Rodzina jako środowisko wychowawcze

Rodzina jako środowisko wychowawcze


Poruszane problemy :


1. Specyfika przemian współczesnej rodziny
2. Przyczyny trudności egzystencji rodziny
3. Następstwa wychowawcze dezorganizacyjne rodziny
4. Praca socjalno wychowawcza na rzecz rodziny

Według socjologa Jana Szczepańskiego rodzina jest ,, grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim”. Rodzinę można ujmować w kategorii grupy społecznej oraz instytucji społecznej.
Uznać można zatem , że rodzina jest grupą związaną stosunkami małżeństwa, pokrewieństwa i rodzicielskimi, utrzymującą ciągłość biologiczną i kulturową społeczeństwa.. Jest instytucją formalną ponieważ istnieją przepisy i prawa regulujące jej działanie i funkcjonowanie; oraz instytucją społeczną , ponieważ życie rodzinne jest uregulowane według pewnych , obowiązujących w danej kulturze wzorów i norm. Określone są role członków rodziny i wzory pokrewieństwa . Rodzina zatem ma swoje miejsce wśród instytucji społecznych i stanowi o trwałości społeczeństwa .
Przez socjologów rodzina jest określana jako komórka społeczna.
W konstytucji RP jest zapis ,, małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod opieką RP’’ oraz ,, każdy ma prawo do życia prywatnego, rodzinnego”. Konstytucja zapewnia rodzicom prawo do wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami.
Głównym źródłem prawa rodzinnego jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy, który zobowiązuje małżonków do współdziałania na rzecz dobra rodziny i zaspokajania jej potrzeb. Definicję rodziny podaje również ustawa o pomocy społecznej ,,rodzina oznacza osoby spokrewnione lub niespokrewnione pozostające w faktycznym związku , wspólnie zamieszkujące i gospodarujące „
Środowiska wychowawcze naturalne stanowią pewien rodzaj wspólnot, do których przynależność opiera się na podstawach naturalnych, takich jak urodzenie, miejsce zamieszkania, potrzeby wieku młodzieńczego. Taką naturalną wspólnotę stanowi rodzina. Klasyfikując środowiska wychowawcze, rodzinę zalicza się do środowiska naturalnego, do którego przynależność opiera się na podstawie urodzenia. Podstawowa rola wychowawcza rodziny należy do powszechnie uznanych aksjomatów pedagogicznych. Znajduje to oparcie w doświadczeniu historycznym, ponieważ rodzina jest instytucją równie dawną jak społeczne życie człowieka, stanowiła zawsze główną komórkę życia społecznego, podstawową w sensie biologicznym ( zapewniała następstwo i ciągłość generacji) i społeczno-kulturalnym ( wdrażając młodą generację w podstawy życia społecznego i kulturalnego).
Niezależnie od przemian, jakim rodzina uległa w procesie rozwoju społecznego, jej funkcja wychowawcza zawsze uważana była za elementarną.
Według Platona rodzina to podstawowa komórka życia społecznego i podstawowa instytucja wychowawcza, nad którą powinien być sprawowany nadzór publiczny.
Arystoteles w „ Etyce nikomachejskiej „ sformułował trzy funkcje rodziny jako podstawowej komórki społecznej: prokreacyjną, czyli biologicznego przedłużenia gatunku, wychowawczą i produkcyjną.
August Comte uznał rodzinę za pomost między jednostką a społeczeństwem. W wieku XIX, w wyniku głębokich przeobrażeń społecznych, związanych z postępem nauki i techniki, rodzina uznawana była powszechnie i za podstawową komórkę życia społecznego i za podstawową instytucję wychowawczą. Wiek XX pociągnął za sobą zmiany strukturalne rodziny. Zmiany te maja charakter wielokierunkowy, ale dwie z nich zasługują na szczególna uwagę, ze względu na ich konsekwencje wychowawcze.
