Proces decyzyjny

P R O C E S
D E C Y Z Y J N Y

Teoria decyzji to wspólny obszar zainteresowań wielu różnych dziedzin nauki, obejmujący analizę i wspomaganie procesu podejmowania decyzji. Korzystają z niej i dostarczają metod między innymi: matematyka, statystyka, psychologia, socjologia, ekonomia, zarządzanie, filozofia, informatyka, medycyna.
Teoria decyzji zajmuje się:
• analizą decyzji - rozpatruje się konkretny przypadek decyzji podjętej przez osobę lub grupę osób. Analiza polega na wyznaczeniu decyzji optymalnej oraz, jeśli podjęta decyzja nie była optymalna, znalezieniu przyczyn pomyłki.
• wspomaganiem decyzji - próbą wyznaczenia rozwiązania optymalnego przy danym zasobie wiedzy o możliwych konsekwencjach. Dotyczy to również podejmowania decyzji grupowych.
Jakie decyzje potrzebują teorii?
Metody teorii decyzji wykorzystuje się wszędzie tam, gdzie podjęcie decyzji jest z pewnych powodów trudne. Przykładowo przyczynami mogą być:
• duża liczba możliwych wariantów - np. wybór najlepszego kandydata na dane stanowisko
• skomplikowana sytuacja decyzyjna - np. opracowanie takich tras i rozkładów jazdy autobusów, aby zapewnić wysoki poziom obsługi przy jak najniższym koszcie
• możliwość wysokich korzyści lub dużych strat - np. wybór sposobu ulokowania oszczędności
• skomplikowany proces decyzyjny - np. podejmowanie grupowych decyzji w dużych organizacjach
• waga problemu decyzyjnego - np. ustalenie okręgów wyborczych w wyborach prezydenckich
Z powyższych przykładów wynika, że metody teorii decyzji stosujemy wszędzie tam, gdzie koszt ich zastosowania może przynieść wymierne korzyści.
Podejście normatywne i deskryptywne
Większość metod teorii decyzji ma charakter normatywny, tzn. zajmuje się wyznaczeniem optymalnego rozwiązania przez idealnego decydenta, który całkowicie wykorzystuje dostępne mu informacje, wyznacza korzyści z perfekcyjną dokładnością i działa w pełni racjonalnie. Takie metody mają najczęściej ścisły związek z matematyką, statystyką, czy ekonomią. Celem jest wyznaczenie decyzji optymalnej, to znaczy przynoszącej największe korzyści lub minimalizującej stratę.
Ponieważ wiadomo, że ludzie nie zawsze postępują w optymalny sposób, istnieje również podejście deskryptywne (pozytywne), opisujące typowe zachowania człowieka w danej sytuacji decyzyjnej. Takim podejściem zajmują się głównie psychologia i socjologia. Psychologia zwraca szczególną uwagę na przebieg procesów decyzyjnych w umyśle człowieka, badając wpływ cech osobowościowych na podejmowane decyzje, np. dobór subiektywnych kryteriów oceny poszczególnych wariantów, skłonność do ryzyka. Socjologia natomiast bada uwarunkowania społeczne: miejsce decydenta w organizacji, wpływ stylu kierowania organizacji, podejmowanie decyzji grupowych i związane z tym konflikty.
Podstawowe pojęcia
Jak każda teoria, tak i teoria decyzji systematyzuje pojęcia związane z decyzjami.
Teoria decyzji zajmuje się sytuacją problemową (problem decyzyjny), w której podmiot (decydent), staje przed koniecznością wyboru jednego z przynajmniej dwóch wariantów działania (decyzji).
W pierwszym kroku należy ustalić warunki ograniczające decyzję, dzięki czemu zbudujemy zbiór decyzji dopuszczalnych. Wyodrębniamy wszystkie istotne kryteria oceny decyzji i dokonujemy oceny każdej decyzji na podstawie kryteriów. Następnie budujemy model decyzyjny, czyli sposób wybrania decyzji optymalnej.
Ze względu na posiadane informacje, możemy podzielić problemy decyzyjne na trzy grupy:
• decyzja podejmowana w warunkach pewności - każda decyzja pociąga za sobą określone, znane konsekwencje
• decyzja podejmowana w warunkach ryzyka - każda decyzja pociąga za sobą więcej niż jedną konsekwencję, znamy zbiór możliwych konsekwencji i prawdopodobieństwa ich wystąpienia
• decyzja podejmowana w warunkach niepewności - nie znamy prawdopodobieństw wystąpienia konsekwencji danej decyzji.
Podstawowe pojęcia związane z teorią decyzji:
• sytuacja decyzyjna
• problem decyzyjny
• model decyzyjny
• proces decyzyjny
• decydent
• decyzja
• przestrzeń decyzyjna
• kryterium oceny decyzji
• decyzja dopuszczalna
• decyzja optymalna
• warunek ograniczający decyzję
• pewność
• ryzyko
• niepewność
• stan natury


