Odpowiedzi na pytania maturalne

1. Wymień rodzaje upraw przemysłowych na świecie. Przedstaw rejonizację dowolnej uprawy.

W produkcji roślinnej wyróżniamy:
· uprawy alimentacyjne (zboża, rośliny korzeniowe, oleiste i cukrodajne, warzywa, owoce)
· uprawy używek (pseudo alimentacyjne)(kawa, herbata itp.)
· uprawy roślin przemysłowych (nie alimentacyjnych)(rośliny włókniste, kauczuk)
· uprawy roślin paszowych - pośrednio alimentacyjnych (rośliny motylkowe, trawy, buraki pastewne)
Współcześnie najważniejszą rośliną włóknistą jest bawełna. Roślina ta najlepiej udaje się w klimacie ciepłym suchym. Wymaga dużo światła. Optymalna temperatura to 26 -280C. Jej uprawy koncentrują się głównie w klimacie podzwrotnikowym i zwrotnikowym, generalnie jednak nie wykraczają poza szerokości geograficzne 430N i 360S. Jest uprawiana przeważnie jako roślina jednoroczna na glebach żyznych i zasobnych w wilgoć. Wymaga co najmniej 6 m-ce okresu wegetacji. Szkodliwe są opady w okresie dojrzewania, który trwa 2 - 3 m.-cy oraz zbiorów. Bawełna udaje się w klimacie monsunowym (gdzie opady poprzedzają zbiory), w klimatach morskich strefy podzwrotnikowej oraz na terenach sztucznie nawadnianych. Uprawia się w Chinach, USA, Indiach, Pakistanie i Uzbekistanie. Inne rośliny włókniste to len juta, konopie, sizal, drzewo tungowe.
Kauczukodajne - drzewo kauczukowe.

2. Omów rejonizację upraw roślin cukrodajnych na świecie.

Do podstawowych roślin cukrodajnych należą trzcina cukrowa oraz burak cukrowy. Charakteryzują się dużą zawartością sacharozy. Ponadto w skali lokalnej pewne znaczenie mają klan cukrowy, sorgo cukrowe oraz niektóre gatunki palm.
Największą powierzchnię upraw zajmuje trzcina cukrowa. Wymaga klimatu ciepłego i wilgotnego - klimaty wilgotne strefy subtropikalnej i tropikalnej, na obszarach o dobrych, mało przepuszczalnych glebach. Jej uprawy zajmują największe obszary w krajach strefy karaibalnej, południowo-wschodniej i wschodniej Brazylii, południowo-wschodnich Chinach, na Nizinie Gangesu, Filipinach, Jawie, na Hawajach, w Australii, we wschodniej części RPA.
Główni eksporterzy to: Kuba, Tajlandia, Francja i Australia.
Buraki cukrowe dające ponad 35% św. produkcji cukru, uprawia się głównie w Europie. Buraki cukrowe nadają się najlepiej po zbożach do uprawy na glebach średnich i dobrych. Potrzebują one stosunkowo długiego okresu wegetacji i dużego nasłonecznienia w fazie dojrzewania. Główne obszary uprawy leżą w pasie czarnoziemów i gleb brunatnych europejskiej części Rosji, na Ukrainie, w północno-wschodniej Francji, pd. Niemczech i Polsce, północnych Włoszech, krajach Beneluksu. Poza Europą - USA, Chiny i Turcja.

5. Główne uprawy zbożowe na świecie.

Zboża mają podstawowe znaczenie dla produkcji roślinnej. Stanowią one podstawę wyżywienia ludzkości. Dotyczy to w szczególności krajów rozwijających się, w których około 3/4 produkcji przeznacza się do bezpośredniego spożycia. W KWR - spożywa się 1/4 zbiorów zbóż, a ok. 2/3 tych zbiorów stanowią pasze dla zwierząt gospodarskich.
Do najważniejszych roślin należą:
· ryż
· pszenica
· kukurydza
· jęczmień
· sorgo
· owies
· żyto
W śród wymienionych zbóż największą powierzchnię zajmuje pszenica.
Dzięki licznym odmianom można ją uprawiać na obszarach położonych w kilku strefach klimatycznych. Jednak jest najbardziej rozpowszechniona w szerokościach geograficznych umiarkowanych i podzwrotnikowych. Pszenica wymaga dobrych gleb o odczynie obojętnym, starannej uprawy i obfitego nawożenia mineralnego. Uprawy pszenicy zajmują największe obszary w Eurazji i Ameryce Pn. (do 40 równoleżnika).
W Eurazji uprawy stanowią zwarty pas ciągnący się od środkowej Hiszpanii poprzez Francję, Włochy, Niemcy, Polskę, Cechy, Słowację, Węgry, Rumunię, Ukrainę, centralne i południowe obszary Rosji, Turcję, Iran, pn. Indie aż do Chin pd.-wsch. Poza Eurazją wielki obszar uprawy pszenicy rozciąga się na preriach USA, płd. Kanadzie, Argentynie, Australii pd.-wsch.
Główni producenci:
· Chiny
· Indie
· USA
· Francja
· Rosja

6. Górnictwo i hutnictwo metali nieżelaznych na świecie.

Spośród metali nieżelaznych największą rolę we współczesnej gospodarce świata odgrywają aluminium, miedź, cynk, ołów, nikiel, cyna.
W hutnictwie aluminium wykorzystuje się boksyty (wodorotlenki glinu), zaś przy produkcji aluminium wtórnego - złom aluminiowy. Największe złoża boksytów występują w strefach tropikalnych. Można wskazać 4 wielkie obszary występowania boksytów:
· Australia
· Afryka Zachodnia (Gwinea, Sierra Leone)
· rejon Morza Karaibskiego (Jamajka, Surinam, Gujana)
· półwysep Bałkański (Węgry, Grecja, b. Jugosławia)

Boksyty wydobywa się również na Wyżynie Brazylijskiej (w stanie Sao Paulo), w Rosji (Ural), Francji, USA (Little Rock) - zmniejsza się wydobycie boksytów.
Produkcja boksytów:
· Australia 37%
· Gwinea 16%
· Jamajka 10%
· Brazylia 9%

Hutnictwo aluminium jest przemysłem bardzo energochłonnym, dlatego też jest koncentrowane w krajach wyżej rozwiniętych. Większość hut aluminium jest lokalizowana w pobliżu elektrowni, co zmniejsza koszty ich zaopatrzenia w energię elektryczną.
Wzrost produkcji aluminium zauważamy w niektórych krajach średnio rozwiniętych i KS posiadających bogate źródła boksytów i obfite źródła energii. Jednak w KSR był uwarunkowany napływem kapitałów japońskich, amerykańskich i zachodnioeuropejskich, umożliwiających szybką rozbudowę zdolności wytwórczych hut, bazy energetycznej i innych elementów infrastruktury technicznej oraz gwarantujący zbyt aluminium na rynkach KWR.
Najwięksi producenci aluminium (91r.):
· USA 31%
· b. ZSRR 13%
· Kanada 9%
· Australia i Brazylia po ok. 6%

Wolniej znacznie niż produkcja aluminium rozwija się światowa produkcja miedzi. Koniunktura na miedź jest bezpośrednio spowodowana dynamiką rozwoju przemysłu elektronicznego i telekomunikacji.
Hutnictwo miedzi na dużą skalę rozwinęło się w niewielu krajach świata. W przeciwieństwie do aluminium, w produkcji miedzi umocniła się pozycja wielkich potentatów:
· USA 19% produkcji światowej
· Chile 11%
· Japonia ok. 11%
· b. ZSRR 10% Ż
W KWR - produkcja miedzi rafinowanej (w procesie elektrolizy) ora różnorodnych stopów miedzi z innymi metalami (głównie z aluminium, cyną, cynkiem i manganem).
KSR - produkcja półproduktów (koncentratów miedzi) - miedzi hutniczej i kamienia miedziowego.

Występowanie:
· USA (Arizona, Nowy Meksyk, Utah, Montana)
· andyjski pas miedziowy w Ameryce Południowej (Chile i Peru)
· Kanada

Na surowcu importowanym bazuje hutnictwo Japonii, Niemiec i Belgii.
Rudy cynku i ołowiu, które występują bardzo często łącznie, zawierają kilka do kilkunastu procent czystego metalu. Bogate złoża tych rud występują w: Hiszpanii, b. Jugosławii, Bułgarii, Polsce, Szwecji, USA, Meksyku, Kanadzie.

Cynk - produkcja blach antykorozyjnych, ogniwa galwaniczne, przemysł chemiczny.
Producenci:
· b. ZSRR
· Kanada
· Japonia
· Niemcy
· Chiny

Ołów - konstrukcja powłok ochronnych przed promieniowaniem jonizującym.
Producenci:
· USA
· b. ZSRR
· Niemcy
· W.Brytania

Złoża cyny tyko w nielicznych krajach są duże - Malezja, Tajlandia i Boliwia. Dużymi producentami są także Brazylia, Australia i Chiny.

Wydobycie rud niklu koncentruje się również tylko w kilku krajach - Kanada, Rosja, Nowa Kaledonia, Kuba i Australia. Nikiel, podobnie jak chrom, mangan i kilka innych metali stosowany jest głównie w produkcji stali szlachetnych.
7. Przemysł chemiczny.

