„Ten szlachetny kontynent na który składają się najpiękniejsze i najlepiej rozwinięte regiony naszej planety, cieszący się umiarkowanym i zrównoważonym klimatem, jest domem wszystkich wielkich narodów zachodniego świata, pochodzących ze wspólnego pnia. Jest źródłem chrześcijańskiej wiary i chrześcijańskiej etyki. Dał początek większości zdobyczy kultur, sztuce, filozofii, nauce, zarówno w starożytności, jak i w czasach nowożytnych. Ale to z Europy wyszedł ten ciąg straszliwych nacjonalistycznych waśni, zapoczątkowanych przez narody teutońskie, które nawet w XX wieku i za naszego życia zniszczyły pokój zamąciły perspektywy całej ludzkości.”
Winston Churchill, w przemówieniu na uniwersytecie w Zurychu.
WSTĘP
W dniu 9 maja 1945 w Londynie i w Moskwie, w Paryżu i w Pradze miliony ludzi, ogarniętych radością i nadzieją, wyległy na ulice i place. Wiwatując, świętowano zakończenie wojny. Z wojennego odmętu miał się wyłonić świat lepiej urządzony, świat bez gwałtu i agresji, prześladowań i przemocy, w którym prawa wszystkich narodów będą ściśle respektowane. Zasady, na których opierać miał się nowy ład, zostały zapisane w Karcie Atlantyckiej, Karcie Narodów Zjednoczonych, przyjętej 26 czerwca 1945 roku przez uczestników konferencji w San Francisco, później zaś w Deklaracji Praw Człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie ogólne ONZ w 1948 r. Proces w Norymberdze nie był tylko sądem zwycięzców nad pokonanymi. Wyroki na hitlerowskich przywódców winnych zbrodni wojennych i ludobójstwa oznaczały, iż społeczność międzynarodowa uznaje nieprzekraczalne prawo naturalne, stojące ponad prawodawstwem państwowym.
Ogólne straty po wojnie
Po 6 latach wojny spustoszona Europa znajdowała się w stanie skrajnego zamętu – ekonomicznego, politycznego, duchowego. Totalny charakter drugiej wojny światowej sprawił, że niemal cały kontynent był dotknięty jej skutkami – bezpośrednimi i pośrednimi. W gruzach leżały miasta – ofiary bombardowania z powietrza: Rotterdam, Coventry, Londyn i wszystkie większe miasta Niemiec. Liczbę budynków zrównanych z ziemią w Europie szacowano na co najmniej 5 mln. Zniszczenia mostów, wiaduktów, linii kolejowych, taboru kolejowego paraliżowały transport. W porównaniu z 1938 rokiem produkcja przemysłowa na początku 1946 była niższa o 32%. W Niemczech dochód narodowy w 1946 r. wyniósł 1/3 przedwojennego, we Francji – niespełna 50%, w Holandii – 74%. Boleśnie odczuwano brak paliw i energii elektrycznej. Spadek produkcji rolnej pociągnął za sobą niedostatek żywności i powszechne jej racjonowanie. Wg szacunków UNRRA wartość kaloryczna dziennego pożywienia w 1945/1946 wynosiła: we Francji 2300 kalorii, w Wielkiej Brytanii – 2800 kalorii, w Niemczech - 1600 kalorii. Deficyt budżetowy i wysoka inflacja dezorganizowały rynek. Wojna przyczyniła się wprawdzie do zwiększenia potencjału przemysłowego, zwłaszcza Niemiec i Wielkiej Brytanii; rozwinęły się nowe gałęzie przemysłu, wprowadzono nowe technologie. Efekty tego miały wszelako nadejść później.
