Zróżnicowanie w królestwie roślin

Roślinność rozprzestrzeniona na ziemi odznacza się wielką różnorodnością, co do wyglądu i budowy. Wśród obserwowanej roślinności spotyka się – z jednej strony – rośliny różniące się od siebie wieloma cechami, z drugiej zaś – rośliny całkowicie do siebie podobne. Podobieństwa i różnice między roślinami uwydatniają się przede wszystkim w ich budowie zewnętrznej, np. w sposobie rozgałęziania się, w układzie liści na łodydze, w kształtach liści oraz w budowie kwiatów czy owoców. Dotyczą one również budowy wewnętrznej roślin, zawartości pewnych związków chemicznych, sposobu rozmnażania się oraz wielu jeszcze innych cech i właściwości, które wykrywamy dopiero przy badaniu szczegółowym.
Rośliny o podobnej budowie i wykazujące wspólne właściwości są że sobą blisko spokrewnione. Biorąc za podstawę to pokrewieństwo, przeprowadzono klasyfikację, czyli podział roślin na pewne naturalne grupy systematyczne. Wprowadzając taki podział starano się uporządkować świat roślinny w ten sposób, aby każda roślina znalazła się w określonej grupie systematycznej, obejmującej rośliny blisko że sobą spokrewnione. Klasyfikowanie roślin odbywa się według pewnych przyjętych zasad.
Podział klasyfikacyjny świata roślinnego ma na celu ułatwienie rozpoznawania poszczególnych roślin.
Podany jest tu system podziału świata roślinnego tylko w ogólnych zarysach i w dużym uproszczeniu, gdyż istniejące obecnie w botanice podziały są bardzo skomplikowane.

1.Bakterie (Bacteria)
Należą do najmniejszych organizmów. Ciało ich składa się tylko z jednej komórki i są widoczne jedynie przy użyciu mikroskopu. Obejmujące organizmy jednokomórkowe o różnych kształtach (ziarenkowce, pałeczki, laseczki, przecinkowce i śrubowce), które mogą się łączyć, tworząc dwoinki, łańcuszki luźno powiązanych komórek (paciorkowiec), nieregularne skupienia (gronkowiec) lub regularne prostopadłościany (pakietowiec).
Zamiast jądra komórkowego mają nukleoid. W ich komórkach brak również mitochondriów, których rolę pełnią mezosomy.
W niesprzyjających warunkach bakterie tworzą formy przetrwalnikowe. Rozmnażają się wegetatywnie przez podział (rzadko obserwowane procesy płciowe służą jedynie do tworzenia form mieszańcowych).Bakterie są w większości cudzożywne (heterotrofy), część zaś samożywna (chemoautotrofy i fotoautotrofy). Są wśród nich zarówno tlenowce, jak i beztlenowce.
Mają one bardzo szeroką tolerancję ekologiczną i mogą występować w ekstremalnych warunkach środowiska (np. w gorących źródłach czy na śniegu). Odgrywają (obok grzybów) ważną rolę w rozkładzie materii organicznej (destruenci). Niektóre pasożytują w organizmach ludzkich, zwierzęcych i roślinnych (bakterie chorobotwórcze).
Wielkość bakterii: W porównaniu z innymi roślinami rozmiary bakterii są bardzo małe i wyrażają się w tysięcznych częściach milimetra. Jedną tysięczną milimetra nazywano mikronem (µ). Wymiary większości bakterii wynoszą około 1 mikrona. Wielkość bakterii o kształtach wydłużonych może wynosić od1 do 10 µ. Kształt i ich wielkość są bardzo zmienne i należą w dużym stopniu od warunków ich życia, od jakości oraz ilości pożywienia, od temperatury itp.

2.Sinice (Cyanophyta)
Gromada zaliczana do królestwa bezjądrowych.
Są to organizmy jedno- lub wielokomórkowe, samożywne, zawierające chlorofil i maskujące go barwniki: niebieski fikocyjan, czerwoną fikoerytrynę i żółty karoten. Żyją pojedynczo lub w nitkowatych koloniach, niektóre wykazują zdolność aktywnego ruchu.
Rozmnażanie następuje przez podział, płciowych form dotychczas nie zaobserwowano. Mają zdolność wiązania azotu atmosferycznego, są organizmami pionierskimi, powszechnie występującymi w wodzie, w planktonie, wywołując niekiedy barwne zakwity, w osadach dennych oraz na roślinach wodnych, a także na lądzie, w glebie, na korze drzew, itp. Mogą żyć w gorących źródłach, w temperaturze do 85C.