Przemysł chemiczny jest najbardziej dynamicznie rozwijającą się gałęzią przemysłu w świecie. Jest on rozległą dziedziną wytwarzania, obejmującą produkcję związków nieorganicznych i chemię organiczną, a jednocześnie również warunkiem rozwoju gospodarczego państw. Szczególnie wysokim tempem rozwoju char., się takie dziedziny jak przemysł rafineryjno - petrochemiczny, a na tej bazie - produkcja różnorodnych tworzyw syntetycznych Dość dużą dynamiką odznacza się także przemysł farmaceutyczny i gumowy ® szybko rosnący popyt na ich wyroby. Wolniej rozwijają się tradycyjne dziedziny, takie jak np. przemysł kwasu siarkowego, sodowy, nawozów sztucznych. Rozwój przemysłu chemicznego wiąże się z osiągnięciami naukowo - technicznymi.
Światowa produkcja przemysłu chemicznego char. Się dużym stopniem koncentracji w KWS. Dotyczy to w szczególności najbardziej nowoczesnych jej dziedzin. Jedną z istotnych tego przyczyn jest duża złożoność technologii wytwarzania wielu wyrobów oraz zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych pracowników. Rozwój tego przemysłu wymaga ponoszenia pokaźnych nakładów na prace naukowo-badawcze, dużych nakładów na produkcję bądź zakup aparatury stanowiącej wyposażenie zakładów produkcyjnych. Powoduje to, że tylko niektóre kraje rozwijają wszechstronnie przemysł chemiczny. Większość specjalizuje się jedynie w części rodzaju wytwórczości i rozwija je na dużą skalę, co pozwala na obniżenie kosztów produkcji. Szerszym wachlarzem produkcji cechuje się przemysł chemiczny krajów dużych, w związku z chłonnym wewnętrznym rynkiem zbytu.
Przemysł związków nieorganicznych reprezentują tradycyjne dziedziny wytwarzania, a zwłaszcza produkcji H2SO4 i HCl, sody i nawozów sztucznych. Wspólną ich cechą jest wysoka materiałochłonność i energochłonność oraz duża agresywność w stosunku do środowiska naturalnego. Dlatego też w KWR obserwuje się stagnację bądź spadek produkcji w tej dziedzinie (również spadek zapotrzebowania na „ciężką chemię”). Podstawą rozwoju chemii nieorganicznej oraz wielu innych gałęzi gospodarki jest produkcja kwasu siarkowego. Stosuje się go do produkcji nawozów fosforowych, materiałów wybuchowych i zapałek, przy produkcji barwników, celulozy i papieru, w procesach rafinacji ropy naftowej, w akumulatorach i przemyśle spożywczym.
W wielu KWR produkcja H2SO4 zmniejsza się. Dotyczy to zwłaszcza krajów nie dysponujących odpowiednim zapleczem surowcowym, oraz tych które zmieniają odpowiednio strukturę przemysłu chemicznego. Największe oszczędność H2SO4 można osiągnąć ograniczając produkcję nawozów fosforowych. Dlatego ze spadkiem tejże we Włoszech, Wielkiej Brytanii, Francji i Niemczech zmniejsza się produkcja H2SO4, ale wzrost produkcji nawozów fosforowych w Chinach, Indiach i Tunezji zmusił do rozbudowy przemysłu H2SO4 w tych krajach (powód - wytwórnia blisko rynku zbytu ® zagrożenia w trakcie przewożenia)
Produkcja H2SO4
· USA 30%
· Chiny 11%
· Rosja 10%
· Japonia 6%
W produkcji H2SO4 wykorzystuje się siarkę rodzimą (osadową), siarkę z pirytów oraz pozyskiwaną w procesie odsiarczania gazu ziemnego. Największe znaczenie - siarka rodzima. W jej wydobyciu przodują:
· Polska
· USA
· Rosja
W produkcji siarki z pirytów:
· Chiny
· Hiszpania
· Japonia
· Niemcy
W produkcji nawozów sztucznych (szczególnie azotowych i fosforowych) obserwuje się 2 tendencje:
- wzrost produkcji w krajach o rozległych użytkach rolnych char. się niewielkim zużyciem nawozów sztucznych na jednostkę ich powierzchni - Chiny, USA, Indie, Kanada, Brazylia
- spadek produkcji w krajach Europy i Japonii ® eliminowanie produkcji energochłonnej i materiałochłonnej w warunkach deficytu surowców podstawowych, przesycenie rolnictwa chemikaliami, rolnictwo ekologiczne.
Produkcja nawozów azotowych (oparta głównie na gazie ziemnym)
Chiny export USA
USA Kanada
Indie Holandia i Belgia
fosforowych USA export USA
Chiny Maroko
Rosja Belgia
Indie Tunezjia
wydobycie fosforytów:
· USA
· b. ZSRR
· Maroko
· Chiny
· Jordania
· Tunezja

Sól potasowa (używana przy produkcji nawozów sztucznych)
· b. ZSRR
· Kanada
· Niemcy

Sól kamienna - permskie i trzeciorzędowe formacje osadowe, w niektórych krajach - naturalne odparowywanie wody morskiej, w krajach Zatoki Perskiej - produkt uboczny wielkich odsalarnii wody morskiej, pracujących dla potrzeb komunalnych. Poza przemysłem spożywczym i gospodarstwem domowym, stosuje się ją do produkcji sody i chloru.
Soda (NaOH) - produkcja środków piorących i mydła, sodu i jego związków oraz przy produkcji sztucznego jedwabiu, celulozy i papieru. Do największych producentów sodu kaustycznej należą: USA, Niemcy, Japonia, Chiny, Rosja. Zakłady chemii niorganicznej są zazwyczaj lokalizowane w pobliżu bazy surowcowej (pr. HCl, NaOH) lub w pobliżu chłonnych rynków zbytu (nawozy sztuczne), oraz z uwagi na charakter w pobliżu źródeł energii i wody.
Produkcja związków organicznych, zwłaszcza podstawowych, jest związana z ośrodkami rafinacji ropy naftowej, bardziej złożonych - z rejonami wielkich miast, ich rynkiem zbytu, zapleczem naukowo-badawczym i zasobami wykwalifikowanej siły roboczej. Chemia organiczna to: etylen, propylen, nylon, stylon, eten. Większość gałęzi chemii org. Wykorzystuje nowoczesne technologie, char się znaczną kapitałochłonnością produkcji i wytwarza wyroby znajdujące szeroki zbyt tylko w warunkach rozwoju gospodarczego i zamożnego społeczeństwa - dlatego KWR.
Produkcja tworzyw sztucznych (polietylen, polipropen i polistern):
· USA
· Japonia
· Niemcy
· Francja
· Korea Pd.
Wzrasta produkcja włókien sztucznych niecelulozowych (spowodowane jest to zbyt wolno rosnącą produkcją włókien naturalnych), równocześnie zmniejsza się (zwłaszcza w KWR) produkcja włókien celulozowych.
Wzrasta produkcja kauczuków syntetycznych, pomimo tego że zbiory kauczuku naturalnego wzrosły:
· b. ZSRR 24%
· USA 22%
Japonia 15%
8. Baza dla przemysłu energetycznego i rejony występowania wybranego surowca.

Przemysł energetyczny jest jednym z najbardziej rozwiniętych gałęzi przemysłu. Przemysł energetyczny jest bardzo ważny, jednak jest to przemysł, którego efektów nie można przechowywać. Aktualnie pomimo powolnego odchodzenia od stosowania węgla jako paliwa na szeroką skalę odgrywa on ciągle główną rolę w energetyce światowej.
I tak struktura surowców i energii wygląda następująco:
- węgiel 39,3%
- woda 18,1%
- energia jądrowa 17%
- gaz ziemny i ropa naftowa » 4%
- reszta (energia biomasy, geotermiczna ,itp.) 0,6%
Węgiel szczególnie kamienny jest jednym z najczęściej używanych paliw kopalnych. Jego znaczenia wzrosło w XIX wieku, w czasie rewolucji przemysłowej. Był on wtedy używany głównie przy hutnictwie żelaza. Obecnie wraz z wynalezieniem nowych źródeł energii jego znaczenie zaczyna maleć. Wiąże się to z wyczerpywaniem zasobów węgla w niektórych krajach albo nie możnością wydobycia go ze względu na budowę geologiczną. Węgiel powoduje również duże zanieczyszczenie powietrza (duża emisja CO2 w czasie spalania), powoduje zakwaszenie deszczy, a więc znaczną degradację środowiska.
Największe rejony wydobycia węgla kamiennego to:
- Stany Zjednoczone: Zagłębie Appalachijskie
Zagłębie Wewnętrzne Wschodnie
- Chiny : Fusin, Funszan, Tiencin
- Rosja b. ZSRR - zagłębia: Donieckie, Peczorskie i Kuźnieckie
- Indie : Damodar
- Australia : Newcastle
Węgiel wydobywa się również na dużą skalę w: Górnośląskim Ośrodku Przemysłowym w Polsce, w Zagłębiu Ruhry i Saary w Niemczech, w Yorkshire i Szkocji w W. Brytanii. Ameryka Południowa i Afryka posiadają bardzo nikłe ilości tego surowca.
W latach obecnych spadło wydobycie węgla w Polsce, b. ZSRR, W. Brytanii i Niemczech. Natomiast wzrosło w USA i Australii (spowodowane jest to eksportu na rynki Europejskie i Japoński) oraz Indie i Chiny (duże potrzeby rynku wewnętrznego).
Węgiel brunatny jest obecnie wydobywany na szeroką skalę i nie jest szeroko eksportowany. Główne rejony wydobycia to:
- Niemcy
- Czechy (największy eksporter 60%)
- b. ZSRR
Ropa naftowa jest obecnie paliwem coraz szerzej stosowanym. Używa jej się również do farmacji i chemii. Główni potentaci naftowi to państwa Zatoki Perskiej (Arabia Saudyjska i Iran, znaczenie Iraku spadło po wojnie z Kuwejtem i nałożeniu na to państwo embarga ONZ, zakazującego eksportu ropy oraz wyznaczył określoną ilość ropy do sprzedaży w celu zakupu środków potrzebnych dla ludności, Husain jednak z tego nie skorzystał). Ropa występuje jeszcze m.in. w USA, Meksyku, b. ZSRR, Kanadzie, Europie itp. Gaz ziemny przeważnie występuje z ropą naftową.
W 1992 roku liczba złóż kopalni stosowanych w energetyce wyglądała następująco:
- ropa naftowa 71
- gaz ziemny 223
- węgiel kamienny 125
- węgiel brunatny 79

