Bilans płatniczy Polski i jego składniki

Bilans płatniczy - to sporządzane za określony okres zestawienie wykazujące sytuację płatniczą kraju z tytułu kontaktów zagranicznych.
Bilans płatniczy jest syntetycznym zestawieniem wszystkich płatności dokonanych między rezydentami krajowymi a zagranicą, dotyczącym określonego okresu, zazwyczaj jednego roku kalendarzowego.

Głównym celem sporządzania bilansu płatniczego jest zapewnienie informacji o stanie stosunków finansowych państwa z zagranicą, przeznaczonej dla administracji gospodarczej.

Oddziałuje on na kierunki polityki gospodarczej państwa, zwłaszcza:
• monetarnej,
• fiskalnej,
• handlowej,
• kursu walutowego.

Bilans jest zestawieniem sporządzanym według ogólnych zasad księgowości. Transakcje międzynarodowe są w nim sklasyfikowane jako kredytowe (ma) lub debetowe (winien).

Transakcje kredytowe to transakcje, które powodują otrzymanie płatności od podmiotów zagranicznych. Transakcje debetowe zaś to takie transakcje, które wymagają płatności na rzecz
podmiotów zagranicznych ze strony danego kraju.

Bilans płatniczy jest pojęciem bardzo szerokim i dzieli się na:

I. Bilans obrotów bieżących – zestawienie płatności danego kraju wynikające
z międzynarodowego obrotu towarami i usługami, dochodów z kapitału i transferów jednostronnych. Zalicza się do niego:
1. bilans handlowy – należności i zobowiązania z tytułu eksportu i importu towarów;
2. bilans usług – zestawienie obrotów usługami, patentami, licencjami, prawami autorskimi;
3. bilans dywidend i procentów – płatności związane z obsługą kapitału ulokowanego za granicą, a w szczególności spłat odsetek (nie rat kredytów!);
4. bilans transferów nieodpłatnych – przekazy jednostronne np. umorzenie zadłużenia, pomoc zagraniczna, przelewane środki pieniężne przez obywateli;
II. Bilans obrotów kapitałowych – zestawienie transakcji zakupu i sprzedaży szeroko rozumianych aktywów dokonywanych zarówno przez sektor prywatny jak i przez bank centralny:
1. rachunek kapitałowy – transfery kapitałowe o charakterze bezzwrotnym przeznaczone na finansowanie środków trwałych, umorzenie długów oraz nabywanie i zbywanie aktywów niefinansowych i nieprodukowanych (praw autorskich itp.);
2. rachunek finansowy – zestawienie trzech grup aktywów i pasywów finansowych:
a. inwestycji bezpośrednich (np. budowa nowego przedsiębiorstwa za granicą, zakup przedsiębiorstwa za granicą, reinwestycja zysków
w przedsiębiorstwie);
b. inwestycji portfelowych – w lokaty zagraniczne, papiery wartościowe np. zakup akcji przedsiębiorstwa zagranicznego, w którym nadal duży wpływ na działalność firmy ma kapitał krajowy;
c. innych inwetycji:
− kredyty bankowe, kupieckie;
− rezerwy monetarne - to w głównej mierze środki znajdujące się na rachunkach w zagranicznych bankach należące do rządu danego kraju. Jeżeli występuje deficyt we wszystkich poniższych pozycjach to kwota ta musi zostać pokryta z rezerw monetarnych. Jeśli występuje nadwyżka to saldo (wynik) powiększa rezerwy monetarne;
III. Bilans obrotów wyrównawczych – zawiera zmiany stanu oficjalnych rezerw danego kraju w walutach wymienialnych, specjalnych prawach ciągnienia i złocie.

Bilans płatniczy jest zestawieniem wszystkich międzynarodowych transakcji ekonomicznych i finansowych w ciągu roku między danym krajem a resztą świata.

Bilans handlowy, zestawienie wartości eksportu i importu danego kraju, sporządzane najczęściej za okres jednego roku; zestawia się tylko wartość towarów lub też wartość towarów z kosztami ich transportu oraz ubezpieczenia; bilans handlowy wykazujący nadwyżkę wartości eksportu nad wartością importu — a zatem mający saldo dodatnie — określa się jako bilans handlowy czynny (aktywny); w przypadku salda ujemnego, bilans handlowy określa się jako bierny (pasywny).