Rodzina współczesna ( nowoczesna) jest tzw. małą rodziną, w przeciwieństwie do wielopokoleniowej rodziny dawnej. Rodzina nowoczesna łączy zazwyczaj dwie generacje: rodzice – dzieci, przy czym obserwuje się powszechnie spadek liczby dzieci. Charakterystyczną cechą rodziny współczesnej jest więc mała liczebność dzieci, zamykanie się w dwu pokoleniach ( bez dziadków).
Drugą cechą rodziny nowoczesnej jest ponadto praca obojga rodziców. W dawnej, licznej rodzinie ojciec zarabiał na utrzymanie całej rodziny, matka zajmowała się domem i wychowaniem dzieci. Obecną pracę obojga rodziców uzasadniają nie tylko względy ekonomiczne, głównym źródłem tego zjawiska jest zmiana społecznej i kulturowej roli pozycji kobiety.
Dwa przedstawione powyżej zjawiska decydują nie tylko o nowej strukturze społecznej i gospodarczej rodziny ale i o nowym układzie stosunków międzyosobniczych w rodzinie, o zmianie jej wychowawczego funkcjonowania. Cechą układu wewnętrznych stosunków w rodzinie jest postępujący proces demokratyzacji. W rodzinie tradycyjnej dominująca była rola ojca, wiążąca się z jego odpowiedzialnością za podstawy materialne rodziny, a w wyniku tego z jego funkcją reprezentanta rodziny „ na zewnątrz „. Był autorytetem, któremu podporządkowali się wszyscy członkowie rodziny. Ewolucja funkcji kobiety do roli współodpowiedzialnej za całość spraw rodziny i uczestniczącej aktywnie w szerszym świecie wprowadziła zasadnicze zmiany w tradycyjnym układzie społecznym w rodzinie.
Przedstawione wyżej przemiany ogólne w strukturze i funkcjonowaniu rodziny dokonywały się na przestrzeni długiego okresu rozwojowego. Podsumowując, zadania współczesnej rodziny w procesie wychowawczym sformułować można następująco:
1. Rodzina jest naturalnym środowiskiem wychowawczym, wprowadzającym młode pokolenie w krąg szerszych kontaktów społecznych. Rodzina jest pomostem między jednostką i szeroką społecznością. W szczególności w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym współudział dziecka w grupach rówieśniczych i jego kontakty społeczne odbywają się zazwyczaj poprzez środowisko rodzinne.
2. Rodzina kształtuje w dziecku poczucie bezpieczeństwa i pewności. Wydaje się , iż w tej dziedzinie rola współczesnej rodziny jest szczególnie duża, choćby z tego powodu, iż życie społeczne staje się coraz bardziej złożone i skomplikowane. Zaciekawia ono dziecko, nęci swymi powabami, urokiem wielkich możliwości, ale jednocześnie wzmaga poczucie niepewności oraz potrzebę społecznych powiązań.
3. Rodzina wreszcie stanowi tę grupę społeczną, która pełni ogromną rolę w kształtowaniu postaw dzieci i młodzieży, ich stosunku do świata wartości. Wychowanie ma szczególną rolę wszędzie tam, gdzie młody człowiek staje wobec konieczności oceny i wyboru. Ma ono sposobić do umiejętności właściwego wyboru, prawidłowego myślenia, racjonalnego działania, przyjęcia wartościowych postaw. Sytuacje, gdy młodzi muszą o czymś decydować w codziennym życiu, dotyczą spraw wąskich i prywatnych, bądź też o znaczeniu szerszym, zasadniczym. Wiele tego typu decyzji podejmuje się w rodzinie lub pod wpływem środowiska rodzinnego, w którym dziecko widzi i ma prawo widzieć naturalnego sprzymierzeńca i doradcę. Ze względu na różnorodne i często skomplikowane sytuacje, wobec których staje młody człowiek, rodzina pełni szczególną rolę w kształtowaniu jego osobowości.