9. Omów obszary występowania ropy naftowej i gazu ziemnego na świecie. Wydobycie i główni producenci.

Rola poszczególnych surowców w bilansie zużycia pierwotnych źródeł energii uległa zmianom. Jeszcze w latach 50, a nawet 60 dominujące znaczenie miały paliwa stałe, gł. węgiel kamienny. W najwyżej uprzemysłowionych krajach Europy w 1950r. ich udział wynosił 78,9%, a w 1990r. 32,7%. Obecnie na ropę naftową przypada ok. 37% światowej produkcji energii pierwotnej, a na węgiel ok. 29%. W latach 70 w związku z dynamicznym wzrostem cen ropy naftowej na rynku międzynarodowym, jej zużycie uległo zahamowaniu (pierwszą istotną podwyżkę cen tego surowca odnotowano w 1973r. ). Węgiel kamienny nie odzyskał jednak dawnego znaczenia, ponadto w połowie lat 80 odnotowano obniżenie cen ropy naftowej.
Rośnie natomiast znaczenie gazu ziemnego (24%) i pierwiastków promieniotwórczych.
Rejony występowania ropy naftowej:
· rejon Zatoki Perskiej (60% ) - najwięcej w Arabii Saudyjskiej
· Rosja - zachodnia Syberia, rejon Wołżańsko-Uralski
· Zatoka Meksykańska, Teksas, Luizjana, Kanada (prowincja Alberta) i południowa część Morza Karaibskiego
· Afryka - południowo-wschodnia część Sahary, delta Nigru
· Azja pd.-wsch. - wyspy szelfu Morza Żółtego, Chiny (Mandżuria, Karamay),
· Indonezja - na wyspach Borneo, Sumatra, Jawa
· Europa - pod dnem Morza Północnego (W. Brytania, Norwegia), Rumunia (Karpaty), Francja (Basen Paryski), Chorwacja (okolice Zagrzebia), Włochy (Sycylia, Nizina Padańska), Niemcy (pod rzeką Ems).

Główni producenci ropy naftowej:
· Arabia Saudyjska 403 mln. ton
· USA
· Rosja
· Iran
· Chiny
· Meksyk
· Wenezuela

Gaz ziemny występuje w samodzielnych złożach bądź też towarzyszy złożom ropy naftowej. Największe zasoby znajdują się w Rosji (płn. część Niziny Zachodniosyberyjskiej, w rejonie płn. Kaukazu, rejon Orenburga - płd. Uranu), USA (stany: Teksas, Luizjana, Oklahoma, Kansas), Kanada, rejon Morza Karaibskiego, Holandia (rejon Gruningen), Algieria, W. Brytania, Norwegia, Wenezuela, basen Zatoki Perskiej.
Główni producenci gazu ziemnego:
· b. ZSRR
· USA
· Kanada
· Holandia
· Indonezja
· W. Brytania

Kraje naftowe zasobne w złoża gazu ziemnego nie odgrywają w produkcji globalnej większej roli. Często gaz jest tam spalany bezproduktywnie w specjalnych instalacjach. Eksport tego gazu do KWR jest generalnie mało opłacalny gdyż wymagałby skroplenia oraz wykorzystania do transportu statków o specjalnej konstrukcji. W światowym eksporcie gazu ziemnego podstawowe znaczenie maja gazociągi. Dzięki nim b. ZSRR przesyła gaz do innych krajów europy. Podmorskie gazociągi biegną z pól naftowych i gazowych Morza Północnego do W.B., Francji i Niemiec. Również gazociągami dostarczany jest gaz z Kanady I Meksyku do USA.
Wzrost wydobycia gazu ziemnego jest związany z rosnącym jego znaczeniem jako źródła energii i pozaenergetycznymi zastosowaniami tego surowca (przemysł szklarski, hutnictwo metali, produkcja nawozów azotowych)

10. Scharakteryzuj produkcję energii elektrycznej i rodzaje elektrowni na świecie.

Światowa produkcja energii elektrycznej rośnie szybciej niż produkcja przemysłowa ogółem. Rozwój elektroenergetyki jest jednak kosztowny, dlatego też na jej rozbudowę bardzo duży wpływ wywiera poziom rozwoju ekonomicznego kraju. 58% światowej produkcji energii elektrycznej przypada na grupę krajów najwyżej rozwiniętych, 18,3% na kraje b. ZSRR i kraje Europy Środkowo-wschodniej, a 23% na kraje rozwijające się.
Poziom rozwoju produkcji elektrycznej w poszczególnych krajach odzwierciedla wielkość jej produkcji na jednego mieszkańca (miernik uprzemysłowienia i rozwoju ekonomicznego).
Najwięksi producenci w przeliczeniu na jednego mieszkańca (ze względu na korzystne warunki rozwoju hydroenergetyki i w związku z tym małe koszty wytwarzania energii elektrycznej):
· Norwegia 27 tys. kWh
· Kanada 18,3 tys. kWh
· Szwecja 16,3 tys. kWh

Do produkcji energii elektrycznej zużywane są paliw stałe, produkty rafinacji ropy naftowej, gaz ziemny, pierwiastki promieniotwórcze oraz energia wód. W zależności od rodzaju stosowanych surowców elektrownie dzielimy na :
· cieplne
· jądrowe
· wodne

Największe znaczenie mają elektrownie cieplne, które dostarczają 64% światowej produkcji energii elektrycznej, kolejne miejsce zajmują hydroelektrownie i elektrownie jądrowe (17%).
Udział różnych rodzajów elektrowni w wytwarzaniu energii w poszczególnych krajach jest zróżnicowany. I tak np.: w Kanadzie, Szwecji, Szwajcarii, Austrii na hydroelektrownie przypada 50-70% produkcji, w Norwegii niemal 100%, w USA kilkanaście %, a np. w Niemczech, Holandii, na Węgrzech ich udział jest znikomy.
W Rosji i USA znajdują się największe w świecie hydroelektrownie o mocy po kilka tys. megawatów. Np.: Krasnojarska na Jeniseju i Ust-Ilimska na Agarze, Wołogradzka i Kujbyrzewska na Wołdze, Glen Canion i Hoover na rzece Kolorado, Grand Coulee na rzece Kolumbia, wodospad Niagara w USA, poza tym w Assuanie na Nilu, na rzece Wolta w Ghanie, na rzece Kongo w Zairze, Curi na Caroni i największa Iatipu na Paranie w Brazylii.
Elektrownie cieplne bazują głównie na węglu. Spalają one 2/3 wydobywanego na świecie węgla kamiennego i 95% w. brunatnego. Elektrownie bazujące na niskokalorycznym paliwie (w. kamienny i brunatny) lokalizowane są głównie w rejonach ich wydobycia, a oparte na paliwach wysokokalorycznych (olej opałowy - produkt rafinacji ropy naftowej) - w rejonach dużego zapotrzebowania na energię elektryczną.
Stosunkowo nieduży udział w światowej produkcji energii elektrycznej mają dotychczas elektrownie jądrowe (ich popularność spadła po awarii w elektrowni w Czarnobylu oraz wielu mniejszych awariach w Europie Zach. i USA) lecz w niektórych krajach odgrywają dużą rolę - np. Francja 70% wytwarzanej energii elektrycznej i Belgia, Szwecja i Szwajcaria - 50%. Jako paliwo stałe elektrownie te stosują uran.

11. Przedstaw obszary występowania rud żelaza na świecie. Wymień głównych producentów stali.

Do rud najbogatszych w żelazo należą:
· magnetyty (45-75%)
· hematyty (30-65%)
· syderyty (25-45%)
· żelaziaki brunatne (22-25%)
Największymi producentami rud żelaza są: Brazylia, Chiny i Australia.
Występowanie rud Fe:
· Brazylia – rejon Belo Horizonte
· Australia – w zach. części kraju na południe od Port Hedland
· Rosja – Ural (rejon Magnitogorska, Niżnego Tagilu {magnetyty), złoża Kurskiej Anomalii Magnetycznej, pd. Część Syberii Wschodniej (rejon Ilimska)
· Ukraina – Zagłębie Krzyworoskie
· Indie
· USA – Zagłębie Masabi (w pobliżu Jeziora Górnego)
· Kanada – Labrador (rejon Scheffrville)
· RPA
· Wenezuela – pn.-wsch. część (w pobliżu Bolivar)
· Afryka – Mauretania
· Szwecja – rejon Kiruna-Gaaiore
Najwięksi światowi producenci stali (1994 r):
1? Japonia 98 mln ton
2? Chiny 92
3? USA 91
4? Rosja 49
5? Niemcy 41
6? Korea Pd. 34
7? Brazylia, Włochy 26
8? Ukraina 21
9? Indie, Francja 18
10? Anglia 17


12. Scharakteryzuj występowanie węgla kamiennego i brunatnego na świecie. Wydobycie i głównych producentów.

Występowanie węgla kamiennego.
· Chiny – wschodnia część kraju (Fushun, Kalikian, Danglon, Huainon)
· USA – pokłady węgla zalegają na obszarze ciągnącym się wzdłuż zach.. Części Appalachów, od stanu Pensylwania i Ohio (na pn.), po stan Alabama na południu. Na obszarze tym znajdują się 3 okręgi górnictwa:
? Zagłębie Północnych Appalachów (z gł. Ośr. W Pittsburgu), zawiera duże ilości wysokowartościowego antracytu i węgla koksującego,
? Zagłębie Południowych Appalachów, dostarcza mniej wartościowych gat. C.
Duże pokłady znajdują się u zbiegu rzek Missisipi, Missouri i Ohio (Wschodnio-Środkowe i zachodnio-środkowe zagłębia); poza tym w stanach Utha i Wyoming.
· Rosja – Zagł. Kuźnieckie (pn. część zachodniej {dostarcza C dla hutn. Uralu), Zagł. Peczorskie, Zagł. Irkuckie, wsch. część Zagł. Donieckiego, w Kazachstanie, Zagł. Karagandy i Ekibastuskie
· Australia – rejon Newcastle
· RPA – rejon Johanesburga
· W.Brytania – Zagł. Centralne, Yorkshire, Północne, Szkockie
· Niemcy – Zagł. Ruhry i Saary
Głównymi producentami węgla kamiennego (1993) są:
1. Chiny 1154 mln ton
2. USA 776
1? Indie 248
2? Rosja, RPA 194
3? Australia 183
4? Polska 130
Wydobycie węgla brunatnego jest skoncentrowane głównie w krajach europejskich oraz Rosji. Występowanie:
· Niemcy – rejon Akwizgronu, Saksonia, rejon Lipska, Łużyce, okręg Kotbus
· Rosja – Zagł. Podmoskiewskie, Końsko-Aczyńskie (na zach. od Krasnojarska nad Leną (w rejonie Jakucka)
· Czechy (ponad 3000 kcal) – Zagł. Północnoczeskie (rejon miasta Most), Sokołowskie.
Producenci:
1. Niemcy 210 mln ton
2. Rosja
3. Czechy 67
1? Polska 66
2? Grecja 55