Bilans handlowy jest to wartość eksportu netto. Gdy eksport jest większy od importu od importu, występuje nadwyżka handlowa. Gdy import przewyższa eksport, gospodarka wykazuje deficyt handlowy.

Bilans handlowy jest to bilans handlu zagranicznego zwany inaczej bilansem obrotów bieżących. Stanowi on zestawienie wartości eksportu oraz importu towarów, w danym okresie. Bilans handlowy może być dodatni (aktywny, czynny), gdy występuje przewaga wartości eksportu nad wartością importu, lub ujemny (bierny), gdy wartość importu jest wyższa od wartości eksportu.
Różnica pomiędzy wartością eksportu i wartością importu nazywana jest saldem bilansu handlowego lub eksportem netto dóbr i usług. Bilans handlowy jest częścią bilansu płatniczego.

Wzrost dochodu narodowego, a więc przyrost dochodu właścicieli czynników wytwórczych oznacza wzrost popytu krajowego na artykuły krajowe jak i importowane. Przyrost importu zależy od krańcowej stopy importu, czyli relacji miedzy przyrostem dochodu a przyrostem importu:

Im wyższa krańcowa stopa importu, w tym większym stopniu przyrost dochodu narodowego pogarsza bilans handlowy.
Dochód narodowy rośnie tzn. rosną dochody obywateli będących właścicielami czynników produkcji. Ludzie bogaci kupują więcej, mając dużo pieniędzy chcą kupować artykuły importowane tzn. więcej pieniędzy ucieka zagranicę kraju. Jeśli popyt krajowy wchłonie całą krajową produkcję to rzeczywiście przy zerowym eksporcie krajowych produktów bilans handlowy ulegnie pogorszeniu.

Gdy eksport jest większy od importu to bilans handlowy jest dodatni. Wtedy eksporterzy otrzymują waluty obce za wyeksportowane towary i sprzedają je w kraju za złote, przy czym sprzedaje się ich więcej niż potrzeba na import. Taka sytuacja prowadzi do wzmocnienia waluty krajowej i osłabienia waluty obcej.

Gdy sytuacja jest odwrotna i import jest większy od eksportu to bilans handlowy jest ujemny. Wówczas więcej kupuje się waluty obcej za złote na importowane towary niż sprzedaje waluty obce pochodzące z eksportu za złote. Taka sytuacja prowadzi do umocnienia waluty obcej i osłabienia waluty krajowej.

Informacji o wymianie kraju z zagranicą i ostatecznych obrotach finansowych dostarcza nam bilans płatniczy kraju.

Ekspansja eksportowa na rynki zagraniczne posiada podstawowe znaczenie dla gospodarki:

- poprawa bilansu płatniczego,
- stanowi o miejscu i udziale kraju w międzynarodowym podziale pracy,
- reeksport – eksport towaru uprzednio importowanego, ewentualnie poddanego niewielkim operacjom produkcyjnym (uszlachetniającym).

Sposoby wspierania eksportu
Pomimo korzyści z napływu inwestycji zagranicznych optymalna byłaby sytuacja gdyby zniknął deficyt obrotów bieżących, i aby eksport przeważał nad importem. Do takiej sytuacji możemy dążyć używając dwóch sposobów:
I. Wspierając eksport i administracyjnie ograniczając import:
a) stosując wysokie cła na sprowadzane towary i dopłacając z pieniędzy podatników do eksportu;
b) korzystnie kształtując kurs waluty krajowej - niski kurs złotego czyni import mniej opłacalny, a towary eksportowane bardziej konkurencyjne na obcych rynkach. Recepta ta jest całkowicie nieskuteczna, gdyby rzeczywiście przynosiła efekty każde państwo na świecie prześcigałoby się obniżając kurs swojej waluty.
II Stwarzanie warunków gospodarczych do rozwoju eksportu nie związanych z ingerencją walutową takich jak:
a) obniżenie podatków i składek ZUS ;
b) brak barier biurokratycznych ;
c) inwestowanie w nowoczesne technologie;
d) inwestycje w edukację;
e) przyciąganie inwestycji zagranicznych