U dawnych reformatorów wychowania można się było spotkać z poglądem, że w miarę upowszechniania oświaty zmniejszać się będzie rola wychowawcza rodziny. Praktyka pokazała, że był to pogląd błędny. Okazuje się, że instytucje oświatowe w procesie wychowania w żaden sposób nie zastąpią rodziny. W rodzinie bowiem dokonuje się podstawowy proces kształtowania pojęć moralnych dziecka, jego wrażliwości moralnej i społecznej. Wpływu rodziny na dziecko nie da się zastąpić przez żadne inne formy opieki. O sile oddziaływań rodziny decyduje bowiem podłoże emocjonalne, osobisty stosunek rodziców do dziecka, naturalna miłość do własnego dziecka oraz również naturalne zaufanie dziecka do rodziców. Wiadomo jak głębokie są przeżycia dziecka w wypadku utracenia rodziców lub ograniczenia emocjonalnego z nimi związku, czy też wskutek rozbicia rodziny, czy jej rozkładu.

Zachwianie lub pomijanie podstawowych struktur i funkcji rodziny prowadzi do jej dezorganizacji . Masowe jest coraz częściej występowanie rodzin niepełnych. W przypadku struktury chodzi tu przede wszystkim o pracę obojga rodziców . Praca ta ogranicza znacznie kontakty dzieci z rodzicami . który poświęcony powinien być na:.
1. przygotowanie dzieci do wejścia w życie społeczne , ich pielęgnowanie i wychowywanie oraz zapewnienie im odpowiedniego startu życiowego
2. prowadzenie gospodarstwa domowego, zaspokajającego potrzeby członków rodziny
oraz sprawowanie pieczy nad życiem członków rodziny, ich zachowaniem , kulturą, zdrowiem, trudnościami życiowymi. Zachwianie lub zanik podstawowych funkcji rodziny tj.
funkcji ekonomicznych ( materialno-ekonomiczne, opiekuńczo-zabezpieczająca), funkcji społeczno-wyznaczających ( stratyfikacyjna, legalizacyjno-kontrolna), funkcji socjopsychologicznych ( socjalizacyjno-wychowawcza, kulturalna, religijna, rekreacyjno-towarzyska, emocjonalno-ekspresyjna). funkcji edukacyjnych (rodzinna), prowadzi do występowania licznych problemów w rodzinie . Funkcje pełnią bowiem bardzo istotną rolę w życiu młodego człowieka. Pomoc ze strony rodziców jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na rozwinięciem wczesnej edukacji młodego człowieka. Dziecko systematycznie kontrolowane przez rodzica podczas uczenia się, odrabiania zadań domowych, analizowaniu poszczególnych zadań, ma większą możliwość korygowania swoich błędów wynikających z jego nauki. Oczywiście bardzo ważnym elementem edukacji młodego człowieka w rodzinie, są warunki w jakich dziecko może w spokoju się kształcić. Obowiązkiem rodziny a raczej funkcją jest zaspokojenie wszelkich potrzeb, niezbędnych do tego aby dziecko mogło kształcić się i rozwijać w sposób adekwatny do jego możliwości. Jeżeli dziecko ma większe problemy z nauką, rodzice powinni jak najszybciej zainterweniować.