13. Jakie są współczesne przyczyny i skutki migracji ludności na świecie.

Migracje przesiedleńcze, czyli ruchy wędrówkowe ludności, polegające na jej przemieszczaniu się w przestrzeni połączone ze stałą lub okresową zmianą miejsca zamieszkania, dzielimy na emigracje – opuszczanie przez migrantów jakiegoś terenu, oraz imigrację – napływanie na dany teren. Różnica liczbowa między emigracją a imigracją nosi nawę salda migracji.
Terenami opuszczenia i przybycia mogą być kontynenty, kraje, regiony, miasta i wsie. Wyodrębniamy migracje zagraniczne (zewnętrzne, {migracje międzypaństwowe i międzykontynentalne), oraz migracje wewnętrzne (w obrębie jednego kraju {migracje regionalne ze wsi do miast, z miast do wsi, także między miastami lub wsiami}).
Obecnie na świecie dominują migracje ze wsi do miast. Mają one znaczenie ekonomiczne. Z jednej strony powiększają zasoby siły roboczej w miastach, z drugiej zaś powodują w niektórych rejonach brak siły roboczej na wsi. Jednocześnie obserwujemy odpływ ludności z mniejszych miast do większych i do dużych ośrodków przemysłowych. Są to tzw. Migracje pośrednie (etapowe, skokowe), ponieważ w miejsce ludności odpływającej z mniejszych miast napływa na ogół ludność wiejska.
W najsilniej rozwiniętych gospodarczo państwach świata zaczyna się ostatnio nowa tendencja w ruchu wędrówkowym ludności. Polega ona na tym, że ludność miejska przenosi się z wielkich ośrodków miejskich na małe odległości, a potencjalni imigranci do dużych miast, osiedlają się również w ich pobliżu. Przyczyny migracji ogólnie można podzielić na ekonomiczne (najczęstsze) i pozaekonomiczne. Ekonomiczne przyczyny migracji są związane z dążeniem ludzi do poprawy warunków bytu, a więc np. z możliwością otrzymania ziemi lub pracy, lepszej i lepiej płatnej pracy, zmiany charakteru pracy (np. z rolniczej na pozarolniczą), awansu zawodowego. Np. migracji ze wsi do miast połączone z podejmowaniem pracy w przemyśle, handlu, usługach, lub z KŚR do KWR.
Migracje o charakterze pozaekonomicznym wynikają z pobudek politycznych, narodowościowych, religijnych, społecznych, a niekiedy także psychologicznych, poza tym powodem mogą być kataklizmy i klęski żywiołowe.
Podłoże polityczne mają migracje towarzyszące konfliktom wojennym i zmianom rządów w różnych krajach. Przesłanki narodowościowe stają się przyczyną przemieszczeń ludności, gdy zmieniają się granice państw, a pewne grupy etniczne są prześladowane w swojej ojczyźnie. Podobnie, gdy przekonania religijne stają się powodem do prześladowań lub szykan.
Migracjami uwarunkowanymi społecznie są przemieszczenia ludności związane z zawieraniem związków małżeńskich, nauką, niesnaskami sąsiedzkimi, brakiem więzi społecznej, chęcią uniknięcia presji społeczności lokalnych itp.
Każda migracja jest podejmowana w nadziei, że w ten sposób zmieniający miejsce zamieszkania będzie mógł łatwiej zaspokoić swe aspiracje i zrealizować najważniejsze życiowe cele. Cele te najłatwiej można zrealizować w miastach, dlatego są one ich głównym celem. Koncentracja siły roboczej i popytu w pewnych ośrodkach sprawia, że coraz trudniej w sposób efektywny (gospodarczo uzasadniony) wykorzystać tę siłę roboczą i zaspokoić ów popyt. W związku z tym pojawiają się tendencje do przeciwdziałania nadmiernej koncentracji ludności.
Uogólniając można powiedzieć, że dominująca na danym terenie tendencja do przemieszczeń ludności jest ściśle uzależniona od poziomu rozwoju gospodarczego tego kraju. Na etapie intensywnego rozwoju dominują migracje ze wsi do miast i z miast mniejszych do większych, a na etapie postindustrialnym, gdy kurczy się rynek pracy w wielkich miastach, narastają problemy ekologiczne, rosną koszty utrzymania oraz wzrasta ogólna mobilność ludności ze wzrostem jej wykształcenia i wiedzy o świecie obserwuje się dominację migracji z miast dużych do mniejszych i na wieś.
Większość migracji zewnętrznych ludności kieruje się do Europy Zachodniej oraz do USA i Kanady.
· Do Europy Zach. – z Europy Środk. I Wsch., Turcji, Afryki Pn., z obszarów byłych kolonii
· USA i Kanada – z Basenu Morza Karaibskiego (zwłaszcza Meksyku i Puerto Rico).


14. Omów znaczenie rybołówstwa morskiego w gospodarce światowej i podaj główne rejony połowów.

Rybołówstwo – gałąź gospodarki obejmująca wydobywanie – w celach spożywczych, także przetwórczych – ryb i innych zwierząt (oprócz wielorybów – wielorybnictwo) oraz roślin wodnych z mórz, jezior i rzek.
Największe łowiska występują na styku prądów morskich, a także w strefie przybrzeżnej kontynentu. Do obszarów charakteryzujących się dobrymi warunkami rozwoju floty morskiej zarówno przybrzeżnej (glony brunatne i zielone) jak i flory otwartego morza (fitoplankton = glony jednokomórkowe) zaliczamy:
· obszary oceanu spokojnego u zachodnich wybrzeży Ameryki Pd., przez które przepływa zimny Prąd Peruwiański
· obszary północnego Atlantyku (gdzie Prąd Zatokowy zderza się z prądami zimnymi – Labradorskim i Grenlandzkim), a zwłaszcza akweny mórz: Północnego, Norweskiego, Barentsa i Baffina oraz cieśnin (Davisa i Duńskiej) w rejonie Grenlandii i Islandii,
· Wody szelfowe O. Spokojnego i O. Atlantyckiego u wybrzeży USA i Kanady
· Wody mórz: Ochockiego, Japońskiego, Żółtego i Południowo-Chińskiego oraz u wybrzeży Japonii, Kuryli i Kamczatki (zwłaszcza rejon zderzenia się prądów Kuro Siwo i Oja Siwo).
· Wody szelfowe Zatoki Bengalskiej i M. Arabskiego u wybrzeży Indii
· Wody mórz śródlądowych: Śródziemnego, Czarnego i Bałtyckiego
· Wody u wybrzeży Antarktydy, gdzie przepływa Antarktyczny Prąd Okołobiegunowy.
Poza zasobnością łowisk, ważnym czynnikiem warunkującym wielkość połowów są możliwości techniczno-ekonomiczne rybołówstwa:
? rozwinięta flota statków połowowych (statków przetwórni (trawlerów)
? zaplecze portowe wraz z bazą przetwórstwa i siecią dystrybucji wyrobów gotowych
? niezawodna łączność ze statkami
? możliwości wymiany załóg (np. przy pomocy śmigłowca)
? kwalifikacje kadr.
W latach 1981-1991 światowe połowy morskie wzrosły o 97 mln ton (tj. o 35%).
Połowy ryb:
1? Chiny
2? Japonia
3? Peru
4? Chile
Spożycie:
1? Chile 478 kg/1 osobę (w ciągu roku)
2? Peru Japonia 68 kg/1 osobę
Największe znaczenie ma rybołówstwo dla krajów nie dysponujących odpowiednimi obszarami dla rozwoju rolnictwa, a zwłaszcza dla Islandii (rocznie połowy ryb na 1 osobę przekraczają 4 tys. kg), Norwegii, Chile, Peru i Danii. Stosunkowo duże znaczenie ma ono również w Japonii, Tajlandii, Korei Pd. i Indonezji.
Z mórz i oceanów odławia się również kręgowce, ptaki bezkręgowe, ponadto rośliny morskie, z których po wysuszeniu otrzymuje się agar-agar (żelatyna). Różne wydobycie roślinności morskiej wynosi 1 mln ton. Największy udział mają:
1? Japonia
2? Indie Chiny
3? Wietnam
4? Meksyk
5? Norwegia Anglia
Największe łowiska świata znajdują się na obszarach, gdzie są dostarczane nowe zapasy żyznej wody (bogatej w sole biologiczne). Dostarczanie nowych zasobów tych soli dokonuje się tylko wtedy, gdy z warstw głębszych wydostawane są one do warstw górnych lub na skutek mieszania się powierzchniowych ciepłych prądów z zimnymi, lub wód słodkich ze słonymi w pasie wybrzeży.