W 2003 roku wartość eksportu wyniosła 53,6 mld USD i była aż o 12,6 mld USD, tj. o 30,6 proc. wyższa niż w roku poprzednim. Tempo wzrostu importu w tym okresie było wprawdzie o 7 pkt niższe, jednak jego przyrost był o ponad 0,3 mld USD wyższy. Skutkowało to wzrostem deficytu obrotów z 14,1 mld USD do 14,4 mld USD.
W 2003 roku nie odnotowano poważniejszych zmian w strukturze obrotów handlowych w stosunku do roku poprzedniego.
Z ogólnej kwoty przyrostu eksportu w 2003 roku (o 12,6 mld USD) ponad połowa przypadła na pięć krajów członkowskich Unii Europejskiej, tj.:
• Niemcy (przyrost o ponad 4 mld USD, tj. o 30,4 proc.);
• Włochy (przyrost o 820 mln USD, tj. o 36,4 proc.);
• Francję (przyrost o blisko 800 mln USD, tj. o 32,1 proc.);
• Szwecję (przyrost o ponad 600 mln USD, tj. o 45,5 proc.);
• Wielką Brytanię (przyrost o 570 mln USD, tj. o 26,9 proc.).
Na podkreślenie zasługuje dodatnie saldo z Niemcami, Wielką Brytanią i Szwecją.
Wśród zmian struktury przedmiotowej, generalnie stosunkowo niewielkich, pozytywnie wyróżnia się wzrost udziału eksportu:
- towarów rolno-spożywczych z 8 proc. do 8,4 proc., przy równoczesnym spadku udziału ich importu, z 6,5 proc. do 5,9 proc.;
- wyrobów elektromaszynowych z 38,6 proc. do 39,3 proc., a także równoczesny wzrost ich udziału w ogólnym imporcie, z 39,7 proc. do 40,1 proc.
Wejście do Unii Europejskiej
Ma ożywienie polskiego eksportu wpłynęło ejście Polski do struktur Unii Europejskiej w 2004 r. Jak wynika z dokumentu „Polska 2005. Raport o stanie handlu zagranicznego” pod względem wymiany handlowej ubiegły rok był dobry.
„Polska 2005. Raport o stanie handlu zagranicznego” ukazał się w tegorocznej edycji „Raportów o gospodarce”, opracowywanej w MGiP.

Wyniki wymiany handlowej wg NBP
W 2004 roku eksport osiągnął poziom 81,6 mld USD i był wyższy o 20,6 mld USD niż w roku 2003. Przyrost importu okazał się o ok. 0,2 mld USD mniejszy niż przed rokiem i wyniósł 87,2 mld USD. Zaowocowało to zmniejszeniem deficytu obrotów handlu zagranicznego do poziomu 5,6 mld USD. Kolejny rok redukcji ujemnego salda obrotów, przy znacznym wzroście ich skali, świadczy o wzroście nowoczesności i konkurencyjności polskiej gospodarki.
W sytuacji umacniania się wspólnej waluty europejskiej wobec dolara tempo wzrostu obrotów towarowych wyrażonych w euro było wolniejsze niż w ujęciu dolarowym. Eksport (65,7 mld EUR) osiągnął poziom o 11,8 mld EUR wyższy niż w 2003 r. Import wzrósł o 11,2 mld EUR do poziomu 70,1 mld EUR. Z uwagi na nieznacznie wyższy udział dolara w rozliczeniach importowych, nadwyżka przyrostu eksportu nad przyrostem importu w euro, była wyższa niż w przeliczeniu dolarowym. W rezultacie redukcja deficytu obrotów towarowych, do poziomu 4,5 mld EUR, okazała się trzykrotnie wyższa niż w ujęciu dolarowym.