3.Wiciowce (Flagellata)
Jednokomórkowe lub kolonijne organizmy wodne mające zdolność ruchu dzięki jednej lub więcej wici. Występują formy samo- i cudzożywne. Dawniej wiciowce traktowano jako grupę systematyczną (Flagellata), obecnie okazało się, że należące do niej organizmy nie są ze sobą spokrewnione i jednostka ta uległa likwidacji. Formy wiciowcowe należą m.in. do tobołków, chryzofitów, klejnotek (euglena).

4.Zieleńce (Chlorophyta)
Gromada obejmująca ok. 10 000 gatunków glonów o zróżnicowanej budowie - od mikroskopowych jednokomórkowych do dużych form wielokomórkowych. Cechy wspólne: występowanie chlorofilu a i b, materiałem zapasowym jest skrobia, a ściany komórkowe zbudowane są głównie z celulozy. Rozmnażanie generatywne różnorodne, czasem połączone z przemianą pokoleń. Rozmnażanie wegetatywne bardzo częste.
Zielenice zamieszkują przeważnie wody słodkie, istnieje również wiele form lądowych. Znaczenie biologiczne bardzo duże: jako organizmy samożywne produkują wielką ilość biomasy, dostarczając pożywienia zwierzętom (niektóre spożywane są również przez ludzi), przyczyniają się do oczyszczania i natlenienia wód.

5.Sprzężnice (Conjugatophyta)
Klasa z gromady zielenic, ok. 5 tys. glonów jedno- lub wielokomórkowych, nitkowatych, często występujących w wodach słodkich. Komórki o ścianach zbudowanych z celulozy, chloroplasty duże, zajmujące wnętrze komórki. Rozmnażanie płciowe, nazwane koniugacją, polega na zbliżeniu się dwu osobników, wytworzeniu między komórkami kanalika, przekształceniu się protoplastów komórek w gamety o charakterze pełzaka, następnie zlaniu się gamet i wytworzeniu zygoty. Pierwszy podział zygoty jest podziałem redukcyjnym. Wyróżnia się rząd sprzężniowców (Conjugales), do którego należą np. skrętnice.

6.Okrzemki (Diatomeae)
Klasa jednokomórkowych glonów niższych - chryzofitów, występujących w środowisku wodnym na całym świecie. Znanych jest ok. 10 000 gatunków. Wytwarzają charakterystyczne krzemionkowe skorupki o skomplikowanej budowie, składające się z wieczka i denka.
Rozmnażanie wegetatywne następuje przez podział, przy czym każda z komórek potomnych otrzymuje część skorupki i dorabia sobie drugą część. Rozmnażanie płciowe przez oogamię lub autogamię.
Okrzemki występują niekiedy masowo, powodując zakwity wody, co wpływa niekorzystnie na życie w zbiornikach wodnych. Po śmierci okrzemek ich skorupki opadają na dno zbiornika i nie ulegają rozkładowi - w ten sposób tworzą się osady zwane ziemią okrzemkową, złożone w 90% z krzemionki. Ziemia okrzemkowa stosowana jest jako materiał szlifierski, w przemyśle spożywczym i chemicznym jako materiał filtracyjny, a także do wyrobu dynamitu.

7.Brunatnice (Phaeophyta)
Gromada glonów obejmująca około 2000 gatunków, gł. morskie glony wielokomórkowe, żyjące najczęściej w wodach strefy zimnej i umiarkowanej półkuli północnej, o charakterystycznej barwie pochodzącej od brunatnych barwników roślinnych (gł. fukoksantyny). Mimo delikatnej budowy wykształcają niekiedy ogromne plechy wielometrowej dł. Występując masowo, mogą utrudniać żeglugę. Od jednego z rodzajów brunatnic (Sargassum, gronorost) pochodzi nazwa Morza Sargassowego. W Morzu Bałtyckim występuje m.in. morszczyn pęcherzykowaty (morszczyn).