1. PROBLEMY ROZWOJOWE WIELKIEJ BRYTANII
Powojenny rozwój gospodarczy Wielkiej Brytanii był silny, szybki, ale nierównomierny. Morale w kraju i prestiż w świecie były bardzo wysokie. Straty i koszty wojenne były dotkliwe. Zginęło 300 tys. żołnierzy, 60 tys. ludności cywilnej, 10% majątku narodowego zostało zniszczone, w ruinach leżało pół miliona domów, a trzecia część floty handlowej została zatopiona. Miliony robotników, które poniosły ofiary w czasie wojny, nadal żyły w bardzo złych warunkach. Straty te uwypukliły z całą mocą dysproporcje w podziale bogactwa brytyjskiego. Jednak pod względem finansowym dawano sobie z nimi radę. Połowę kosztów pokryto z podatków, resztę w drodze sprzedaży zagranicznych aktywów i zaciągania pożyczek. W 1948 roku Anglia przystąpiła do planu Marshalla* i w latach 1948-1950 uzyskała pomoc w wysokości 2688 mln dolarów. Z funduszy planu Marshalla, dostępnych formalnie w ciągu czterech lat, przestano korzystać po dwóch. Przeznaczono je głównie na odbudowę zniszczonego przez wojnę przemysłu oraz na ambitny program reform w dziedzinie edukacji, zdrowia, i ubezpieczeń socjalnych. Nie wykorzystano ich natomiast na restrukturyzacje przemysłu przetwórczego. 18 września 1949 roku zdewaluowano funta z 4,03 do 2,8 za dolara. Liczono na aktywizację eksportu. Podatki utrzymywano na wysokim poziomie, ale stopy procentowe były niskie. Poziom bezrobocia był niski, a płace pod kontrolą. Wzrost gospodarczy wynosił średnio 4% rocznie. Produkcja, dochody osobiste i wartość zagranicznych aktywów odzyskały pod koniec dekady przedwojenny poziom. Jednocześnie rozwinięto edukację i wprowadzono wszechstronny system zabezpieczeń socjalnych. Jednak Wielka Brytania nie odzyskała w takim stopniu jak sądziła swej przedwojennej pozycji niezależnego wielkiego mocarstwa.
Nastroje społeczne przechyliły się na stronę Partii Pracy, która wygrała wybory w lipcu 1945 r. Wprowadzono ustawy o bezpłatnej pomocy lekarskiej i ubezpieczeniach społecznych, znacjonalizowano Bank of England (Bank Angielski), a wkrótce także radio, większość kopalń węgla, koleje i gazownie. Wokół nacjonalizacji hut żelaza i przemysłu stalowego rozgorzały ostre spory. Reform tych zaniechano po zwycięstwie konserwatystów w wyborach z 1951 r. W tym samym roku, 27 października powstał rząd Partii Konserwatywnej. Na jego czele stanął 76-letni Winston Churchill. (5 kwietnia 1955 ustąpił ze stanowiska szefa rządu. Stanowisko to objął Anthony Eden, który do tej pory był wicepremierem i ministrem spraw zagranicznych). Krótko po wyborach zmarł Jerzy VI (1952); na tron brytyjski wstąpiła jego córka Elżbieta II. Wielka Brytania stała się welfare state (państwem dobrobytu), w którym zmieniono strukturę podziału dochodu narodowego na korzyść warstw gorzej usytuowanych (bezrobocie występowało tylko okresowo, zwiększono budownictwo mieszkaniowe, wyraźnie rosły zarobki). Rozwój gospodarczy przebiegał jednak wolniej niż w innych krajach zachodnioeuropejskich, a wzrost dobrobytu dokonywał się ponad realne możliwości ekonomiczne (płace rosły szybciej niż dochód narodowy i wydajność pracy), co przy powracającym ujemnym bilansie handlu zagranicznym i rosnącym zadłużeniu kryło groźbę kryzysu w gospodarce. W latach 1948–63 przyrost produktu narodowego brutto wzrósł o 2,5% rocznie. Od lat 50., a zwłaszcza w latach 60. społeczeństwo Wielkiej Brytanii zaczęło podlegać silnym przemianom kulturowym. Dynamiczny rozwój szkolnictwa wszystkich szczebli, duża mobilność społeczna, napływ ponad 1 mln imigrantów z byłych kolonii przyspieszyły zmiany w obyczajowości i naruszyły wiele elementów określających tradycyjną brytyjską mentalność. Państwo stało wobec konieczności wypracowania nowego modelu swej pozycji międzynarodowej przy większym niż dotąd zaangażowaniu się w sprawy Europy. Anglicy zbudowali własną bombę atomową i weszli do klubu atomowego (2 października 1952). Społeczeństwo z wolna przyzwyczajało się do nowej roli Wielkiej Brytanii jako mocarstwa drugiej kategorii i do rozpadu imperium kolonialnego.
2. EWOLUCJA SYTUACJI W POWOJENNEJ FRANCJI
Francja była słabym punktem; popadała w polityczną niestabilność, której towarzyszyła ekonomiczna nieudolność i zbytnie zaangażowanie w koloniach. Ale także stała u progu gospodarczej odnowy, dzięki której w latach siedemdziesiątych ożywiono rolnictwo, przemysł przetwórczy i handel.
