Interpretacja i analiza wiersza Psalm o powrocie Tadeusza Różewicza

Interpretacja i analiza wiersza „Psalm o powrocie” Tadeusza Nowaka


W sztuce przez wszystkie epoki przewijał się motyw podróży, pielgrzymki, wędrowania. Był on przytaczany w różnych dziedzinach -począwszy od muzyki, a skończywszy na obrazach i rzeźbach. Utwór Tadeusza Nowaka również korzysta z toposu wędrówki, a bliżej - powrotu. W tym przypadku to nawiązanie do starożytności i mitologicznej opowieści o tułaczce Odyseusza po zakończonej wojnie trojańskiej. Autor wiersza interpretuje znaną wszystkim historię jako alegorię życia ludzkiego i przygód, które czekają na nas w czasie tej najbardziej emocjonującej i najciekawszej podróży jakiej ciągle doświadczamy.
„Psalm o powrocie” jak już wspomniałam jest odzwierciedleniem antycznych wzorców. Nowak odwołuje się do twórczości Homera i greckich wierzeń, przytaczając postać Ulissesa i całą Odyseję. To potwierdza trwałość pewnych wzorców, które - mimo że antyczne - nadal znajdują aktualny wydźwięk we współczesności. W wierszu zauważamy nawiązania do okrucieństwa wojny, do miłości, do szacunku do mądrości; więc wartości znanych zarówno starożytnym, jak i ludziom XXI wieku.
Podmiot liryczny w psalmie zwraca się bezpośrednio do czytelnika, opowiada mu o przeszłości i zapowiada, co może się jeszcze zdarzyć. To mędrzec, który zdaje się wiedzieć więcej niż jest dane poznać ”zwykłemu śmiertelnikowi” i przekazuje adresatowi wiersza swoją wiedzę. Ma dar rozumienia życia. Adresat nie jest tu jednoznacznie określony, ale możemy wnioskować, że podmiot liryczny kieruje swoje słowa do wszystkich ludzi, a szczególnie tych mniej doświadczonych i młodych.
Wypowiedź autora przybiera formę monologu lirycznego, czyli sprawozdania z przeżyć i odczuć. Zauważalne są też elementy rozważań filozoficznych, gdzie podmiot sięga do antropologii, czyli istoty bycia człowiekiem. Spogląda z perspektywy na swoje doświadczenia, prawdopodobnie dramatyczne i ukazuje powtarzalność pewnych zdarzeń, niezależnie od czasu i okoliczności.
Już w tytule zawiera się przekaz utworu. Powrót, czyli powracające sytuacje oraz żeglowanie przez życie i pokonywanie przeszkód. Same użycie formy psalmu sugeruje podniosłość i powagę opisywanego tematu, bo jakkolwiek kiedyś psalm był kojarzony jedynie z Biblią, teraz stylizacja na ten gatunek liryki, uwydatnia uroczysty i niezwykły charakter tekstu.
„Psalm o powrocie” to wielka skarbnica wiedzy o życiu, zawarta w kolejnych obrazach poetyckich. Na początku odwołując się do Odysa, podmiot liryczny tłumaczy, że każdy z ludzi jest podróżnikiem, który ma swoją drogę i cel. Opisuje również śmierć, wspominając o zmarłych bohaterach, być może żołnierzach, którzy swe życie poświęcili słusznej sprawie.
W jednej ze zwrotek wiersza jest wspomnienie Homera ”Ślepca spod Troi”, który przywołuje i upamiętnia historię, stając się interpretatorem dziejów, łączącym nas z zamierzchłymi czasami bitwy pod Troją. Białe żagle, pod którymi przypływa do celu wędrowiec to symbol zwycięstwa. Takich symboli jest więcej – „zwierciadło tarczy” w kolejnej zwrotce to alegoria cienkiej granicy miedzy światem żywych, a umarłych a „hełm z którego, wyciągamy losy” symbolizuje ludzki dolę, która jest odgórnie ustalona, a rolą człowieka jest tylko pomóc przeznaczeniu.
Obraz „syna w kapliczce” to z kolei metafora grobu młodego człowieka, którego opłakuje kobieta - najbliższa osoba. Jej postać przywołuje motyw Bolejącej Matki stojącej pod krzyżem katowanego Syna, uwieczniony w sztuce - Piety Leonarda da Vinci, pieśń Stabat Mater Dolorosa i jej polskiego odpowiednika, czyli Lamentu Świętokrzyskiego. Wyrażenie ”zwiastowanie” jest użyte w tym obrazie dla podkreślenia wielkiej misji matek cierpiących i walczących synów, mesjanizmu, czyli zbawienia i odrodzenia ludzkości głównie poprzez poświęcenie.
Na końcu wiersza umieszczona jest puenta. Mówi ona o tym, że nic na świecie nie dzieję się bez przyczyny oraz panuje wieczna powtarzalność i tak naprawdę zdarzenia i ludzkie postępowanie nie zmieniają się. Zmieniają się wyłącznie okoliczności. Ostatnia zwrotka tchnie optymizmem, ponieważ zapowiada lepsze jutro, pociechę, po prostu szczęśliwy powrót.
Interpretując kontekst macierzysty utworu można zrozumieć użycie toposu wojny i walki w wierszu Nowaka. On sam urodził się w 1930 roku, więc patrzył na II wojnę światową oczami niewinnego dziecka, co wywarło wpływ na jego twórczość. Charakterystyczną cechą jego utworów jest łączenie wiejskich realiów z elementami mitologicznymi, co odzwierciedla się w sytuacji lirycznej w „Psalmie o powrocie”. O kontekście kulturowym zaś, pisałam już wspominając Odyseje. Warto jeszcze jednak dodać pewne powiązania z religią i odniesienia do Biblii, jako do źródła wiedzy historycznej - ”zżółkłej księgi”.
Na wszystkie obrazy poetyckie, które opisałam oraz konteksty należy spojrzeć z punktu widzenia środków stylistycznych, użytych do ich ukazania. W psalmie jest mało epitetów ze względu na to, że tematem utworu jest ukazanie życia, a nie opisywanie jakichś zjawisk. Metafory to: „zwierciadło tarczy” lub „szare drzewko tryśnie”. Utwór ma równe zwrotki i jest rymowany, ponieważ wymaga tego forma psalmu. Autor użył tu tez powtórzeń („I wróci Odys do swej Itaki”) i podniosłego słownictwa, które buduje niesamowity nastrój.
Podsumowując, wiersz mówi o powtarzalności wzorców w teraźniejszości, o trwałości pewnych antycznych symboli. Ukazana jest w nim wędrówka pełna niebezpieczeństw i nieobliczalności losu, czyli po prostu życie i jego sens. Podmiot liryczny opowiada o dawnych czasach, straszy, mówiąc o tragicznym czasie wojny, ale również zapowiada lepsze jutro. Utwór nie należy do prostych i jednoznacznych. Jest tu wiele obrazów poetyckich oraz nawiązań do prawdziwej historii i fikcyjnych mitów. Uważam, że osoba mówiąca w wierszu ma rację – cały czas ludzie popełniają jednakowe błędy, przed którymi należy ich ostrzec i pokazać ich konsekwencje. By bezpiecznie przebyli wędrówkę, której na imię - Życie.