Porównywanie ustrojów dwóch różnych państw jest zadaniem trudnym, wymagającym dużej wiedzy i zrozumienia tematu. Aby opisać zagadnienie szczegółowiej należałoby napisać książkę, dlatego w mojej pracy temat ten zostanie potraktowany bardzo podstawowo. W celu jasnego, zrozumiałego i możliwie jak najbardziej kompetentnego porównania pozwolę sobie w pierwszej części pracy na przytoczenie dwóch terminów ze słownika Polskiego Wydawnictwa Naukowego:
- konstytucja
ustawa zasadnicza określająca ogólne zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa, strukturę i kompetencje naczelnych organów władzy, podstawowe prawa i obowiązki obywateli
- ustrój
zasady prawne określające organizację i sposób funkcjonowania państwa, społeczeństwa, instytucji
Z tych definicji wynika, że konstytucją nazywa się dokument wytyczający reguły działalności państwa oraz swobodę obywatela. Jest podstawowym składnikiem, fundamentem ustroju. Jednakże trzeba zaznaczyć, że nie jedynym, tak samo jak fundament nie jest całym domem. Ustrój polityczny Rzeczypospolitej Polskiej, podobnie jak każdego innego państwa rzeczywiście demokratycznego, między innymi Francji, opiera się na kilku zasadach prawa konstytucyjnego. Trzeba również zauważyć, że same konstytucje w głównej mierze są bardzo podobne, a różnią się jedynie w niewielkim stopniu.
Owe zasady to:
- suwerenność narodu
- republikańska forma władzy
- demokratyczne państwo prawne
- reprezentacja polityczna
- podziału władzy i równoważenie się władz
- pluralizm polityczny
- samorządność terytorialna
- niezawisłość sędziowska i niezależność sądów i trybunałów
- przestrzeganie wolności i prawa człowieka i obywatela
Jedną z ważnych różnic, o której warto napisać to wyraźnie inne podejście do kwestii Boga i wiary. W Polakach nękanych przez siły zewnętrzne przez ostatnie kilkaset lat, z powodu trwających 123 lata rozbiorów po których ziemia polska była główną areną działań wojennych w I i II wojnie światowej, a także z powodu trwającej pół wieku okupacji sowieckiej, wytworzył się wyjątkowy szacunek i przywiązanie do wartości narodowych i wiary katolickiej. Dlatego łatwo zauważyć różnicę we wstępach obydwu konstytucji. Podczas gdy francuska w artykule pierwszym mówi o tym, że „Francja jest Republiką niepodzielną, świecką, demokratyczną i socjalną. Zapewnia ona równość wobec prawa wszystkim obywatelom bez względu na pochodzenie, rasę lub religię”, w początku polskiej preambuły można przeczytać: „W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego - Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach...”.
Po słowie wstępnym mającym na celu wyklarowanie pojęcia tematu i pobieżnym rozpatrzeniu konstytucji Francji i Polski przejdę do merytorycznego porównania ustrojów obydwu państw.
Forma państwa – sposób sprawowania władzy
Formą rządów we Francja tak samo jak w Polsce jest republika. Oznacza to, że najwyższe organy władzy państwowej ( podzielone według monteskiuszowskiej teorii trójpodziału na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą ) są wybierane na czas określony, przez ogół obywateli.
Ze względu na reżim polityczny czyli metody i środki sprawowania władzy obydwa kraje są państwami demokratycznymi. Oznacza to oparcie na konstytucji, pluralizm polityczny oraz wyznawanie wartości takich jak wolność jednostki, ład społeczny, tolerancja czy równość wszystkich wobec prawa. Z dwóch modeli państwa demokratycznego Francja zdecydowanie znajduje się po stronie socjalnej, natomiast Polska plasuje się gdzieś po środku z zaznaczeniem, że po wyborach w 2005 roku i przejęciu władzy przez „Platformę Obywatelską” i „Prawo i Sprawiedliwość” najprawdopodobniej skręci w stronę modelu liberalnego.