Francja była zawsze ważnym państwem europejskim i imperialnym. Jednak u zarania XX stulecia, popadła w zniechęcenie i polityczną obojętność. Straszliwe ofiary poniesione w I wojnie światowej i wielkie upokorzenie w ostatniej zdeprecjonowały Francje w jej własnych oczach. Dopiero dokonania ruchu oporu w czasie niemieckiej okupacji i przywództwo de Gaulle’a odrodziły ducha Francji. Samoidentyfikacja de Gaulle’a z Francją i jego ustawiczne wypowiadanie się w pierwszej osobie – to było właśnie to, czego potrzebowali Francuzi po ciężkich fizycznych i duchowych doświadczeniach stulecia.
Kiedy wojna się skończyła, Francuzi starali się wejść w nową rzeczywistość. Pogodzili się z końcem swojego imperium i wprowadzili pod kierownictwem Jeana Monneta udaną formę centralnego planowania w celu zmodernizowania przemysłu i rolnictwa. Od roku 1947 seria planów Monneta, opracowywanych i wprowadzanych przez skromny departament rządu centralnego, wykorzystując fundusze planu Marshalla głównie na odnowę i transformację przemysłu, decydowała o alokacji zasobów, ustalała priorytety i kierowała odbudową gospodarki z udziałem przedsiębiorstw państwowych i prywatnych. Drugim z tych planów (1952-1957) objęto sektory socjalno – gospodarcze, takie jak edukacja, badania naukowe i szkolenie. Miały też one priorytet na następnym etapie wytyczania polityki socjalnej i tworzenia państwa opiekuńczego, finansowanego przez pracodawców i pracobiorców.
We Francji władzę sprawował od 1944 r. Rząd Tymczasowy (przekształcony w Rząd Jedności Narodowej) z gen. Charlesem de Gaulle\' m na czele. Od samego początku de Gaulle natrafił na poważne opory na lewicy i wśród sił demokratycznych. Nie było też pomiędzy de Gaullem a partiami politycznymi zgody w sprawie polityki gospodarczej. De Gaulle był przeciwny wszechwładzy parlamentu postulowanej przez socjalistów z partii SFIO.** Brakowało zresztą de Gaulle\'owi trwałej bazy politycznej. Wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego (październik 1945) przyniosły sukces komunistom. Nowy rząd pod naciskiem lewicy znacjonalizował banki, energetykę i kopalnictwo surowców energetycznych, flotę handlową, wiele przedsiębiorstw przemysłowych, część instytucji ubezpieczeniowych. Podjęto skuteczną walkę z inflacją, utworzono samorząd robotniczy w postaci rad zakładowych. Pod naciskiem lewicy przeprowadzono we Francji czystkę wśród kolaborantów. Zapadło ponad 2 tyś. wyroków śmierci. W styczniu 1946 r. gen. Charles de Gaulle ustąpił ze stanowiska premiera i wycofał się z czynnego życia politycznego. W październiku 1946 r. ogólnonarodowe referendum zatwierdziło konstytucję, która zapoczątkowała IV Republikę. Jej podstawowe rozwiązania niewiele odbiegały od założeń konstytucji III Republiki z 1875 roku. Utrzymała ona w szczególności silną pozycję parlamentu, skromne kompetencje prezydenta i proporcjonalny system wyborczy, którego wynikiem była niestabilność kolejnych rządów i ich szybkie zmiany. Sytuację polityczną Francji cechowała destabilizacja, do której przyczyniły się też niepowodzenia w polityce zagranicznej, trudności w koloniach. Reasumując, IV republika była systemem słabym. Często zmieniające się rządy opierały się na socjalistach, radykałach i chadekach. Były słabe i nie mogły rozwiązać żadnego z wielkich problemów stojących przed Francją.