Energiczny wzrost eksportu w ostatnich dwóch latach był istotnym źródłem ożywienia gospodarczego w Polsce. Jego relacja do PKB, w porównaniu do 2002 r., bardzo wzrosła i sięgnęła w 2004 r. ponad 33 proc. Nadal jednak wartość eksportu w przeliczeniu na 1 mieszkańca (2.140 USD) pozostaje znacznie niższa niż w krajach o podobnym poziomie rozwoju gospodarczego, np. w Czechach (4.700 USD)

Obroty towarowe wg GUS
Ogólne wyniki obrotu towarem uzyskane w 2004 r. wyróżniają się korzystnie na tle poprzednich 14 lat transformacji gospodarczej. Przyrost obrotów w stosunku do 2003 r. wyniósł 40,4 mld USD. Pod względem skali był on wyższy o 10 mld USD od wartości obrotów w 1992 r. Poziom obrotów w 2004 r. (162 mld USD) był w porównaniu do obrotów roku 1992 ponad pięciokrotnie większy. Pod względem tempa wzrostu obrotów w ujęciu dolarowym, rok 2004 był porównywalny jedynie z 1995 r., kiedy zarówno po stronie eksportu, jak i importu odnotowano ponad 30 proc. wzrost.

W 2004 r. eksport towarów osiągnął poziom 73,8 mld USD, czyli był o 20,2 mld USD wyższy niż rok wcześniej. Import przekroczył poziom 88,2 mld USD (przyrost o 20,2 mld USD).
Tempo wzrostu obrotów wyrażonych w euro było znacząco niższe niż w ujęciu dolarowym. W 2004 r. eksport wzrósł do poziomu 59,7 mld EUR, tj. o 26 proc., a import do 71,4 mld EUR, (18,6 proc). Skutkowało to obniżeniem ujemnego salda wymiany o blisko 1,1 mld do poziomu 11,7 mld EUR.
Dokąd eksportujemy, skąd importujemy
Kraje UE pozostały głównymi partnerami handlowymi Polski w 2004 r. Udział ich w eksporcie wyniósł 78 proc., a w imporcie – 68 proc. Wzrost eksportu nastąpił do 18 spośród 24 krajów powiększonej Wspólnoty. Ujemne saldo obrotów zmniejszyło się tu o 2 mld USD w porównaniu do 2003 r. Znaczący wpływ na tę poprawę miało zwiększenie, o 900 mln USD, nadwyżki w obrotach z Wielką Brytanią. Z siedmioma krajami UE nastąpiło pogorszenie salda obrotów, o łączną kwotę 403 mln USD.

O ponad 55 proc. w porównaniu z rokiem 2003 wzrósł eksport na rynki Wspólnoty Niepodległych Państw i wyniósł w 2004 r. blisko 5,8 mld USD. Jednym z czynników tak znaczącego wzrostu eksportu było wstąpienie Polski do UE, co spowodowało wzrost bezpośrednich dostaw do Rosji (bez pośrednictwa Litwy i Łotwy). Import osiągnął poziom ponad 8,8 mld USD (głównym czynnikiem wzrostu wartości były w tym wypadku wysokie ceny importowanej z Rosji ropy naftowej i gazu). Nadwyżce handlowej w obrotach z Ukrainą, w wysokości 800 mln USD, towarzyszył wysoki deficyt w handlu z Rosją. Jego poziom, wynoszący 3,5 mld USD, stanowił blisko ¼ całkowitego deficytu wymiany towarowej w roku ubiegłym.

Eksport z krajami rozwijającymi się wyniósł w 2004 r. prawie 4,3 mld USD, a import przekroczył wartość 12,5 mld USD. Tradycyjnie odnotowano duże obroty z Chinami, zwłaszcza po stronie importu.

Pożądane wyroby elektromaszynowe
W 2004 r. struktura towarowa obrotów handlu zagranicznego nie zmieniła się znacząco. Wyroby przemysłu elektromaszynowego od lat stanowią główną grupę w polskim eksporcie. W 2004 r. ich sprzedaż, w porównaniu do roku 2003 wzrosła o 41 proc. do poziomu blisko 30 mld USD. Ponad ¾ tego przyrostu dotyczyło obrotów z krajami UE. W wymianie towarowej z Rosją przyrost eksportu w tej grupie wyniósł prawie 150 proc. w porównaniu z rokiem 2003. Kolejnymi znaczącymi grupami towarowymi po stronie eksportu były wyroby metalurgiczne oraz artykuły rolno-spożywcze.