8.Krasnorosty (Rhodophyta)
Gromada obejmująca ok. 4000 gatunków glonów (przeważnie morskich). Cechą charakterystyczną krasnorostów jest posiadanie obok typowych barwników, jak: chlorofile a i d, karotenoidy i ksantofile, również czerwonej fikoerytryny i (niektóre) niebieskiego fikocyjanu.
Jako materiał zapasowy, gromadzony w wyniku asymilacji u krasnorostów występuje tzw. skrobia krasnorostowa (skrobia). Inną cechą krasnorostów jest to, że nie posiadają one w żadnym stadium rozwoju komórek opatrzonych wiciami.
Krasnorosty dzielą się na dwie klasy: bangiowych (Bangiophyceae) i właściwych (Florideophyceae). Różnice pomiędzy klasami polegają na nieco innym przebiegu rozmnażania oraz zaznaczają się w budowie.

9.Grzyby (Mycophyta)
Trzecie, obok roślin i zwierząt, podkrólestwo z królestwa organizmów jądrowych (eukaryota), w dawnych systemach traktowane jako jedna z grup roślin plechowych (plecha) lub zarodnikowych. Dwie najważniejsze gromady podkrólestwa grzybów to śluzorośla (Myxomycota) i wytwarzające strzępki grzyby właściwe (Eumycota).
Typ grzybów obejmuje bardzo liczne gatunki odznaczające się odmienną budową ciała oraz różnymi sposobami rozmnażania. Na tej podstawie typ ten został podzielony na 4 klasy:
a).Pragrzyby (Archimycetes)
Grzyby należące do tej klasy mają ciało o bardzo prostej budowie. Nie rozwijają one wcale grzybni lub mają grzybnię w stanie szczątkowym. Całe ich ciało składa się przeważnie z pojedynczej jednojądrowej komórki, pozbawionej zwykle ściany komórkowej.
Pragrzyby są przeważnie roślinami pasożytniczymi. Pasożytują one na zwierzętach, glonach, innych grzybach oraz na niektórych roślinach uprawianych. Pragrzybom jest np. grzyb wywołujący chorobę nazywaną rakiem ziemniaczanym.
b).Pleśniaki , czyli glonowce (Phycomycetes)
Grzyby należącego tej klasy mają zwykle dobrze rozwiniętą grzybnię. Składa się ona z jednej wielojądrowej komórki, często silnie rozgałęzionej; jest więc komórczakiem. Jest to charakterystyczna cecha wszystkich pleśniaków. Pod względem budowy grzybni pleśniaki przypominają pewne glony z których prawdopodobnie się rozwinęły. Nastąpiło to wskutek zaniku ciałek zieleni. Że względu na podobieństwo budowy pleśniaków i niektórych glonów pleśniaki nazywa się także glonowcami.
Większość pleśniaków przystosowana jest do życia lądowego, a tylko niektóre gatunki żyją w środowisku wodnym. Pleśniakiem lądowym jest np. grzyb wywołujący zarazę ziemniaczaną, którego rozwój w pewnym tylko stopniu zależy od obecności wody.
c).Workowce (Ascomycetes)
Cechą charakterystyczną workowców jest wytwarzanie zarodników (askospor) w zarodniach zwanych workami (asci). Grzybnia żeńska tworzy lęgnie, męska zaś - plemnie, proces płciowy polega na przelaniu się zawartości plemni do lęgni przez twór zwany włostkiem. Powstaje wtedy typowa dla grzybów faza jąder sprzężonych, czyli dikariofaza. Po podziale redukcyjnym tworzy się 8 zarodników zamkniętych w zarodni (worku).
Workowce wytwarzają owocniki zawierające worki z zarodnikami - u form prymitywnych mają one charakter kulistych tworów (klejstotecja), uwalniających zarodniki po rozpadnięciu się, u form zaawansowanych występują otocznie (peritecja), kuliste struktury z otworkiem na szczycie, przez który wydostają się zarodniki, lub miseczki (apotecja), płaskie twory, na powierzchni których ułożone są worki.
Należą do workowców grzyby saprofityczne, powodujące rozkład martwej materii organicznej i pasożytnicze, wywołujące choroby roślin, zwierząt i ludzi, a także grzyby wywołujące procesy fermentacyjne (drożdże, pędzlaki, kropidlaki),
d).Podstawczaki (Basidiomycetes)
Grzyby należące do tej klasy mają podobnie jak workowce, grzybnię wielokomórkową. Podstawczaki różnią się od workowców i innych klas grzybów tym, że w czasie rozmnażania wytwarzają zarodniki na charakterystycznych strzępkach, zwanych podstawkami. Zarodniki te, w przeciwieństwie do zarodników workowców, wyrastają na zewnętrznej stronie podstawki. Powstanie podstawki poprzedzone jest zwykle zapłodnieniem, polegającym na łączeniu się dwu różnopłciowych komórek grzybni. Zygota rozrasta się w strzępki dające owocniki z zarodnikami na podstawkach.
Do podstawczaków należy większość grzybów kapeluszowych, w tym wiele jadalnych, a także organizmy pasożytnicze, groźne dla upraw, np. rdze czy śniecie.