Metody
Teoria decyzji w zasadzie nie jest dziedziną nauki, jest to raczej zbiór metod wypracowanych przez różne dziedziny, zebranych i usystematyzowanych w celu wypracowania jednego podejścia. Dokonując przeglądu metod teorii decyzji, nie należy zapominać o interdyscyplinarnym charakterze tego zagadnienia. Zastosowanie na przykład metod programowania liniowego, nie powinno przesłaniać psychologicznych i socjologicznych aspektów procesu decyzyjnego. Takie właśnie połączenie pozornie odległych dziedzin spowodowało gwałtowny rozwój technik wspomagania decyzji w ostatnich latach.
Podejście normatywne
W podejściu normatywnym dążymy do wyznaczenia optymalnej decyzji dla danego problemu decyzyjnego.
Jeśli decyzja jest podejmowana w warunkach pewności, mówimy o deterministycznych metodach teorii decyzji, natomiast niepewnością i ryzykiem zajmują się metody niedeterministyczne.
Większość metod zakłada, że decydent działa w środowisku, w którym nie ma konkurentów, którzy mogliby wpłynąć na wynik decyzji lub stany natury. Takie rozważania są przedmiotem teorii gier.
Pewność
W przypadku, gdy znamy wszystkie możliwe konsekwencje wariantów decyzyjnych, wybór wariantu optymalnego sprowadza się do wyboru decyzji przynoszącej największe korzyści. W prostych przypadkach wybór wariantu jest trywialny, jeśli problem decyzyjny przyjmuje bardziej skomplikowaną postać, wykorzystuje się dział matematyki zwany badaniami operacyjnymi. W szczególności duże znaczenie mają następujące metody:
• programowanie matematyczne
o programowanie liniowe
o programowanie całkowitoliczbowe
o programowanie zero-jedynkowe
o programowanie celowe
o programowanie kwadratowe
o programowanie nieliniowe
o programowanie dynamiczne
• zagadnienie transportowe
• algorytmy sieciowe
• zarządzanie projektem
o CPM
o PERT
o wykres Gantta
• teoria zapasów
o zagadnienie gazeciarza
• teoria kolejek
• proces Markowa
• analiza szeregów czasowych
• metody gradientowe
Przypadkiem więcej niż jednego kryterium oceny decyzji zajmuje się dział teorii decyzji zwany wielokryterialną analizą decyzyjną.
Ryzyko
W warunkach ryzyka konsekwencje każdej decyzji są określone przez rozkłady prawdopodobieństwa, dlatego do przypadków niedeterministycznych wykorzystujemy głównie metody teorii prawdopodobieństwa oraz statystyki. W szczególności wykorzystuje się następujące metody:
• kryteria podejmowania decyzji
o kryterium Hurwitza (maksymaksowe)
o kryterium Walda (maksyminowe)
o kryterium Savage'a (minimaksowe)
o kryterium Laplace'a
• drzewo decyzyjne
• wnioskowanie statystyczne
Niepewność
W przypadku niepewności klasyczne metody statystyczne zawodzą, gdyż nie jesteśmy w stanie określić rozkładów prawdopodobieństwa konsekwencji decyzji. Podejmowaniem decyzji w takich warunkach zajmuje się statystyka bayesowska.
Ogólnie przypadkami niedeterministycznymi (ryzyka i niepewności) zajmuje się statystyczna analiza decyzyjna.
Podejście deskryptywne
Podejście deskryptywne zajmuje się opisem typowych zachowań ludzi w procesie decyzyjnym i wskazuje na czynniki mające wpływ na podjęcie ostatecznej decyzji.
Psychologiczna teoria decyzji
Podejście psychologiczne to próba wyjaśnienia nieracjonalności zachowań decydentów, wynikającej z pewnych cech osobowościowych lub sytuacji, w której znajduje się decydent. W szczególności rozpatruj się takie czynniki jak: asymetria pomiędzy zyskiem i stratą, poprzednie porażki, selektywna uwaga, podejmowanie decyzji w warunkach zewnętrznego obciążenia. Szczególnie silnie koncentruje się na zagadnieniach związanych ze skłonnością do podejmowania ryzyka.
Psychologiczna teoria decyzji jest szczególnie przydatna w obszarze, gdzie podejście normatywne zawodzi: przy decyzjach podejmowanych w warunkach niepewności, rozwinięto na ten temat teorię subiektywnej oczekiwanej użyteczności (SEU).