Ustrój terytorialny czyli zasady scalające określone ziemie w jedno państwo w obydwu przypadkach określony jest mianem unitarnego. Oznacza to państwo jednolite wewnętrznie. Na jego obszarze obowiązuje ten sam porządek prawny i społeczny, jedno obywatelstwo, a jednostki administracyjno-terytorialne nie mają żadnej samodzielności politycznej i są podporządkowane centralnym organom władzy.
W tym miejscu dochodzimy do podstawowej i bardzo istotnej różnicy pomiędzy systemem rządów w Polsce i Francji, rzutującej na obraz całości sprawowania władzy. Podczas gdy w Polsce występuje klasyczny system rządów parlamentarno-gabinetowych to we Francji istnieje twór zwany systemem prezydencko-parlamentarnych. System francuski jest ewenementem, przynajmniej w krajach tzw. starej piętnastki, ponieważ oprócz Francuzów tylko Finowie mogli się poszczycić systemem rządów tego rodzaju.
WŁADZA WYKONAWCZA
Według Konstytucji Francji, uchwalonej 28 września 1958 (poprawiona), cz. II. francuski prezydent ma następujące prerogatywy:
1. Powołuje premiera i na jego wniosek innych członków rządu (Art. 8);
2. Może żądać powtórnego rozpatrzenia aktów prawnych lub ich części, uchwalonych przez Parlament (Art. 10);
3. Może rozwiązać (nie częściej niż co rok) Zgromadzenie Narodowe, ogłaszając rozpisanie w tym celu nowych wyborów (Art. 2). Jest to część parlamentu, wybierana w bezpośrednim głosowaniu;
4. Jest dowódcą sił zbrojnych (Art. 15);
5. Może w nagłej potrzebie wydawać dekrety ograniczające inne konstytucyjne władze (Art.16);
6. Przysługuje mu prawo łaski (Art. 17);
7. Na wniosek rządu lub parlamentu może ogłosić referendum dotyczące zmian w strukturze organów władzy i pewnych innych ważnych państwowych spraw (Art. 11).
Jak widać prezydent Francji ma dosyć duże uprawnienia, a system rządów francuskich łatwiej porównywać z systemem Stanów Zjednoczonych niż, z którymś krajem Europy Zachodniej. Konstytucja przyjmuje jakby mieszany system polityczny, zachowujący wprawdzie wiele elementów parlamentaryzmu, ale z jednoczesnym wprowadzeniem elementów właściwych systemowi prezydenckiemu. W początkowym okresie system ten traktowano jako przejściowy, a w 1962 roku wprowadzono nowelizacje konstytucji i ustanowiono powszechne wybory prezydenta. System rządów przyjęty w Konstytucji 1958 roku nie ma jednolitego charakteru. Nie jest to czysty system parlamentarny, gdyż mimo utrzymania zasad odpowiedzialności rządu przed parlamentem i praw parlamentu do obalenia gabinetu, rola, jaką otrzymał parlament, jest ograniczona. Co więcej, rząd odpowiada politycznie przed parlamentem, ale i przed głową państwa. Ograniczona została znacznie funkcja ustawodawcza parlamentu i wprowadzono zasada nie łączenia mandatu deputowanego z członkostwem w rządzie. Prezydent nie odpowiada politycznie przed parlamentem i jednocześnie nie wszystkie jego działania wymagają poparcia premiera. Posiada on szereg uprawnień osobistych, podejmowanych samodzielnie, za które nikt nie odpowiada przed parlamentem.
Nie jest to także w czystej postaci system prezydencki, skoro rząd odgrywa aktywny wpływ na działalność parlamentu. Utrzymany został samodzielny urząd premiera oddzielnie od urzędu prezydenta, jednakże rząd odpowiada przed parlamentem. W systemie tym punkt ciężkości sprawowania władzy został przeniesiony z legislatywy czyli organów władzy ustawodawczej na organy władzy wykonawczej, w pierwszym rzędzie na prezydenta.