Odrębną jednostkę systematyczną, stojącą na uboczu w systemie, stanowi piąta klasa:
e).Grzyby niedoskonałe (Fungi imperfecti)
Ogromna grupa grzybów, które zatraciła w toku ewolucji zdolność do rozmnażania płciowego i rozmnażają się wyłącznie wegetatywnie, dzięki czemu powstałe potomstwo posiada dokładnie takie same cechy fizjologiczne jak osobnik rodzicielski.

10.Porosty (Lichenes)
Grupa grzybów, które dzięki zdolności współżycia (symbiozy) z glonami asymilującymi uzyskały nowe możliwości życiowe. Grzyb jest organizmem dominującym. W zależności od ułożenia glonów w obrębie plechy porostów wyróżnia się plechę homeomeryczną, gdy glony porozrzucane są bezładnie i plechę heteromeryczną, gdy ułożone są warstwowo.
Ze względu na kształt plechy porosty dzieli się na krzaczkowate (plecha bogato rozgałęziona), liściaste (plecha płatowata) lub skorupiaste (plecha ściśle przylegająca do podłoża). Głównie rozmnażanie wegetatywne przez fragmentację plechy, formowanie się tzw. urwistków (soredia) lub łatwo odłamujących się wyrostków (izydia). Rozmnażanie generatywne możliwe tylko u komponenta grzybowego.
Porosty mają duże zdolności przetrwania w bardzo trudnych warunkach, dlatego zaliczane są do organizmów pionierskich, które mogą zasiedlać tereny pustynne, skaliste, itp. Jednocześnie porosty są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza stąd w miastach wokół fabryk występują tzw. pustynie porostowe.

11.Mszaki (Bryophyta)
Są to organowce, które w przeciwieństwie do przedstawionych poprzednio plechowców mają ciało zróżnicowane w tkanki i organy. Spośród organowców najprostszą budowę wykazują mszaki, grupa roślin mająca wiele cech pośrednich między plechowcami a roślinami wyższymi. Mszaki są samożywnymi roślinami zielonymi o niedużych rozmiarach, przystosowanymi do życia na lądzie, ale rozwijającymi się najlepiej w środowisku silnie wilgotnym. Porastają one obficie wielkie obszary torfowisk, wilgotnych łąk i cienistych lasów, rosną także na korze drzew, na skałach, nawet na dachach oraz w wodzie. Do mszaków należą znane każdemu:
a).Mchy (Musci)
Dominującym pokoleniem jest gametofit zróżnicowany na łodyżkę (łodyga) i liście, zbudowane z jednej warstwy komórek. Organy rozmnażania (rodnie i plemnie) usytuowane na szczycie łodyżki. Sporofit, rozwijając się z zapłodnionej komórki jajowej, rozrywa ścianki rodni, której resztki zachowują się w postaci czepka. Sporofit składa się z sety i zarodni okrytej czepkiem.
Zarodnie otwierają się wieczkiem na szczycie i często posiadają mechanizmy ułatwiające rozsiewanie zarodników. Możliwe też rozmnażanie wegetatywne przez rozmnóżki lub regenerację z fragmentów łodyżki lub liści.Mchy występują w miejscach przynajmniej okresowo wilgotnych (woda niezbędna do rozmnażania), są ważnym składnikiem wielu zbiorowisk roślinnych, w niektórych odgrywają rolę dominującą, np.: na torfowiskach, w tajdze lub tundrze.
b).Wątrobowce (Hepaticae)
Występują zazwyczaj razem z mchami, ale w mniejszej ilości i tylko w środowiskach bardziej wilgotnych. Niektóre wątrobowce mają pędy zróżnicowane na łodygę i liści, co upodabnia je do mchów, większość jednak gatunków ma postać plechowatą. Stanowią one grupę pierwotną, przejściową między zielonymi plechowcami, z których się rozwinęły, a mchami. Dość pospolitym plechowatym wątrobowcem jest prostnica.