Podejmowanie decyzji w socjologii
Podejście socjologiczne, podobnie jak psychologiczne, zajmuje się nieracjonalnością zachowań decydentów, ale wynikających z działania w ramach określonej grupy społecznej. Analizuje się na przykład różnice w procesie podejmowania decyzji w małych i dużych przedsiębiorstwach, administracji rządowej, organizacjach formalnych i nieformalnych. Z drugiej strony rozpatruje się także podejmowanie decyzji kolektywnych i czynniki warunkujące powstawanie takich decyzji (np. inicjatywy na rzecz ochrony środowiska.
Dużą rolę zarówno w teorii psychologicznej, jak i socjologicznej odgrywa szczególny rodzaj procesu decyzyjnego, jakim są negocjacje.
Komputerowe wspomaganie decyzji
Gwałtowny rozwój technologii informatycznych spowodował, że systemy komputerowe zaczeły pełnić istotną rolę w procesach decyzyjnych, szczególnie tam, gdzie do podjęcia decyzji konieczne jest szybkie przetworzenie ogromnych ilości danych (np. w dużych przedsiębiorstwach) lub gdzie charakterystyka sytuacji decyzyjnej wymaga zastosowania skomplikowanych obliczeniowo modeli. W licznych obszarach działalności różne kategorie systemów pełnią różne role:
• systemy transakcyjne - zadaniem tych systemów jest dostarczanie aktualnych informacji, potrzebnych do podejmowania decyzji na poziomie operacyjnym; systemy transakcyjne mogą również zasilać danymi systemy wyższego poziomu
• hurtownie danych - dostarczają zagregowanych informacji potrzebnych do podejmowania decyzji taktycznych i strategicznych
• systemy informowania kierownictwa - dostarczają z niższych systemów informacje przygotowane w sposób ułatwiający podejmowanie decyzji na najwyższych szczeblach kierowniczych (systemy raportujące, wizualizacyjne)
• systemy wspomagania decyzji - kategoria ta obejmuje dwa typy systemów:
o systemy klasy business intelligence - systemy analityczno-decyzyjne w dużych organizacjach, zasilane z hurtowni danych lub bezpośdnio z systemów transakcyjnych, ekstrahują z dostarczonych informacji wiedzę wykorzystując bazę zaawansowanych modeli statystycznych, optymalizacyjnych czy algorytmy sztucznej inteligencji
o specjalistyczne systemy decyzyjne - ich zadaniem jest ułatwienie korzystania z jednego lub kilku modeli, wykorzystywane najczęściej przez analityków lub do automatyzacji procesu decyzyjnego (np. w medycynie)

DECYZJA- świadomy wybór dokonywany przez kierownika, dotyczący na przykład kierunków czy metod działania.

INFORMACJA- wiadomość zdarzeniach czy o określonym stanie rzeczy. Ma ona formę pisemną, rzadziej ustną. Informacja jest niezbędnym warunkiem podjęca prawidłowej decyzji.

SYSTEM INFORMACYJNY- tworzący całość, skoordynowany układ wielu elementów przeznaczony do zbierania, magazynowania, przetwarzania i wyszukiwania informacji.
System inf. Musi być ściśle związany ze strukturą organizacyjną przedsiębiorstwa i dostosowany do warunków jego działania.

STRUKTURA ORGANIZACYJNA- wyodrębnione na skutek podziału pracy komórki organizacyjne przedsiębiorstwa wraz z zachodzącymi miedzy nimi komórkami zależnościami hierarchicznymi.

Tworzenie lud doskonalenie istniejącego systemu informacji następuje w kilku etapach:

1. Ustalenie zapotrzebowania na informację
2. Ustalenie źródeł informacji
3. Weryfikacja informacji