W 1958 r. Francji groziła wojna domowa, przed którą uchronił ją powrót do władzy de Gaulle’a, który poprzednie 12 lat spędził z dala od polityki w swej rezydencji w Colombey-des-Eglises. 29 października sformował on własny gabinet, obejmując funkcję premiera. 28 września 1958 przygotowano projekt konstytucji, która dawała początek V Republice (silna prezydentura ze zwiększonymi uprawnieniami szefa państwa, m.in. w dziedzinie obronności kraju i polityce zagranicznej). W styczniu 1959 r. de Gaulle objął funkcję prezydenta Republiki i pozostał nim do 1969 roku. Choć we Francji obawiano się, że będzie on autorytarnym dyktatorem, de Gaulle okazał wiele realizmu i pragmatyzmu. W okresie prezydentury de Gaulle\'a Francja dokonała ogromnego postępu w dziedzinie gospodarki i technologii, przezwyciężając następstwa II wojny światowej i wojen kolonialnych. Poprawiona została sytuacja gospodarcza: wprowadzenie tak zwanego mocnego franka (1958), modernizacja i rozwój rodzimego przemysłu. W latach 1958-60 przyznano niepodległość większości koloni. Mimo przyjęcia ogromnej rzeszy osadników francuskich, stała się Francja importerem siły roboczej. Za czasów de Gaulle\'a rozpoczęła się stopniowa restrukturyzacja przemysłu (lokowanie nowych zakładów na Południu, zamieranie górnictwa i rolnictwa na Północy, migracja ludności z północy na południe kraju, szybki rozwój usług). Francja wyprodukowała broń atomową, a potem termonuklearną zaopatrując w nią atomowe okręty podwodne i rakiety rozlokowane w Alpach. W ten sposób w 1962r. powstała niezależna od NATO „force de frappe\" czyli „siła odstraszająca\". W 1963 roku podpisano układ elizejski między Francją i RFN – normalizacja i początek bliskiej współpracy dwustronnej.
* Plan Marshalla - program pomocy gospodarczej USA dla Europy, mający służyć odbudowie gospodarek poszczególnych krajów po drugiej wojnie światowej, uchwalony przez Kongres w 1948 r. Potoczna nazwa planu pochodzi od nazwiska sekretarza stanu, gen. George\'a Marshalla, który przedstawił jego koncepcję 5 czerwca 1947 r. na Uniwersytecie Harvarda.
W latach 1948-1951, łączna wartość udzielonej pomocy przekraczała 13 mld ówczesnych USD. Do zarządzania funduszami powołano Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej. Z pomocy skorzystały przede wszystkim Wielka Brytania i Francja (po ok. 3 mld dolarów) oraz Włochy i RFN (ta ostatnia przystąpiła do planu w 1949 r.) które otrzymały po ok. 1,5 mld dolarów.
** FRANCUSKA SEKCJA MIĘDZYNARODÓWKI ROBOTNICZEJ (SFIO) - francuska partia socjalistyczna, powstała w 1905 ze zjednoczenia partii robotniczej i socjalistycznej. W czasie II wojny światowej w ruchu oporu, natomiast po wojnie współtworzyła koalicje rządowe z centrum i prawicą (1946–51, 1956). 1947 SFIO poparła plan Marshalla, a następnie przystąpienie Francji do NATO i dalszą integrację europejska. W 1958 poparła przewrót gen. Ch. de Gaulle\'a.
3. SYTUACJA WEWNĘTRZNA W POZOSTAŁYCH KRAJACH EUROPY ZACHODNIEJ
Druga wojna światowa zakończyła się w Europie oficjalnie 8 maja 1945 roku o godz. 23:01 czasu środkowoeuropejskiego aktem bezwarunkowej kapitulacji niemieckich sił zbrojnych. Ujemne następstwa wojny zapoczątkowanej przez Niemców ujawniły się dla nich z całą ostrością. Niemcy dotknęły poważne straty terytorialne i ludnościowe oraz zniszczenia wojenne. III Rzesza utraciła wszystkie obszary okupowane, prawie 1/3 terytorium na Wschód od Odry i Nysy Łużyckiej na rzecz Polski i ZSRR oraz – do 1957 r. – Saarę (na rzecz Francji). W wojnie poległo prawie 4 mln żołnierzy niemieckich oraz tyle samo ludności cywilnej. Berlin leżał w gruzach, a liczba ludności zmniejszyła się z 4,3 mln sprzed wojny do 2,8 mln po kapitulacji. Państwo Niemieckie zostało podzielone na:
Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD) - powstała 7 X 1949 na terenie sowieckiej strefy okupacyjnej (108,3 tys. km2) ze stolicą w Berlinie z inicjatywy komunistycznej partii SED (Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności). NRD przyjęło konstytucję, która gwarantowała SED kierowniczą rolę w państwie, wprowadzała na wzór sowiecki gospodarkę o centralnym systemie planowania i zarządzania.