Zmiany struktury towarowej odnotowane w 2004 r. po stronie importu przyjmowały podobny kierunek jak w eksporcie. Odnotowano wzrost udziału wyrobów elektromaszynowych, metalurgicznych, mineralnych i rolno-spożywczych. Przyrost importu w 2004 r. o 20,2 mld USD był w ponad 40 proc. efektem zwiększenia zakupów wyrobów elektromaszynowych.

Więcej eksportowaliśmy niż importowaliśmy mebli, środków transportu, metali nieszlachetnych i wyrobów metalurgicznych, zwierząt i produktów pochodzenia zwierzęcego, a także gotowych artykułów spożywczych. Natomiast więcej sprowadziliśmy niż eksportowaliśmy maszyn i urządzeń, wyrobów przemysłu chemicznego, produktów mineralnych oraz materiałów i wyrobów włókienniczych.

Ostatnia wartość
(Wrzesień 2005) Zmiana Poprzednia wartość
(Lipiec 2005) Wartości ekstremalne
-380mln EUR -78
-302mln EUR Największa: 6933mln EUR (Grudzień 1995)
Najmniejsza: -1670mln EUR ( 1999)
Kraj Źródło
Polska (Europa) Narodowy Bank Polski

Tab. Bilans obrotów bieżących (bilans handlowy)
Źródło: NBP

Rys. 1 Bilans obrotów bieżących (bilans handlowy) na przestrzeni roku
Źródło: www.euro.bankier.pl

Rys.2 Bilans obrotów bieżących (bilans handlowy) na przestrzeni 5 lat
Źródło: www.euro.bankier.pl

Rys. 3 Bilans obrotów bieżących (bilans handlowy)
Źródło: www.euro.bankier.pl

Skumulowane 12-miesięczne saldo obrotów bieżących spadło w lipcu br. do 4 mld EUR tj. 1,9 PKB. Poważnie wyższy od przytaczanego wcześniej poziomu deficytu wynika z korekt dokonanych przez NBP. Saldo obrotów bieżących w lipcu ukończyło z deficytem na poziomie 302 mld EUR, co w głównej mierze wynikało z negatywnego salda handlowego na poziomie 355 mld EUR oraz relatywnie niskiej nadwyżki salda transferów bieżących, która była pochodną ujemnego salda transferów rządowych, wynikającego z przepływów między Polską a budżetem UE. W zestawieniu do lipca 2004 r. eksport wzrósł o 12,7 %, zaś import zwiększył się o 9,7 %. Należy zwrócić uwagę, że import w ostatnich miesiącach formuje się na relatywnie wysokim poziomie, a jego wartość w okresie od marca do lipca br. zawierała się w przedziale 6300 – 6600 mld EUR. Obserwowane trendy w imporcie mogą być efektem wzrostu konkurencyjności cenowej towarów zagranicznych, wynikającej z aprecjacji złotego, jak również wynikiem korzystnego impulsu dochodowego

BIBLIOGRAFIA
1. Begg David, Makroekonomia, PWE ’96 str. 87-89, 299-309
2. Próchnicki Lech, Makroekonomia, ZSB ’97, str. 423-425
3. www.bankier.pl (dnia 1.11.2005)
4. www.waluty.com.pl ( dnia1.11.2005)
5. www.euro.bankier.pl (dnia 12.11.2005)
6. waluty.a2a.pl (dnia 16.11.2005)
7. www.mgip.gov.pl (dnia 16.11.2005)
8. www.kprm.gov.pl (dnia 16.11.2005)
9. encyklopedia.pwn.pl (dnia 16.11.2005)
10. www.mf.gov.pl (dnia 18.11.2005)
11. www.stat.gov.pl (dnia 8.11.2005)
12. www.mgip.gov.pl (dnia 26.11.2005)