Ciągłe przeobrażenia dokonujące się w naszym społeczeństwie obejmują także rodzinę .Wpływają na zmiany zachodzące w obrębie samej rodziny oraz kształtują nasze oczekiwania , wyobrażenia o życiu rodziny , o jej kształcie .Rodzina pozostaje dla ogromnej większości dzieci i dorosłych podstawowym zespołem wspólnoty życia . Jest to wspólnota emocjonalna, w której podczas wszystkich lat życia nastąpiło wzajemne wyrównanie poglądów i ocen tak wielkie , jak to było możliwe . Rodzina może w sposób najbardziej pełny zaspokoić potrzeby fizyczne i psychiczne swych członków , a szczególnie potrzebę miłości , przynależności , bezpieczeństwa , życzliwych interakcji . Wpływ jaki wywiera na dziecko , jest wpływem najwcześniejszym i mającym cechy znacznej trwałości .Prawidłowo ukształtowana rodzina ma szereg walorów wychowawczych nie do zastąpienia przez inne środowiska wychowawcze . W rodzinie dziecko poddawane jest wielostronnemu oddziaływaniu wychowawczemu . Kieruje ona procesem poznawania przez dziecko świata , przyrody i kultury ,kieruje procesem pojmowania zjawisk i faktów otaczającego świata , uczy się rozumieć co jest pozytywne , a co szkodliwe , co godne pochwały ,a co zasługuje na naganę .Dziecko przyjmuje zatem od domowników opinie i poglądy , normy zachowań i sposoby postępowania . Dziecko naśladując zachowania się osoby , z którą emocjonalnie jest związane , przyjmuje jej styl bycia , jej sposób wartościowania i zachowania – identyfikuje się z tą osobą .Identyfikując się z rodzicami , stara się zachować tak , jak wyobraża sobie , że oni zachowaliby się w konkretnej sytuacji . Właśnie ta identyfikacja z rodzicami ułatwia dziecku trwałe i głębokie przyswajanie norm , oraz zasad postępowania . Dziecko przyjmuje obyczaje i styl życia kultywowany w rodzinie za swoje własne , mimo , że dorastająca młodzież wchodzi w życie różnych grup społecznych i organizacyjnych , mimo że usamodzielnia się i dokonuje wyborów grup z którymi przyjaźni się i współdziała , oraz z którymi identyfikuje się . Rodzina może wytrzymać próbę tej konfrontacji – zachować swoje miejsce jako grupa odniesienia .Postawy rodziców wywołują odpowiednie reakcje u dzieci , a szczególnie u młodzieży . Są one odczytywane ze zrozumieniem wywołując odpowiednie pozytywne nastawienie do rodziców . Mogą też wywołać uczucia nieprzyjazne , budzić konflikty i uczucia rozgoryczenia . Rodzina jako grupa wychowawcza oddziałuje na dzieci przez sam fakt uczestnictwa w niej , niezależnie od tego czy rodzice mają odpowiednią wiedzę pedagogiczną , czy jej nie posiadają , czy kierują się jakimiś modelami osobowości , czy nie oraz czy modele te są , czy nie są społecznie aprobowane – proces wychowawczy dokonuje się w toku codziennego życia , a efekty tego procesu zależą od tego jaka jest rodzina .Natomiast rodzina jako grupa społeczna związana jest nierozerwalnie z procesami przemian dokonującymi się w całym społeczeństwie . Poddawana jest więc nieustannemu oddziaływaniu zewnętrznego środowiska . Dokonuje się ono w życiu różnych środowisk zawodowych , społecznych , kulturowych . Zdobywane w tych środowiskach informacje , opinie i poglądy służą tworzeniu wyobrażeń o prawidłowym funkcjonowaniu rodziny , staja się podstawą poglądów i opinii dotyczących jej modelu i wywierają wpływ na jej życie . Rodzina jest funkcją panujących stosunków społecznych . Dopiero rodzina świadoma swych zadań mająca określony program wychowawczy może w sposób skuteczny wprowadzić dziecko w zmieniający się świat , kształtować jego system wartości oraz pożądane zasady i normy moralne , wyrabiać umiejętności współżycia i działania niezbędne do uczestnictwa w życia społecznym .
Rodzina jest rozumiana jako środowisko życia i miłości. Problematyka rodziny bezpośrednio wprowadza nas w przestrzeń odniesień międzyrodzicielskich: rodzice - dzieci, czy dzieci - rodzice. To z kolei doprowadza nas do rzeczywistości szkoły, która to bierze w swoje ręce całe bogactwo rodziny, starając się ubogacić je o wymiar intelektualny. Stąd rozpoczyna się obopólny proces wychowywania młodego człowieka. Rodzina jest miejscem wychowania człowieka pełnego. W niej zaczyna się więź i buduje się więź, to co zbliża do siebie wzajemnie rodziców i rodziców do dzieci. W rodzinie poczyna się człowiek, rodzi się fizycznie, rodzi się duchowo, tu następuje budowanie dobra w sobie Rodzina dobrze ukształtowana ma zawsze człowieka rozwijać. Może być też rodzina "kaleka". Tego rodzaju rodzina burzy wartości. Rodzina prawdziwa bazuje na tradycji, która nie jest tylko przeszłością, ale przeszłości funkcjonującą dzisiaj. Rodzina opiera się na kulturze, na wartościach narodowych, na tym, co stanowi tożsamość narodu, a to dzisiaj nie jest szanowane i docenione. W dzisiejszej rzeczywistości niszczy się rodzinę, nawet świadomie, niszczy się wartości moralne oraz tożsamość narodową, a to nie jest obojętne dla właściwego rozwoju człowieka? Przyczyn tego zjawiska jest wiele.