Republika Federalna Niemiec (RFN), powstała za zgodą mocarstw zachodnich 7 IX 1949 na terenie stref okupacyjnych w Niemczech. Proces powstawania państwa przyspieszyły m.in. reforma walutowa (20 VI 1948) i pomoc Zachodu (Plan Marshalla). 23 VI 1949 Rada Parlamentarna opracowała projekt konstytucji. 21 IX 1949 wszedł w życie statut okupacyjny, ograniczający w wielu dziedzinach suwerenność RFN i umożliwiający mocarstwom zachodnim kontrolę jej polityki zagranicznej i wewnętrznej. W 1954 r. statut okupacyjny został zniesiony i w 1955 r. RFN przystąpiła do Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO.
Nieco odmienna sytuacja kształtowała się w krajach Beneluksu. Zniszczenia wojenne były mniejsze niż w pozostałych krajach Europy. Ośrodkiem życia politycznego stały się partie katolickie, socjalistyczne bądź liberalne. Bodźcem rozwoju gospodarczego tych krajów stał się plan Marshalla, a następnie udział w integracji europejskiej. Jedynym poważnym konfliktem był kryzys 1950 r. w Belgii. Po powrocie z emigracji oskarżonego powszechnie o kolaborację z Niemcami króla Leopolda IV doszło do wystąpień, które spowodowały abdykację tego monarchy. Sytuację Belgii komplikował nasilający się konflikt walońsko-flamandzki.
Zupełnie swoista była powojenna sytuacja Hiszpanii. Kraj ten nie uzyskał członkostwa w ONZ i powiązanych z nią organizacjach międzynarodowych. Po 1945 roku Hiszpania znalazła się w izolacji politycznej i gospodarczej. Dopiero okres zimnej wojny umożliwił rozpoczęcie wychodzenia z izolacji poprzez zbliżenie się z Zachodem. W połowie lat 50. i na początku 60. doszło do fali protestów studenckich oraz strajków robotniczych, powstawały (formalnie nielegalne) Komisje Robotnicze. Na przełomie lat 50. i 60. Hiszpania zapoczątkowała politykę liberalizacji gospodarki oraz ożywiania kontaktów ekonomicznych z Zachodem. Umożliwiono zwiększanie inwestycji zagranicznych, wspierano rozwój handlu i turystyki. W latach 60. nastąpiła przyspieszona modernizacja gospodarki oraz jej szybki rozwój (ok. 10% rocznie).
Natomiast w Portugalii obowiązywał wzorowany na przedwojennym, włoskim faszyzmie system jednopartyjny, prawa wyborcze do posiadającego nikłe kompetencje parlamentu posiadało 25% obywateli. W miejsce związków zawodowych działały faszystowskie syndykaty. W życiu publicznym dominowała armia, w codziennym - wszechobecna policja polityczna PIDE. W Portugalii panował zupełny zastój gospodarczy, nędza wsi powodowała znaczną emigrację, archaiczne stosunki agrarne hamowały rozwój gospodarki. Faszyzm portugalski, nie zwracał na siebie aż tak dużej uwagi społeczności międzynarodowej. I to również decydowało o jego żywotności.
ZAKOŃCZENIE
Powojenna odbudowa dokonała się w Europie Zachodniej zadziwiająco szybko. Dzięki amerykańskiej pomocy udzielanej państwom w ramach Planu Marshalla zdecydowana większość z nich już na początku lat pięćdziesiątych stanęła na nogach. Zakończony został - z wyjątkiem Niemiec - proces odbudowy zniszczeń wojennych, odtworzono na ogół przedwojenny poziom produkcji rolnej i przemysłowej, ustabilizowano rynek wewnętrzny stwarzając podstawy do dalszego rozwoju gospodarczego. U progu lat pięćdziesiątych coraz wyraźniej konkretyzowała się też idea zachodnioeuropejskiej integracji gospodarczej. Zniszczone przez wojnę i ekonomicznie wyeksploatowane państwa Europy Zachodniej pojedynczo nie były w stanie przeciwstawić się ekspansji politycznej, gospodarczej, kulturowej i wręcz cywilizacyjnej Stanów Zjednoczonych. Ponadto Europę Zachodnią objęła nowa faza rewolucji naukowo - technicznej (automatyzacja, wykorzystanie energii jądrowej, komputeryzacja, systemy komunikacji), powodująca oprócz ogólnego rozwoju ekonomicznego także szybkie podnoszenie się materialnego poziomu życia społeczeństw.
Podsumowując, okres powojenny w Europie przyniósł znaczną poprawę życia społecznego, ekonomicznego oraz gospodarczego.