12. Paprotniki (Pteridophyta)
Są to zielone rośliny lądowe o niedużych na ogół rozmiarach, rosnące przeważnie w miejscach wilgotnych. Do paprotników należą:
a).Paprocie (Filicinae)
Charakteryzuje się wytworzeniem dużych, bogato podzielonych liści (czasem nie podzielonych), za młodu pastorałowato zwiniętych, zarodniki jednakowe, produkowane w zarodniach tworzących zwykle tzw. kupki na spodniej stronie liści.
b).Skrzypy (Equisetinae)
Rodzaj z rodziny skrzypowatych, jedyny żyjący przedstawiciel podgromady skrzypowych (Sphenophytina), która była rozpowszechniona w dawnych epokach geologicznych.
Niewielkie byliny o drobnych liściach zebranych w okółki i zrośniętych w postaci pochewek. Liście zarodnionośne tworzą szczytowy kłos, zarodniki opatrzone są wstęgowatymi wyrostkami, tzw. hapterami, które ułatwiają rozprzestrzenianie się.
c).Widłaki (Lycopodiinae)
Współczesne widłaki są przeżytkami tej wymarłej grupy roślin charakteryzujących się przewagą sporofitu nad gametofitem, pokryciem łodyg drobnymi, mikrofilnymi liśćmi oraz umieszczeniem zarodni produkujących mejospory na górnej stronie liści lub też w kącie tych liści.
Wyróżnia się dwie klasy widłaków, różniących się typem przemiany pokoleń: widłaki jednakozarodnikowe - wytwarzające jednakowe zarodniki, charakteryzujące się bulwiastymi gametofitami współżyjącymi z grzybami, oraz widłaki różnozarodnikowe - charakteryzujące się często wielkimi rozmiarami, osiąganymi dzięki uzyskaniu przez nie zdolności wtórnego przyrostu na grubość, wytwarzające dwa rodzaje zarodników.

13.Nagonasienne – nagozalążkowe (Gymnospermae)
W obecnych systemach w obrębie nagozalążkowych wyróżnia się dwie podgromady: nagozalążkowe drobnolistne (Conipherophytina) oraz nagozalążkowe wielkolistne (Cycadophytina), a w obrębie tych podgromad siedem klas: trzy klasy wymarłe: paprocie nasienne, bennetyty, kordaity, oraz 4 klasy roślin współcześnie żyjących: sagowce i gniotowe, zaliczane do nagozalążkowych wielkolistnych oraz miłorzębowe (miłorząbdwuklapowy ) i szpilkowe (iglaste) zaliczane do nagozalążkowych drobnolistnych.
Nagozalążkowe są roślinami jedno- lub dwupiennymi, wiatropylnymi, o kwiatach wyłącznie jednopłciowych (rozdzielnopłciowość), pozbawionych okwiatu, kwiaty żeńskie są zwykle zebrane w szyszkowate kwiatostany.
Charakteryzują się nagimi, tj. niczym nie osłoniętymi zalążkami (a potem nasionami) rozwijającymi się na powierzchni owocolistków.

14.Okrytonasienne - okrytozalążkowe(Angiospermae)
Rozwinęły się one z pierwotnych roślin nagonasiennych pod koniec ery mezozoicznej i w ciągu ery kenozoicznej stały się grupą panującą. Stanowią one główny składnik szaty roślinnej Ziemi i podstawę rolnictwa. Do okrytozalążkowych należy ogromna większość roślin użytkowanych przez człowieka, jak zboża, rośliny pastewne, okopowe i strączkowe, oleiste, włókniste i inne przemysłowe oraz warzywa i drzewa owocowe. Należą tu również prawie wszystkie chwasty.
Okrytonasienne dzielimy na dwie klasy:

A.Dwuliścienne (Dicotyledones)
Rośliny dwuliścienne charakteryzują się zespołem cech, odróżniających je od jednoliściennych. Zarodek dwuliściennych ma dwa liścienie. System korzeniowy jest najczęściej osiowy (palowy), z rozwiniętym korzeniem głównym. Łodygi odznaczają się koncentrycznym układem wiązek przewodzących. Wiązki są otwarte, czyli zawierają miazgę, dzięki czemu następuje wtórny przyrost łodygi na grubość. Liście mają unerwienie pierzaste lub dłoniaste, nieregularnie siatkowe. Kształt blaszek bywa różny, często są one dłoniasto lub pierzastowcinane, a u niektórych roślin złożone. U wielu roślin występują przylistki.
Ze względu na budowę kwiatów dwuliścienne dzieli się na 3 podklasy:
a).Wolnopłatkowe
Stanowią wielką grupę roślin dwuliściennych, mających okwiat najczęściej zróżnicowany na kielich i koronę złożoną z wolnych płatków. Kwiaty są obupłciowe i owadopylne. Dzieli się na:
•rodzinę jaskrowatych (Ranunculaceae)
•rodzinę makowatych (Papaveraceae)
•rodzinę krzyżowych (Cruciferae)
•rodzinę różowatych (Rosaceae)
•rodzinę motylkowatych (Papilionaceae)
•rodzinę lnowatych (Linaceae)
•rodzinę baldaszkowatych (Umbelliferae)
•rodzinę goździkowatych (Caryophyllaqceae)
•rodzinę komosowatych (Chenopodiaceae)
b).Bezpłatkowe
Obejmują rośliny mające kwiaty o budowie prostej, bez korony lub nawet bez okwiatu, najczęściej rozdzielnopłciowe i wiatropylne. Słupki są zawsze wielokrotne, zarosłe z niewielu owocolistków. Do bezpłatkowych należą przeważnie rośliny drzewiaste. Dzielimy je na:
•rodzinę wierzbowatych (Salicaceae)
•rodzinę brzozowatych (Betulaceae)
•rodzinę bukowatych (Fagaceae)
•rodzinę konopiowatych (Cannabaceae)
•rodzinę rdestowatych (Polygonaceae)
c).Zrosłopłatkowe
Dzielimy na:
•rodzinę wrzosowatych (Ericaceae)
•rodzinę kaniankowatych (Cuscutaceae)
•rodzinę szorstkolistnych (Boraginaceae)
•rodzinę wargowych (Labiatae)
•rodzinę psiankowatych (Solanaceae)
•rodzinę trędownikowatych (Scrophulaziaceae)
•rodzinę babkowatych (Plantaginaceae)
•rodzinę dyniowatych (Cucurbitaceae)
•rodzinę złożonych (Compositae)
B.Jednoliścienne (Monocotyledones)
Kiełkujący zarodek posiada tylko jeden liścień. Wiązki przewodzące
rozrzucone nieregularnie na całym przekroju łodygi mają charakter wiązek zamkniętych, nie mają więc możliwości wytwarzania drewna wtórnego. Brak jest przyrostu na grubość (przyrost wtórny), typowego dla roślin dwuliściennych. Pnie (kłodziny) drzewiastych przedstawicieli jednoliściennych, zbudowane są ze zbitej masy wiązek przewodzących. Liście przeważnie równowąskie, bez wyraźnego ogonka liściowego, nerwacja równoległa. Kwiaty zbudowane są z 3-elementowych okółków, okwiat z dwu okółków po 3 działki, 3-6 pręcików, słupek 3-komorowy z trzema znamionami.
Do jednoliściennych należą takie rodziny jak:
•rodzina liliowatych (Liliaceae)
•rodzina sitowatych (Juncaceae)
•rodzina turzycowatych (Cyperaceae)
•rodzina traw (Gramineae)

Zbiorowiska roślinne pokrywające powierzchnię Ziemi tworzą jej szatę roślinną. Ulega ona ciągłym przemianom wskutek stale odbywającego się kolejnego ustępowania jednych zbiorowisk roślinnych na rzecz innych. Podstawowym czynnikiem kształtującym szatę roślinną Ziemi jest klimat, dlatego rozmieszczenie roślinności układa się na kuli ziemskiej strefowo. Do głównych typów szaty roślinnej zaliczamy różne rodzaje lasów, zarośla, sawanny, stepy, pustynie i tundry.