Inaczej sprawa ma się w Polsce. Uprawnienia prezydenta są węższe m.in. sprawuje pieczę nad polityką zagraniczną kraju. Może ratyfikować i wypowiadać międzynarodowe umowy. Ponadto przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych. Ta sama sytuacja zachodzi w drugą stronę. Mianuje i odwołuje przedstawicieli RP w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych. Niektóre z tych decyzji wymagają zatwierdzenia przez Prezesa Rady Najwyższej. Prezydent pośrednio odpowiada także za bezpieczeństwo naszego kraju, ponieważ jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych Rzeczypospolitej. Mianuje Szefa Sztabu Generalnego i wszystkich dowódców Sił Zbrojnych. Prezydent może zarządzić całkowitą lub częściową mobilizację sił zbrojnych w wypadku zagrożenia państwa lub też wprowadzić stan wyjątkowy na czas określony ustawą. Jako głowa państwa, prezydent posiada szerokie kompetencje wewnątrz kraju. Przede wszystkim posiada prawo stałego wglądu w pracę rządu, a także prawo zwołania Rady Gabinetowej, czyli obrad Rady Ministrów pod przewodnictwem prezydenta. Ma prawo nadać i wyrazić zgodę na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego. W gestii prezydenta leży nadawanie orderów i odznaczeń państwowych, tytułów honorowych i naukowych, a także stosowanie prawa łaski, oprócz osób skazanych przez Trybunał Stanu. Prezydent ma duży wpływ na niektóre instytucje państwowe.
Powołuje członków Rady Polityki Pieniężnej, Rady Bezpieczeństwa Narodowego i trzech członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.
Do kompetencji prezydenta RP należy zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu, a także zwołanie pierwszych posiedzeń obu Izb. Chyba najważniejszym przywilejem głowy państwa jest inicjatywa ustawodawcza, a także możliwość wydawania zarządzeń i rozporządzeń.
Ponadto możliwość tzw. weta prezydenckiego pozwala, oprócz podpisania ustawy, może ją odrzucić, nie zaakceptować. Prezydent RP desygnuje i powołuje Prezesa Rady Ministrów, a także odwołuje ministra, wobec którego zostało wyrażone wotum nieufności przez Sejm. Może skierować wniosek do sejmu o pociągnięcie do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu każdego członka rządu. ( wybrane przypisy konstytucji na końcu pracy ).
Prezydent w Polsce jest obecnie jednym z dwóch, obok rządu organów władzy wykonawczej, jednak bezpośrednią władzę sprawuje premier. Prezydent jest kimś w rodzaju arbitra, który może w określonych sytuacjach ingerować w pracę rządu czy parlamentu Rozdział kompetencji między prezydenta a rząd nie jest jednak w obecnej konstytucji przejrzyście uregulowany, stąd mogą niekiedy zdarzać się konflikty kompetencyjne. Tak w Polsce jak i we Francji władza wykonawcza składa się z Prezydenta i Rady Ministrów z Premierem na czele. Różnica polega na sile obu urzędów, w Polsce większą władzę skupia Rada Ministrów a we Francji prezydent.
WŁADZA USTAWODAWCZA
Władza ustawodawcza tak w Polsce jak i we Francji działa bardzo podobnie. W jej skład we Francji wchodzi Zgromadzenie Narodowe, Senat i Rada Społeczno-Ekonomiczna, która sama nie bierze udziału w procesie legislacyjnym, ale istnieje jako ciało doradcze konsultujące powstające prawo szczególnie w kwestiach gospodarczych i społecznych. Rada publikuje raporty które są przesyłane do rządu i parlamentu oraz publikowane w dzienniku ustaw. Ustawy rządowe rozpoczynają swój proces legislacyjny w Zgromadzeniu Narodowym, a te zgłoszone przez członków którejś z izb legislatywy, są rozpatrywane najpierw w tej izbie. Jeżeli zapisy proponowane przez obie izby różnią się między sobą, to powoływana jest specjalna komisja. Składa się ona po połowie z członków Senatu i Zgromadzenia Narodowego. Jeżeli jej prace zakończą się fiaskiem, to o ostatecznym tekście decyduje niższa izba parlamentu.