Po pierwsze - powierzchowne rozumienie człowieka. Człowieka traktuje się jako rzecz, patrzy się na niego przez pryzmat ekonomii pieniądza, sądząc, iż jest to właściwa droga jego rozwoju. Stąd płyną różnego rodzaju społeczne patologie: zazdrość, nienawiść, niszczenie, korupcja i brak sensu życia. W tym kontekście trzeba nam popatrzeć na rodzinę jako wspólnotę osób. Tu odnajdujemy i budujemy właściwy obraz dziecka. W rodzinie wychowujemy, rozwijamy, uczymy dziecko życia. "Naginamy" dziecko do przestrzegania pewnych wartości, bardzo szeroko pojętych, tak, by dziecko je akceptowało. To "naginanie" rodzicielskie powinno być mądre, nie niszczące młodej osobowości. Pamiętajmy, że żadna instytucja tego nie uczyni za nas.
Rodzina, przekazuje wartości społeczne, uczy miłości, szacunku do drugiego człowieka. Już w rodzinie dziecko zdobywa przyszłą umiejętność życia w społeczeństwie, jak się kiedyś zachowa jako przyszła żona, matka, mąż, ojciec. Uczy się modelu władzy rodzicielskiej. Kultura rodziców wprowadza dziecko w kulturę narodu. Zatem bardzo istotna jest postawa rodziców, która powinna być przede wszystkim pozytywna - twórczo oddziaływująca na całościowy rozwój dziecka. Nie zagarnianie dziecka przez jednego z rodziców i nie buntowanie go przeciwko drugiemu rodzicowi, ale wzajemne porozumiewanie się rodziców ze sobą. Gdy zachodzi rozdwojenie, dziecko się gubi, nie wie, po czyjej stronie się opowiedzieć. Przebywając w rodzinie prymitywnej - staje się prymitywne, rozwiązłej - rozwiązłe. Nie jest prawdą, że dziecko rodzi się złe. Rodzi się dobrym dzieckiem. Dopiero potem może stać się złym, tj. trudnym dzieckiem. Ważną rzeczą jest przykład rodziców. Jest takie powiedzenie, że słowa pouczają, przykłady pociągają. Bez przykładu nie ma nauki, np. rodzic nie chodzący do kościoła, nigdy nie przekona dziecka do pójścia do kościoła. W przestrzeń rodziny człowiek cały jest zanurzony.
Dezorganizacja pomostu rodzina- społeczeństwo- jednostka następuje przez radio, telewizję itp. Rodzina - pomost między jednostką a społeczeństwem dorosłych powinna pełnić rolę regulatora informacji ze świata do jednostki . Następnym punktem dezorganizacji są stosunki rodzina – szkoła . Istnieją tu wzajemne oddziaływania. Kto tu ważniejszy? Oczywiście, najważniejsza jest rodzina oddająca swe dziecko szkole. Przejmując dziecko, szkoła nie może zniszczyć kapitału rodzicielskiego, przeciwnie, ma go poszerzyć o wymiar intelektualny, pogłębić kulturę rodzinną o wymiar społeczny, budzić zaufanie do wartości wyniesionych przez dziecko z domu. Nigdy nie krytykować postaw rodzicielskich, gdy są pozytywne. Jest rzeczą wartościową, gdy między rodziną i szkołą istnieją właściwe odniesienia, czyli następuje obopólne ubogacanie się, a nie rywalizacja. Wzajemna pomoc sobie. Rodzic zaufał szkole. Szkoła nie niszczy dorobku rodzica. Pęknięcie we wspólnym dogadywaniu się, rozumieniu niesie dramat dziecka, niekiedy tragedię.