15. Scharakteryzuj problemy wyżywienia ludności świata.

Szybki wzrost liczby ludności (który w 2000 r. może osiągnąć 6-7 mld) powoduje konieczność stałego zwiększania zasobów żywności. Zdaniem ekspertów FAO ok.800 mln ludności na świecie jest chronicznie niedożywionych, a ok. 1 mld okresowo. Około 1 mln rocznie umiera z głodu. Zjawisko śmierci głodowej występuje tylko w niektórych rejonach świata, o opóźnionym rozwoju cywilizacyjnym, gdzie toczą się walki plemienne, wojny religijne, dokonywane są czystki etniczne, klęski żywiołowe.
Stwierdzono, że dla normalnego funkcjonowania organizmu ludzkiego jest spożycie w ciągu doby 2300-2700 kalorii i 80 gramów białka. Biorąc to pod uwagę można wyróżnić 3 grupy krajów:
· wyżywienia nazbyt obfitego (ponad 2700 kalorii i 80 g białka) – wszystkie KWR, arabskie kraje naftowe i większość krajów średnio rozwiniętych
· wyżywienia skromnego, ale wystarczającego (2300-2700 kalorii i 50-80 g białka) – biedniejsze kraje średnio rozwinięte i bogatsze KŚR
· wyżywienia niedostatecznego i głodowego (poniżej 2300 kal. I 50 g białka) - najbiedniejsze KŚR.
Obecnie produkcja żywności na świecie jest większa niż kiedykolwiek w dziejach człowieka, a jednocześnie społeczeństwa niektórych krajów odczuwają dotkliwy brak żywności powodujący różne choroby i dużą śmiertelność. Na konferencji szczytu żywnościowego FAO, który odbył się w listopadzie 1996 r. w Rzymie przyjęto Deklarację Bezpieczeństwa Żywnościowego i plan działania, który przewiduje pomoc techniczną, finansową i fachową ekspertów z krajów bogatych na rzecz biednych.
Ogółem jak podają statystyki FAO w ciągu ostatnich 10 lat wskaźnik produkcji rolnej podniósł się o 3,3%. Ten wzrost pozwolił sprostać zwiększonemu popytowi na żywność, ale nie we wszystkich krajach w stopniu dostatecznym pozwalającym na likwidację głodu. W miarę jednak jak w pewnych regionach zwiększała się produkcja żywności, a w innych powiększało się zapotrzebowanie zmieniał w się sposób zasadniczy światowy handel żywnością, zwłaszcza zbożami.
Przyczyną niedoborów żywności jest na ogół bardzo szybki wzrost liczby ludności, niewspółmierny do możliwości zwiększenia produkcji rolniczej. Ponadto pewien wpływ na to zjawisko ma nieprawidłowa polityka państw np. przewaga celów militarnych nad społecznymi, narastające długi zewnętrzne oraz brak środków na import żywności.
Problem wyżywienia ludności świata ma coraz większe znaczenie wobec wzrastającego zaludnienia, degradacji środowiska przyrodniczego, wzrostu energochłonności produkcji rolnej, przy jednoczesnym wyczerpywaniu się areału gruntów uprawnych i zasobów słodkiej wody.
W ostatnich latach w strukturze wytwarzanej żywności zaszły istotne zmiany. Wzrósł udział i jaj, przy spadku udziału mleka, zwiększyło się znaczenie pszenicy, ryżu, soi, rzepaku, kakao i herbaty, kosztem spadku znaczenia kukurydzy oraz zbóż mniej wartościowych (żyta, jęczmienia, owsa i sorga), ziemniaków, oliwek, kopry i kawy.
KŚR w porównaniu z KWR wykazywały niższą produkcję mięsa ( o 30%), mleka krowiego (o 68%), jaj kurzych (o 5%) i pszenicy (o 24%).
Równocześnie jednak odznaczały się wyższymi zbiorami ryżu, prosa i sorga, batatów i manioku, kopry i sezamu, trzciny cukrowej oraz używek.
Postęp w rolnictwie KŚR przyczynił się do zmniejszenia liczby niedożywionych o ok. 160 mln osób w ciągu minionych 20 lat.
W KŚR w strukturze spożycia żywności dominują produkty roślinne (zboża, rośliny korzeniowe i podstawowe warzywa), w KWR natomiast produkty hodowlane, warzywa i owoce oraz cukier i słodycze.
· Największymi eksporterami netto żywności są:
USA, Brazylia, Australia, Argentyna, Kanada, Holandia, Francja, Irlandia, Nowa Zelandia, Dania i Węgry; z KŚR: Kolumbia, Ghana, Sri Lanka, Wybrzeże Kości Słoniowej
· Największymi importerami netto żywności są:
Rosja, Japonia, Niemcy, Włochy i Austria oraz Indonezja, Nigeria, Indie i arabskie kraje naftowe.
Wiele KŚR odczuwających poważne niedobory żywności (Bangladesz, Etiopia, Czad, Niger, Boliwia) nie importuje jej na większą skale z braku dewiz.
W celu zwiększenia produkcji żywności i zażegnania klęski głodu ponad 30 lat temu została zapoczątkowana Zielona Rewolucja. Wprowadzenie nowych wysokoplennych odmian pszenicy i ryżu, czemu towarzyszył wzrost nawożenia, zużycia środków ochrony roślin oraz mechanizacji rolnictwa, spowodowało zwiększenie produkcji żywności, szczególnie w Chinach i Indiach. Zielona Rewolucja nie poprawiła natomiast sytuacji wyżywieniowej Afryki. Główną tego przyczyną było stosunkowo małe znaczenie pszenicy i ryżu jako roślin uprawianych na tym kontynencie. Proso, sorgo, maniok, jam i groch, będące podstawą wyżywienia ludności Afryki, objęto badaniami stosunkowo niedawno. Zielona Rewolucja jest niewielką szansą dla krajów gospodarczo słabo rozwiniętych nie tylko z powodu zbyt wąsko zakrojonego programu badań, lecz także dużej energochłonności i wysokich kosztów produkcji. Dotychczasowy postęp w rolnictwie był bowiem związany ze wzrostem zużycia energii do napędu maszyn i urządzeń rolniczych, produkcji nawozów sztucznych i pestycydów. Rozwój rolnictwa oznaczał także konieczność zakupu drogiego materiału siewnego lub zarodowego oraz innych środków obrotowych.

16.Porównaj intensywną i ekstensywną gospodarkę rolną. Podaj przykłady państw o takich typach rolnictwa.

Intensyfikacja rolnictwa umożliwia zwiększenie produkcji bez konieczności poszerzania areału użytków rolnych. Rolnictwo intensywne jest to bowiem rolnictwo, w którym ponosi się duże nakłady pracy uprzedmiotowionej i pracy żywej, w wyniku czego uzyskuje się wysokie plony oraz znaczną produkcyjność zwierząt gospodarskich. Wzrost efektów produkcyjnych jest w większym stopniu uzależniony od nakładów pracy uprzedmiotowionej (nawozów, środków ochrony roślin, materiału siewnego itp.) niż zaangażowania siły roboczej. Rolnictwo intensywne odznacza się często dużą towarowością, tzn. że znaczna część wyprodukowanych płodów rolnych lub zwierząt jest przeznaczona na sprzedaż. W zależności od struktury ponoszonych nakładów występuje:
· rolnictwo intensywne typu kapitałochłonnego, w którym wysokie wskaźniki produktywności ziemi są skutkiem dużych nakładów pracy uprzemysłowionej (Europa Zach. pn.-wschodnie i przyjeziorne stany w USA, Nowa Zelandia)
· rolnictwo intensywne typu pracochłonnego, które odznacza się zaangażowaniem dużych nakładów pracy żywej (doliny Nilu, Eufratu, Tygrysu, Nizina Chińska).
Dla krajów wysoko gospodarczo rozwiniętych typowe jest szukanie coraz bardziej nowoczesnych technik i metod organizacji produkcji, prowadzenie prac badawczych i wprowadzanie nowych odmian roślin użytkowych oraz ras zwierząt hodowlanych. W wyniku tego produkcja odznacza się wysoką jakością i możliwie wysokim stopniem dostosowania cech użytkowych produktów rolnych do potrzeb ich odbiorców. Daje to możliwość zmniejszenia masy przerobionych w przemyśle surowców rolnych (np. dzięki wzrostowi zawartości cukru w burakach cukrowych, skrobi w ziemniakach przerabianych na krochmal). Dzięki tym zabiegom rośnie opłacalność produkcji.
Przykładem kraju o wysokim stopniu intensywności rolnictwa jest Holandia. Są tu słabe gleby, użytkowanie ziemi jest utrudnione przez ciągłe obniżanie się terenów nadmorskich, co zmusza do budowy kanałów, grobli i zabezpieczeń ochronnych. Walorem naturalnym środowiska jest łagodny i wilgotny klimat, łąki i pastwiska stanowią ponad 50% użytków rolnych. Warunki naturalne sprzyjają rozwojowi chowu zwierząt gospodarskich. Hodowla zaś stwarza możliwość intensywnego nawożenia organicznego. Położenie Holandii nad Morzem Północnym ułatwia jej (od XIX w) uczestnictwo w międzynarodowym rynku rolnym. Istotne znaczenie ma też położenie Holandii w sąsiedztwie Niemiec – potężnego rynku zbytu.
Holandia rozwinęła przede wszystkim hodowlę zwierząt gospodarskich i ogrodnictwa. Rolnictwo holenderskie charakteryzują duże nakłady pracy uprzedmiotowionej (m.in. duże zużycie nawozów sztucznych na 1 ha użytków ok. 273 kg NPK) oraz niewielka ilość gruntów przypadająca na 1 ciągnik 5 ha/ciągnik), dzięki czemu uzyskuje wysokie plony, np. pszenicy 80 q/ha (świat 25 q/ha), ziemniaków 461 q/ha (151), buraków cukrowych 639 q/ha (349). Pogłowie trzody chlewnej na 100 ha użytków rolnych wynosi 680 sztuk (świat 18). Od jednej krowy uzyskuje się rekordową ilość mleka –
6289 litrów (świat 2033 l). O wysokim stopniu intensywności rolnictwa holenderskiego świadczą także:
* stosowanie sztucznej inseminacji w hodowli bydła (uzyskiwanie większej liczby cieląt o korzystnych i pożądanych cechach)
· dobry stan zdrowia zwierząt gospodarskich dzięki właściwej opiece weterynaryjnej i stosowaniu środków farmakologicznych
· system żywienia bydła oparty latem na wysokodajnych pastwiskach, zimą na paszach treściwych i kiszonce
· wyeliminowanie sezonowości produkcji jaj
· uniezależnienie się od żyzności gleby wskutek dobrego nawożenia, pełnej melioracji gruntów oraz bardzo starannej uprawy pól
· nowoczesna agrotechnika
· doskonale zorganizowany system oświaty i nauki wiejskiej
· uprawa produktów rolnych o dużej opłacalności, gwarantujących zbyt
· specjalizacja gospodarstw rolnych (regionów) w produkcji określonych artykułów rolnych.
W Holandii znakomicie działa spółdzielczość. Organizuje ona zaopatrzenie rolników w nawozy i pasze, skupuje mleko, ziemniaki i inne płody, a także przetwarza surowce rolne. Uczestniczy w 25% w eksporcie towarów rolno-spożywczych.
Do obszarów intensywnego rolnictwa zaliczamy: Europę Zachodnią, Dolinę Kalifornijską, Nizinę Zatokową i Atlantycką w USA, Japonię i Koreę oraz Nizinę Chińską, Jawę, deltę Nilu i Nizinę Gangesu.
Do wzrostu intensywności rolnictwa należy także poszukiwanie i wprowadzanie coraz doskonalszych odmian roślin użytkowych i ras zwierząt gospodarskich. Przykładowo, w pracach nad uszlachetnianiem roślin zwraca się uwagę na zwiększanie plenności, odporności na szkodniki, choroby i niekorzystne warunki wegetacyjne, zawartości cennych składników odżywczych oraz skrócenie cyklu wegetacyjnego.
Rasy zwierząt udoskonala się przez skracanie cyklu produkcyjnego, zwiększanie odporności na choroby oraz uzysku produktów pochodzenia zwierzęcego (mięso, skóry, mleko), przy jednoczesnym wzroście ich walorów użytkowych.
Rolnictwo ekstensywne (obszary o małej gęstości zaludnienia, słabo sprzyjających warunkach naturalnych) odznacza się tym, że wzrost produkcji odbywa się głównie przez powiększenie areału użytków rolnych, a nie przez lepszą uprawę gruntów rolnych. Rolnictwo ekstensywne cechuje więc małe zaangażowanie nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej, czemu towarzyszy mała produkcyjność ziemi i zwierząt. Wszystkie te cechy charakteryzują rolnictwo tradycyjne ekstensywne, występujące m.in. w krajach afrykańskich położonych na terenie Sahary, na suchych
terenach Australii, w Mongolii. Rolnictwo ekstensywne może w wyjątkowych okolicznościach scharakteryzować się stosunkowo dużymi nakładami kapitałowymi. Jest to rolnictwo ekstensywne typu kapitałochłonnego, jakie wykształciło się na terenie Wielkiej Równiny Prerii. Rolnictwo to cechuje mała produktywność ziemi, małe nakłady pracy żywej oraz duża wydajność pracy. Środki pieniężne są tam przeznaczone na mechanizację pracy farmerów i nie przyczyniają się do wzrostu wydajności ziemi (np. wzrostu plonów). Powodują one natomiast podwyższenie wydajności pracy farmerów. Zważywszy na wysoki stopień towarowości produkcji, można zauważyć, że prowadzi to do wzrostu dochodów farmerów.
Główne obszary rolnictwa ekstensywnego: Queensland i Nowa Południowa Walia w Australii, Wielkie Równiny w USA i Kanadzie, obszar Pampy w Argentynie oraz cała strefa międzyzwrotnikowa w Afryce, Bliski Wschód, Pakistan, Afganistan i niemal cały obszar b. ZSSR.
Rolnictwo ekstensywne rozwinęło się m.in. na obszarze Pampy (środkowa część wielkiej niziny Gran Chaco) w Argentynie. Jej wschodnia, przyatlantycka wilgotna część posiada bardzo żyzne gleby humusowe i stanowi najważniejszy region gospodarczy kraju. Skupia się na niej ogromna większość rolnictwa i przemysłu przetwórczego, najgęstsza sieć komunikacyjna, najwięcej ludności i wielkich miast. Natomiast zachodnia część Pampy jest sucha, ma gleby jałowe żwirowate i zasolone, toteż jest rzadko zaludniona i uboga. Wschodnia część Pampy leżąca w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, dość wilgotnego posiada doskonałe warunki do uprawy rolnictwa, zwłaszcza uprawy pszenicy, kukurydzy, roślin oleistych i pastewnych.
Zachodnia część Pampy ma klimat suchy, a ponieważ gleby są tam jałowe, jej wykorzystanie ogranicza się przeważnie do ekstensywnej hodowli owiec na wełnę i skóry.


