzny, znajdowały się we wszystkich dzielnicach. Obok króla największymi właścicielami ziemskimi byli biskup krakowski i arcybiskup gnieźnieński. Niewiele mniejsze dobra należały do pozostałych biskupów, niektórych klasztorów i przedstawicieli rodów możnowładczych. Znaczną część ziem zajmowały też średnie lub drobne majątki rycerskie. Położenie chłopów, posiadaczy dziedzicznych gospodarstw było stosunkowo dobre. Trwała nadal kolonizacja na prawie niemieckim, która prowadziła do wytworzenia się jednolitego stanu chłopskiego jednakowych prawach i obowiązkach. Powszechnie wprowadzone czynsze pieniężne i podatki w miejsce danin w naturze były wyrazem związania chłopa z rynkiem.

Rozwijały się tez miasta, wzrastało zapotrzebowanie na różnego rodzaju wyroby rzemieślnicze, a obok ich mieszkańców klientami miejskiego rynku byli zarówno chłopi, jak i rycerze. Rosło znaczenie wielkiego handlu w gospodarce kraju. Wprawdzie utrata Pomorza Gdańskiego pozbawiła Polskę znacznej części korzyści z handlu na szlaku północ – południe, przebiegającego od Bałtyku do Czech, ale za to w granicach Polski znalazł się, po przyłączeniu Rusi Halickiej, istotny odcinek szlaku prowadzącego Europy zachodniej nad Morze Czarne. Polityka celna Kazimierza, a także zapewnienia miastom polskim prawa składu i przymusu drożnego, powodowały znaczne bogacenie się miast polskich na tym handlu. W tym okresie ukształtował się stan mieszczański, zróżnicowany majątkowo, ale podlegające jednemu prawu miejskiemu. Za panowania Kazimierza przeprowadzono lokację około stu miast. Miasta miały samorząd sprawowany albo przez dziedzicznego wójta i wybieraną ławę miejską albo przez wybieranego burmistrza, rajców i ławników.

Organizacją handlu i produkcją rzemieślniczą zawiadywały cechy skupiające mistrzów jednej specjalności. Cech miał monopol produkcji danej branży w mieście i w określonej przywilejem odległości od miasta, czuwał nad kształceniem uczniów i czeladników, przeprowadzał egzaminy czeladnicze i mistrzowskie, kontrolował jakość wyrobów, udzielał pomocy członkom w razie wypadków losowych. Zazwyczaj rzemieślnicy określonej branży mieszkali i mieli swoje warsztaty obok siebie (stąd nazwy takich ulic jak Szewska, Piekarska, Browarna). Miejskie kościoły parafialne stanowiły ośrodki wspólnot sąsiedzkich i zawodowych, nie tylko własne kaplice lub ołtarze. W obronnym systemie miasta cech miał przydzieloną określoną basztę lub odcinek murów.

Wiekopomną zasługą Kazimierza Wielkiego było ufundowanie w 1364 r. uniwersytetu w Krakowie. Miał on służyć potrzebom scentralizowanego państwa i dlatego przeważały w nim katedry prawa, mające dostarczać kwalifikowanych urzędników. Fundacja królewska załamała się jednak po śmierci Kazimierza Wielkiego.

Okres rządów Kazimierza Wielkiego przyczynił się do okrzepnięcia państwa przede wszystkim dzięki długiemu okresowi pokoju. Polska nie była w tym czasie nękana najazdami Krzyżaków ani Tatarów. Liczne wojny Kazimierza toczyły się wyłącznie na pograniczu lub poza granicami kraju i nie były szczególnie krwawe ani wyniszczające finansowo. Pozwoliło to na okrzepnięcie organizmu państwowego rozkwit gospodarki. Nikt w Europie nie kwestionował samodzielności Polski ani piastowskiego prawa do korony. Śmierć Kazimierza Wielkiego 1370 r., który nie pozostawił po sobie syna, jest jednocześnie końcem panowania w Polsce dynastii Piastów.