W Polsce władza ustawodawcza to Sejm ( francuskie Zgromadzenie Narodowe ) i Senat. Zasady działania są bardzo podobne, a większość różnic związana jest z kwestiami czysto technicznymi.
WŁADZA SĄDOWNICZA
Francuski system prawny opiera się na prawie stanowionym, jednak wyroki sądów mają znaczenie w interpretacji niektórych przepisów. Sądownictwo jest podzielone na powszechne oraz administracyjne. Sądy powszechne zajmują się rozstrzyganiem spraw cywilnych oraz karnych. System sądowniczy składa się z sądów trzech instancji - rejonowych, apelacyjnych oraz sądu kasacyjnego.
Sądy administracyjne zajmują się rozstrzyganiem spraw spornych pomiędzy obywatelami a instytucjami państwa oraz między różnymi urzędami. Każda decyzja urzędnika może zostać zaskarżona. Sądownictwo administracyjne podobnie jak powszechne zapewnia możliwość apelacji. Wyroki rejonowych trybunałów administracyjnych, mogą podlegać apelacji do administracyjnych sądów apelacyjnych, a najwyższą instancją, do której można się odwołać jest Naczelny Sąd Administracyjny.
Specjalną i najwyższą instytucją władzy sądowniczej jest Trybunał Konstytucyjny który rozpatruje akty prawne i ocenia, czy są one zgodne z konstytucją oraz traktatami międzynarodowymi. Wniosek o wszczęcie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym mogą składać prezydent, marszałek Senatu, marszałek Zgromadzenia Narodowego, premier, 60 senatorów lub 60 posłów. Jednocześnie za niekonstytucyjne trybunał może uznać przepisy sprzeczne z Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela oraz Europejską Konwencją Praw Człowieka.
Ostatnim rodzajem jest sądownictwo rozrachunkowe. Zajmuje się audytem finansów państwa oraz innych instytucji publicznych. Jego struktura opiera się na lokalnych sądach rozrachunkowych, a instytucją odwoławczą jest tutaj Naczelny Sąd Rozrachunkowy. Ciało to publikuje coroczny raport, który czasami staje się wstępnym materiałem dla działań prokuratury.
Władza sądownicza w Polsce ma trochę inną strukturę lecz to w prawie żadnym stopniu nie zmienia samego funkcjonowania sądów.
Art. 175.
Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.
Art. 177.
Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów
Art. 188.
Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:
1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
4) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
5) skargi konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1
Art. 198.
Trybunał Stanu
1) Za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania, odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą: Prezydent Rzeczypospolitej, Prezes Rady Ministrów oraz członkowie Rady Ministrów, Prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.
2) Odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą również posłowie i senatorowie w zakresie określonym w art. 107.
3) Rodzaje kar orzekanych przez Trybunał Stanu określa ustawa
Te cztery artykuły określają jasno zakres działalności i strukturę władzy sądowniczej. Podobnie jak w przypadku władzy ustawodawczej, sposób działania sądów w obu krajach jest do siebie bardzo podobny. Pewne różnice mogą zaistnieć w związku z Prawem Karnym, które w różnych krajach może inaczej karać za tego samego typu przestępstwo.
WŁADZA SAMORZĄDOWA
Francja jest państwem silnie scentralizowanym. Cały kraj jest podzielony na departamenty odpowiadające polskim powiatom. W każdym z nich władzę za ramienia rządu sprawuje prefekt. Jednak w roku 1982 Francja rozpoczęła proces decentralizacji. Część uprawnień administracyjnych oraz nadzór nad pewnym wycinkiem spraw podatkowych przekazano politykom lokalnym.