17. Omów przyczyny, przebieg i skutki światowej eksplozji demograficznej.

Problemy gospodarcze i społeczne współczesnego świata wynikają głównie z dynamicznego wzrostu liczby ludności. Dotyczy to zwłaszcza krajów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej.
W latach 1950-1994 zwiększyła się liczba ludności Ameryki Południowej i Afryki (3x). Dwukrotnie wzrosła liczba ludności Azji, 2x – Ameryki Pn. i Środkowej. Liczba ludności Australii i Oceanii 2,2 x, a Europy 1,4 x. Największy przyrost liczby ludności notowano w latach 50 i 60. Po 1970 r. tempo przyrostu ludności na świecie uległo zmniejszeniu. Liczba mieszkańców świata rośnie nadal, ale znacznie wolniej. W latach 70 przyrost był większy niż w poprzedniej dekadzie jedynie w Afryce i Australii, a w latach 80. Był mniejszy niż w 70. Jedynie w Szwajcarii był wyższy, na Węgrzech liczba ludności w 1990 r była mniejsza niż w 1980 r i nadal maleje.
Skala problemów demograficznych jest szczególnie odczuwalna w krajach najludniejszych, charakteryzujących się równocześnie wysokim przyrostem naturalnym. W 1993 r. w pięciu krajach Azji (Chiny, Indie, Indonezja, Bangladesz i Pakistan) mieszkało 76% ludności całego świata.
W Afryce 44% ogółu jej ludności koncentrowało się w Nigerii, Egipcie, Etiopii, Zairze i Tanzanii, 65% ogółu mieszkańców Ameryki Łacińskiej przypadało na 4 kraje: Brazylię, Meksyk, Kolumbię i Argentynę. W wyżej wymienionych krajach zamieszkuje ok. 56% ludności globu.
Przeważająca część ludności świata koncentruje się na 3 wielkich obszarach w Azji Południowo-Wschodniej, Europie Zachodniej i Środkowej oraz w rejonie Wielkich Jezior i Wybrzeża Atlantyku w USA i Kanadzie. W sumie ok. 70% ludności świata.
Skutki eksplozji demograficznej w KŚR są odczuwalne zwłaszcza w sferze ekonomicznej i społecznej. Na płaszczyźnie ekonomicznej można rozpatrzyć jej wpływ na konsumpcję i możliwości rozwojowe. Przyrost liczby ludności równy (przybliżony) przyrostowi dochodu narodowego powoduje stagnacje stopy życiowej społeczeństwa. Fundusz konsumpcji w tych krajach nie przekracza zazwyczaj 150-250 dolarów na 1 mieszkańca, co wystarcza na zakup produktów podstawowych, niezbędnych dla podtrzymania biologicznej egzystencji. W rezultacie czego popyt na produkty przemysłowe oraz różnego rodzaju usługi jest znikomy.
Na płaszczyźnie społecznej skutki eksplozji demograficznej sprowadzają się do:
· przeludnienie wsi, gdzie przyrost naturalny jest stosunkowo wysoki, a zatem i wzmożonych migracji do miast
· wzrost bezrobocia, głównie na wsi
· niemożności zaspokojenia elementarnych potrzeb w zakresie oświaty i służby zdrowia, co prowadzi do utrzymywania się analfabetyzmu, niedoboru kadr kwalifikowanych oraz szerzenia się groźnych chorób
· nasilania się różnych form patologii społecznej.
W KWR przyrost naturalny jest stosunkowo niewielki, dlatego podejmują one działania symulujące rozwój demograficzny. Mają one przede wszystkim charakter ekonomiczny (wysokie zasiłki dla rodzin wielodzietnych, tanie kredyty dla młodych małżeństw, dbałość o powszechną dostępność i wysoki standard usług, placówek opiekuńczo-wychowawczych i edukacyjnych, wydłużanie urlopów macierzyńskich).


18. Porównaj gospodarkę KWR i KSR.

KWR cechuje przede wszystkim:
· stagnacja rozwoju demograficznego i postępujący proces starzenia się ludności
· zaawansowanie procesów urbanizacji w skali globalnej
· absolutna dominacja sektora III (usługi: komunikacji, handlu, gospodarki komunalnej, nauki, oświaty, służby zdrowia, rekreacji, kultury, bankowości, administracji itp.). W strukturze zatrudnienia i w tworzeniu PKB
· wszechstronnie rozwinięta infrastruktura techniczna (energetyka, komunikacja, gospodarka wodna) oraz infrastruktura społeczna (oświata, kultura, służba zdrowia, rekreacja), tudzież instytucje IV sektora (usługi kompleksu naukowo-badawczego, banków i towarzystw ubezpieczeniowych, biur marketingowych i konsultingowych, agencji reklamowych itp. {konsumentami tych usług są głównie firmy różnych branż, zwłaszcza przemysłowe i handlowe}
· wszechstronnie rozwinięty i skoncentrowany przemysł, charakteryzujący się wysoką przewagą nowoczesnych dziedzin wytwarzania
· malejąca energochłonność produkcji, a równocześnie rosnąca wydajność pracy we wszystkich dziedzinach gospodarki (w wyniku wzrostu technicznego uzbrojenia pracy, głównie wskutek automatyzacji procesów produkcji)
· znaczny udział handlu zagranicznego w tworzeniu PNB
· chłonny we wszystkich dziedzinach rynku zbytu
· charakterystyczna struktura konsumpcji z wysokim z wysokim udziałem dóbr trwałego użytku oraz usług
· tworzenie znacznych nadwyżek kapitałowych i ich eksport przy równoczesnym otwarciu na import kapitałów.
KŚR charakteryzuje:
· eksplozja demograficzna
· dominacja zatrudnienia w I sektorze gospodarki (obejmuje rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo i przemysł wydawniczy)
· niski poziom PKB na 1 mieszkańca, co ogranicza popyt i możliwości rozwojowe, sprowadzając je do wytworzenia i konsumpcji artykułów podstawowych
· postępujące bezrobocie, związane z szybkim przyrostem zasobów siły roboczej i powszechnie odczuwalnym niedoborem kapitałów
· rosnące zadłużenie, w wyniku utrzymywania się niekorzystnych „terms of trade” (stosunek cen towarów importowanych do eksportowanych; stosunek cen różnych towarów w handlu międzynarodowym) na surowce i płody eksportowane przez te kraje)
· niewielki udział handlu zagranicznego w tworzeniu PNB, gdyż naturalna (mało wyspecjalizowana gospodarka nie daje nadwyżek nie dysponuje środkami na transport import.
· Niedorozwój infrastruktury, zarówno technicznej, jak i społecznej
· Niska wydajność pracy w warunkach fatalnego zacofania technicznego gospodarki, braku kadr kwalifikowanych oraz tradycji obcowania z nowoczesną techniką.
Przy niskim poziomie rozwoju przyrost PKB nie nadąża często za przyrostem liczby ludności. W rezultacie przeciętny PKB obniża się.
W krajach średnio rozwiniętych osłabienie dynamiki rozwoju demograficznego umożliwia poprawę warunków życia ludności oraz wzrost akumulacji inwestycji, w wyniku czego zwiększa się dynamika PKB.
W KWR PKB – osiągnąwszy wysoki poziom – rośnie w niskim tempie. Procesy demograficzne ulegają stagnacji co sprzyja wzrostowi konsumpcji przeciętnej i jej udziału w PKB.