W rodzinie mamy do czynienia z dobrymi dziećmi i z tzw. trudnymi.. Szacunek dla dziecka, dowartościowanie go, wynajdywanie w nim dobrych punktów, nie dopuszczanie do spięć rodzina - szkoła - to wspólne ocalanie dziecka. Istnieje pokusa usuwania tego rodzaju dzieci w przestrzeń pozaszkolną, tj. w ręce policji, do "poprawczaka". To jednak nie rozwiązuje sprawy, lecz jeszcze bardziej dziecko deprawuje, niszczy.
Proces wychowania młodego człowieka jest, jak widzimy, bardzo trudny i wymagający od rodziców jak i od nauczycieli, gdyż mamy do czynienia z człowiekiem wrażliwym, delikatnym, podatnym na zranienia płynące z wewnątrz jak i z zewnątrz (oddziaływania różnych grup destrukcyjnych - narkotyki, alkohol, papierosy, gangi). To wszystko młodego człowieka pociąga i zarazem niszczy.
Żyjemy w kulturze agresji, ogromny wpływ mediów, telewizji, począwszy od kreskówek po inne filmy nasycone po brzegi przemocą, walką. Dzieci, niestety, to oglądają, często niekontrolowane. Wynikają z tego zabójstwa, napady nieletnich itp.. Jak w takiej sytuacji młodego człowieka ocalić, wyzwolić? Droga jest trudna, ale można spróbować. I tak, np. być z nim i dla niego przez cały czas, nie po to, by dziecko podglądać lecz po to, by go prowadzić, ale nie za rączkę, po prostu znaleźć dla niego czas, rozmawiać z dzieckiem, szczególnie z dorastającą dziewczyną, chłopcem (to jest bardzo ważne). Dziecko nie powinno usłyszeć od nas słów: "daj mi spokój, nie mam teraz czasu". Miejmy czas dla dziecka. Stawiajmy przed dzieckiem wymagania, oczywiście na miarę jego możliwości. Nie można dziecka nadmiernie obciążać.
Często dla naszej wygody "zasypujemy" dziecko różnymi grami, komputerem. To jest ważne, ale bez przesady. Dziecko zagubi się w świecie wirtualnym, w świecie, w którym nie ma kontaktu z prawdziwym człowiekiem. To prowadzi niekiedy do różnych chorób psychicznych.
Zarówno rodzice jak i nauczyciele winni wiedzieć, iż wychowanie to nie sprawa prywatna. Wychowanie człowieka ma wymiar społeczny, człowiek jest zawsze dla drugiego, dla innych, oczywiście nie zatracając siebie. Dziecko także powinno wiedzieć, że uczy się nie dla szkoły, ale dla życia, swego rozwoju, dla przyszłego zawodu, dla urzeczywistnienia się w swym życiowym powołaniu.
Takie jest moje osobiste, sądzę, że zgodne ze zdrową pedagogiką wychowawczą, spojrzenie na proces wychowawczy młodego człowieka w kontekście rodziny i szkoły.
Ustawa o pomocy społecznej wyraźnie określa zasady , rodzaj oraz cel przyznawanej rodzinie pomocy , a mianowicie pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych . Pomocy udziela się m.in. z powodu : ubóstwa, sieroctwa, potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezradności w sprawach opiekuńczo- wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego ,zwłaszcza w rodzinach niepełnych i wielodzietnych. Celem tej pomocy jest zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin oraz zapewnienie im warunków bytowania odpowiadających godności człowieka . Pomoc ta powinna prowadzić do życiowego usamodzielnienia się osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Nadzór nad rodzinami mającymi problemy sprawują pracownicy socjalni, którzy są doradcami i opiekunami. Jeszcze większą pomoc na rzecz rodziny zapewnia ustawa o świadczeniach rodzinnych .