W marcu 1986 roku pierwszy raz odbyły się bezpośrednie wybory do lokalnych rad regionalnych. Proces decentralizacji trwa do dnia dzisiejszego, jednak urzędy centralne zachowały jak dotąd sporą władzę.
W Polsce sama idea podziału jest bardzo podobna. Oczywiście inne są nazwy ośrodków lokalnych, inny jest podział administracyjny, ale to chyba absolutnie nikogo nie dziwi. Artykuł 164 Konstytucji Rzeczypospolitej z Rozdziału VII o Samorządzie Terytorialnym mówi, że:
1) Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina.
2) Inne jednostki samorządu regionalnego albo lokalnego i regionalnego określa ustawa.
3) Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego
Od 1999 roku w Polsce obowiązuje trójstopniowy podział terytorialny, na który składa się gmina, powiat i województwo. Najniższym szczeblem jest samorząd gminny, na który składa się referendum gminne, rada gminy i zarząd gminy. Wyższy szczebel w hierarchii samorządowej zajmuje samorząd powiatowy, na który składa się rada powiatu i zarząd powiatu z starostą na czele. Kolejnym i najwyższym szczeblem jest samorząd województwa, którego organami są sejmik i zarząd województwa. Jak można zaobserwować, struktury samorządowe różnią się od siebie, ale nie wpływa to na zupełnie odmienne systemy sterowania regionami całego kraju.
Studiując i porównując ustrój Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Francuskiej, można dojść do wniosku, że tak naprawdę jest tylko jedna poważna różnica w fundamentach. We Francji część władzy polskiego premiera leży w gestii prezydenta, co zwiększa jego realną władzę i możliwość działania. W Polsce oba urzędy są wyważone, natomiast Francuzi mają prezydenta silniejszego niż polski, natomiast mającego znaczniej mniej uprawnień niż np. prezydent Stanów Zjednoczonych, co stawia go na pozycji pośredniej między Polską a USA. Czy ma to jakieś znaczenie dla stabilności całego „domu” i wszystkich jego mieszkańców ? Jeśli kraj jest rządzony demokratycznie, nic nie radykalizuje w znacznym stopniu nastrojów w społeczeństwie, a ogólna sytuacja poza granicami i wewnątrz kraju jest stabilna, to tak naprawdę niewielkie. Podobnie jak rządy sprawowane w Polsce. Obojętnie czy rządzi prawica czy lewica, generalnie polityka władz jest taka sama, a różni się jedynie zabarwieniem ideologicznym i idącym za nim podejmowaniem decyzji w kwestiach społecznych.
Część artykułów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej dotyczących uprawnień Prezydenta:
Art. 133.
I) Prezydent Rzeczypospolitej jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych:
1) ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, o czym zawiadamia Sejm i Senat,
2) mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli Rzeczypospolitej Polskiej w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych,
3) przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych.
II) Prezydent Rzeczypospolitej przed ratyfikowaniem umowy międzynarodowej może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z Konstytucją.
III) Prezydent Rzeczypospolitej w zakresie polityki zagranicznej współdziała z Prezesem Rady Ministrów i właściwym ministrem.
Art. 134.
1) Prezydent Rzeczypospolitej jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
2) W czasie pokoju Prezydent Rzeczypospolitej sprawuje zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej.
3) Prezydent Rzeczypospolitej mianuje Szefa Sztabu Generalnego i dowódców rodzajów Sił Zbrojnych na czas określony. Czas trwania kadencji, tryb i warunki odwołania przed jej upływem określa ustawa.
4) Na czas wojny Prezydent Rzeczypospolitej, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych. W tym samym trybie może on Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych odwołać. Kompetencje Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasady jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej określa ustawa.
5) Prezydent Rzeczypospolitej, na wniosek Ministra Obrony Narodowej, nadaje określone w ustawach stopnie wojskowe.
6) Kompetencje Prezydenta Rzeczypospolitej, związane ze zwierzchnictwem nad Siłami Zbrojnymi, szczegółowo określa ustawa