19. Omów (wyjaśnij) przestrzenne zróżnicowanie produkcji energii elektrycznej na świecie.

Produkcja energii elektrycznej jest zlokalizowana głównie na obszarach skoncentrowanej jej konsumpcji. Jest to związane z dwoma ważnymi cechami tej formy energii.
· Z niemożnością jej opłacalnego magazynowania na dużą skale
· Z szybkim wzrostem strat w sieciach przesyłowych w miarę wydłużania odległości przesyłu.
Światowa produkcja energii elektrycznej pochodzi z głównie z elektrowni cieplnych, chociaż w ostatnich latach ich udział systematycznie zmniejszał się na rzecz wzrostu znaczenia. Dlatego węgla i energetyki jądrowej.
c.d. pyt. 10

20. Wykaż głównych producentów oraz rejony upraw pszenicy i ryżu na świecie. Uzasadnij ich występowanie.

Pszenicę dzięki licznym odmianom można uprawiać na obszarach w kilku strefach klimatycznych. Roślina ta jest najbardziej rozpowszechniona w szerokościach geogr. Umiarkowanych i podzwrotnikowych. Wymaga ok. 100-dniowego okresu z temp. Powyżej 10 stopni C. Udaje się na żyznych glebach zasobnych w próchnice i wapń (np. czarnoziemy, gleby brunatne na lessach, najbardziej urodzajne mady rzeczne). W KWR uprawia się pszenicę także na gorszych glebach, ale przy obfitym nawożeniu i pielęgnacji pól.
Największymi producentami pszenicy są:
1? Chiny 18,7 %
2? USA 11,8 %
3? Indie 10,4%
4? Rosja 7,3 %
5? Francja 5,6%
6? Kanada 4,9%
· Chiny – Nizina Chińska, Niż. Północno-Wschodnia (Mandżuria), Wyżyna Mongolska (Mongolia Wewnętrzna)
· Indie – Pendżab
· Rosja – pas czarnoziemów (centralne i południowe obszary Rosji)
· USA – Wielka Równina Prerii (od pn. części Teksasu po Dakotę Pn., tereny położone na pd. Od Wielkich Jezior
· Kanada – preriowe obszary w południowo-zach. części Kanady
· Europa – pas ciągnący się od środkowej Hiszpanii i B.Luksu, Rów. Rodanu), Włochy, Niemcy, Polskę, Czechy, Słowację, Węgry, Rumunię, Ukrainę
· Argentyna
· Australia
Na obszarach monsunowych, położonych w strefie zwrotnikowej i poza-zwrotnikowej ważnym zbożem jest ryż. Jego uprawa, ze względu na silną transpirację wymaga dużej ilości wody. Dlatego uprawia się go na terenach okresowo zalewanych wodą o grubości ok. 15-3- cm. Po przekwitnięciu roślin poziom wody jest stopniowo obniżany, a przed żniwami podłoże zostaje osuszone. Ryż wymaga także wysokich temperatur ok. 25-35 stopni C w okresie dojrzewania . Istnieje również odmiana ryżu o znacznie mniejszych wymaganiach klimatycznych i wodnych tzw. Odmiana sucha (górska). Udaje się ona na podłożu nie zalewanym pod warunkiem, że klimat jest wilgotny. Do dojrzewania wystarcza temp. 18 stopni C. W zależności od odmiany okres wegetacji trwa od 3 do 9 miesięcy. Możliwe jest więc uzyskanie nawet 3 zbiorów rocznie (np. Indonezja). Jest to ważne w przypadku krajów odznaczających się niedoborem żywności. Należą do nich państwa Azji Południowej i Pd.-Wschodniej. Do rozpowszechnienia upraw ryżu na terenie Azji „monsunowej” przyczyniły się duże zasoby siły roboczej (uprawa pracochłonna).
Głównymi producentami ryżu są:
1? Chiny – pd. Część Niż. Chińskiej, dolina Jangcy, wybrzeża pd.-wsch. 34,4%
2? Indie – Niż. Gangesu, wybrzeża Półwyspu Indyjskiego 21,7%
3? Indonezja – Jawa, Sumatra 9%
4? Bangladesz 5,2%
5? Wietnam 4%
6? Tajlandia 3,7%
Ze względu na korzyści płynące ze sprzedaży ryżu na rynkach światowych jego produkcja rozwinęła się także w:
· USA (południe stanów Teksas i Luizjana)
· Brazylia (stan Sao Paulo)
· Włochy (pn. część)
· Wybrzeże Kości Słoniowej
· Wybrzeże Wyż. Brazylijskiej
· Myannar (b. Birma).


21. Omów hodowlę bydła i trzody chlewnej na świecie. Jak wyobrażasz sobie ekstensywną gospodarkę hodowlaną.

Hodowla jest ważnym działem rolnictwa. Dostarcza ona mięsa, mleka, włókna, skóry i pierza, w KŚR stanowi istotne źródło siły pociągowej. Hodowla może mieć charakter intensywny (wykorzystanie kapitałochłonnego zaplecza technicznego) lub ekstensywny (wykorzystanie rozległych obszarów pastwisk naturalnych).
Zależy to od wielkości rozkładów pracy i kapitału na jednostkę hodowlaną, oraz od osiąganych efektów np. przyrostu wagi, udoju mleka i pozyskania wełny. W skali świata największe znaczenie ma hodowla bydła i trzody chlewnej.
Podstawą rozwoju hodowli bydła jest baza paszowa w postaci łąk i pastwisk, poza tym bliskość źródeł wody nadających się do pojenia zwierząt; kształtowanie się podaży roślin pastewnych, uzyskiwanych w gospodarce polowej oraz pasz pochodzenia przemysłowego, - ważne w przypadku hodowli krów, zlokalizowanych w pobliżu dużych skupisk ludzkich, gdzie naturalna baza paszowa jest uboga (wówczas podaje się pasze pochodzenia rolniczego lub przemysłowego.
Rozwój hodowli bydła jest również uzależniony od możliwości eksportu żywca lub mięsa wołowego oraz mleka i jego przetworów. Duże znaczenie ma także i dynamika popytu na te produkty oraz wyposażenie w urządzenia umożliwiające ich magazynowanie i transport.
W sporadycznych przypadkach wielkość pogłowia bydła uwarunkowana jest względami religijnymi, np. w Indiach.
W latach 1992-1994 pogłowie bydła na świecie liczyło ok. 1,3 mld sztuk, z czego 50% skupiało się w państwach dysponujących znaczną powierzchnią łąk i pastwisk. Należą do nich:
1? Indie 15%
2? Brazylia 12 %
3? USA 8%
4? Chiny 8%
5? Argentyna 4%
Bydło mięsne jest na ogół wypasane na rozległych naturalnych łąkach i pastwiskach o rzadkim zaludnieniu (np. w USA na Wielkiej Równinie Prerii, w Kazachstanie, na zach. i pn.-zach. Chin), a bydło rzeźne w pobliżu wielkich aglomeracji miejsko - przemysłowych (np. okolice megalopolis i regionu przyjeziornego w USA, gdzie prowadzi się hodowlę intensywną) lub na innych terenach o dużej koncentracji ludności (np. Litwa, Łotwa i Estonia). Ważnymi producentami bydła są także: Belgia i Luksemburg, Holandia, Irlandia. Są to KWR specjalizujące się w produkcji mięsa, mleka, oraz jego przetworów. Dzięki intensywnej hodowli (powyżej 100 sztuk/100 ha użytków rolnych; świat – 27) oraz dużej mleczności krów (4000-6000 l rocznie od 1 krowy) kraje te należą do czołowych eksporterów mięsa, masła oraz serów.
Wysoka opłacalność hodowli trzody chlewnej wynika z dużej sprawności organizmu świni w zamianie paszy na białko zwierzęce i szybkiej rotacji podstawowego stada. Hodowla trzody chlewnej ma charakter średnio-intensywnej bądź intensywny. Jest zazwyczaj hodowlą zagrodową, opierającą się na specjalnie w tym celu produkowanych paszach oraz na odpadach żywnościowych.
Mimo dużych walorów ekonomicznych, jak i smakowych mięsa, hodowla trzody chlewnej napotyka na bariery w postaci:
· czynników obyczajowo-religijnych (zakaz spożywania wieprzowiny w krajach muzułmańskich i społecznościach judajskich)
· względnie małej wartości mięsa wieprzowego
· szybkiego psucia się wieprzowiny
· niedoborów pasz pochodzenia rolniczego lub przemysłowego (w KŚR).
W latach 1992-1994 światowe pogłowie trzody chlewnej sięgało 0,87 mld sztuk, z czego 45% przypadało na Chiny, 7% na USA, po 4% na Brazylię i Rosję
Hodowla trzody chlewnej rozwinęła się także w Holandii, Belgii i Luksemburgu, Danii, Japonii, Niemczech i Wietnamie od 150-680 sztuk na 100 ha (świat 18 sztuk).


22. Scharakteryzuj rozmieszczenie ludności na Ziemi. Wskaż krainy geograficzne najbardziej zaludnione i omów przyczyny takiego stanu.

Obszar zamieszkany bezpośrednio przez człowieka (tzw. Ekumena) stale się rozszerza, mamy jeszcze tereny zamieszkane okresowo (subekumena), a także obszary pozostające poza sferą osadnictwa ludzkiego (tzw. Anekumena). Są to wieczne pustynie, rozległe lasy, wysokie partie gór, obszary Antarktydy i znaczna część Arktyki.
Największa część ludności świata skupia się na półkuli N w strefie klimatu umiarkowanego, między 20 a 60 stopniem szer. geograf. Pn.. Ludzie mieszkają przede wszystkim na obszarach nizinnych (do 200 m npm). Zwłaszcza w dolinach rzek, na wybrzeżach mórz oraz w rozwiniętych okręgach przemysłowych (np. Donbas, Górny Śląsk, Zagłębie Ruhry, Okręg Przyjezierzy w USA). Liczne są także skupiska ludności na terenach podgórskich (Piemont, Burgundia, Bawaria, Sudety, Appalachy, Ural), gdzie niegdyś obfitość drewna, wody, a często także wełny lub różnych bogactw mineralnych stwarzała dogodne warunki dla rozwoju przemysłu, a później już sam przemysł stwarzał warunki oddziałujące na wzrost atrakcyjności osiedleńczej tych terenów.
Obecne nierównomierne rozmieszczenie ludności w skali świata poszczególnych kontynentów, krajów i regionów jest następstwem historycznie rozkładających się procesów osadniczych i demograficznych (rozwój liczby ludności i zmiany jej struktury) następujących pod wpływem rozwoju gospodarczego i zmian kulturowych.
Współczesne rozmieszczenie ludności na świecie jest tylko częściowo uzależnione od oddziaływania naturalnych czynników (wysokość nad poziom morza, ukształtowanie powierzchni, warunki wodne, odległość od morza, warunki glebowe, klimat), sprzyjających osadnictwu, utrudniających je lub wręcz je uniemożliwiających. Czynniki naturalne oddziałują obecnie na rozmieszczenie ludności właściwie jedynie pośrednio jako efekt niezmiennej w zasadzie od tysiącleci reakcji człowieka na bodźce zewnętrzne i jako efekt historyczny, ponieważ w przyszłości ludzie osiedlali się tam, gdzie były warunki naturalne, wykształcając tradycyjne obszary kultur osiadłych, które i dziś są głównymi rejonami skupiającymi ludność świata.
Obecnie większe znaczenie mają czynniki ekonomiczne, historyczne i polityczne. Najgęściej zaludnionymi obszarami są wielkie okręgi przemysłowe wykształcone na bazie przemysłu wydobywczego, oraz regiony metropolitalne (wielkie miasta i ich strefy podmiejskie). Duże zagęszczenie ludności notuje się na terenach wiejskich o pracochłonnym rolnictwie, przy czym duże zaludnienie może tu być wynikiem zarówno pracochłonności upraw (rejony wielkich miast, uprawa winnej latorośli, uprawa ryżu), jak i prymitywnych metod upraw opartych przede wszystkim na pracy rąk ludzkich. Przyczyną dużej gęstości zaludnienia może być również rozdrobniona struktura gospodarstw rolnych i związane z nią przeludnienie agrarne. Małe wskaźniki gęstości zaludnienia notuje się w rejonach, na których znajdują się wielkie zmechanizowane gospodarstwa rolne z dominacją upraw zbożowych lub ekstensywną hodowlą.
Najludniejszym kontynentem w sensie gęstości zaludnienia jest obszar Azji, gdzie na 1 km kwadratowy przypada 107 osób, podczas gdy jeszcze na początku lat 80 miejsce to zajmowała Europa mająca obecnie (1994 r) gęstość zaludnienia 32 osoby/km kwardat.
Na pozostałych kontynentach gęstość zaludnienia waha się od 18 do 37 osób/km kwadratowy, a w Australii i Oceanii wynosi 3 osób/km. kwadrat.
Mówiąc o gęstości zaludnienia na poszczególnych kontynentach trzeba pamiętać o tym, że ich wewnętrzne zaludnienie jest bardzo silnie zróżnicowane. W Europie np. mamy kraje, w których gęstość zaludnienia wynosi ponad 300 osób/km kw. (Belgia, Holandia) lub 200 os/km kw. (W.Brytania, Niemcy), a także takie, w których gęstość ta nie przekracza kilkunastu osób (Szwecja, Finlandia, Norwegia). Podobnie jest w Azji - w niektórych krajach żyje powyżej 700 osób/km kw. (Bangladesz, Bahrajn), są nawet małe terytoria, gdzie na 1 km kw. Przypada kilka tysięcy osób (4,5 tys. Singapur, 5,6 – Hongkong) oraz są kraje o gęstości zaludnienia mniejszej niż 10 osób/km kw. (Mongolia, Oman, Arabia Saudyjska).
W 1994 r według danych ONZ zamieszkiwało Ziemię 5,6 mld osób z czego przypadało na:
· Europę 12,9 %
· Azję 60,4 % Afrykę 12,6 %
· Amerykę Północną i Środkową 8%
· Amerykę Południową 5,6%
· Australię i Oceanię 0,5 %
Charakterystyczne przy tym jest systematyczne zmniejszanie się udziału mieszkańców Europy i rajów b. ZSSR, Am Pn i Środk. W ogólnej liczbie ludności świata, a wzrost Azji, Afryki i Ameryki Połudn.

23. Przedstaw najludniejsze państwa świata. Wyjaśnij jakie czynniki zadecydowały o takim zaludnieniu tych państw.

Przeważająca część ludności świata koncentruje się na trzech wielkich obszarach: w Azji Południowo-Wschodniej, Europie Zachodniej i Środkowej oraz w rejonie Wielkich Jezior i Wybrzeża Atlantyku w USA i Kanadzie.
Do największych skupisk ludności w Europie należy przede wszystkim pas wzdłuż równoleżnika 50 stopni od Morza Północnego i Kanału La Manche do Dniepru i Donu. Przyczyną zagęszczenia ludności jest tu wysoki poziom rozwoju przemysłu i rolnictwa. Do najbardziej zaludnionych krajów należy m.in. Holandia (ludność rozmieszczona nierównomiernie, głównie na południu). W Belgii największe skupisko ludności znajduje się w centralnych uprzemysłowionych regionach, najbardziej natomiast zaludnione są rolnicze regiony południowo-wschodnie ( środowisko geogr. Sprzyja działalności gospodarczej człowieka mimo braku wielu surowców mineralnych poza węglem).
W WB klimat również jest pozytywny, nie ma tu silnych mrozów ani upałów, suszy ani gwałtownych powodzi hamujących działalność ekonomiczną człowieka.
W Azji w przeciwieństwie do Europy, gęsto zaludnione są przeważnie obszary rolnicze. Należą do nich nadbrzeżne rejony Chin, Nizina Hindustańska, dolina rzeki Mekong, Jawa. Są to rejony intensywnego rolnictwa o typie ogrodowym, często plantacje ryżu, przynoszące 2-3 krotne plony w ciągu roku. Na Jawie i w dolinie Gangesu gęstość zaludnienia ludności wiejskiej przekracza niekiedy 100 mieszkańców na 1 km kwardat. Jedynym większym obszarem w Azji o dużym zagęszczeniu ludności związanym z silną koncentracją przemysłu jest Japonia.
W Ameryce Pn największe skupienie ludności występuje w Regionie Północno-Wschodnim, mniejsze ciągnie się wzdłuż Pacyfiku w okolicy LA, San Francisco i Seattle. Gęsto zaludniony jest również pas wzdłuż jeziora Michigen, oraz pomiędzy jeziorami Erie i Muron. Intensywny rozwój przemysłu spowodował w USA szybki rozwój miast i ludności miejskiej. Najsilniej rozwinął się tzw. Okręg metropolitarny Nowego Yorku, uważany za największą aglomerację miejską świata liczącą ok. 12 mln mieszkańców. Jest ona częścią większej strefy miejskiej, zwanej Megalopolis, która ciągnie się od New Hampshire do północnej Wirginii (od Wybrzeży Atlantyku do przedgórzy Appalachów). W skład Megalopolis (40 mln) wchodzą okręgi: Waszyngton, Baltimore, Filadelfia, Nowy Jork i Boston. Wielkim okręgiem metropolitarnym są także: Chicago (7 mln) oraz LA (7).
Ogólnie biorąc można stwierdzić, że obszary znacznej gęstości zatrudnienia odpowiadają krajom uprzemysłowionym, terenom żyznych gleb, obfitych bogactw mineralnych, korzystnych warunków klimatycznych i komunikacyjnych.
W związku z dominacją ludności w Azji Pd.-Wsch. można powiedzieć, że osadnictwo wiąże się z obszarami klimatu monsunowego strefy zwrotnikowej, podzwrotnikowej i umiarkowanej. W Europie, Ameryce P, Am. Ś. i Oceanii ludność zasiedla gł. Obszary strefy podzwrotnikowej i umiarkowanej. Szczególnie duże koncentracje ludności na wymienionych obszarach występują na Niź. Chinskiej, w delcie Gangesu i Brahmaputry, pd. Części Honsiu, krajach Beneluksu, Zagłębiu Ruhry, na Niż. Padońskiej oraz w okręgach Przyjeziornym i Północno-Wschodnim w USA. Poza tym Niż. La Platy, stany Minas Gerais, Sao Paulo w Brazylii, rejon M. Karaibskiego, delta Nilu. W strefie równikowej: Jawa, pd. Indie, Sri Lanka, delta Nigru.
W KSR koncentracje ludności związane są z dogodnymi warunkami dla rozwoju rolnictwa, w KSR z okręgami przemysłowymi. W skali świata – z rejonami nadmorskimi (ze względu na rozległe niziny akumulacyjne, z dobrymi glebami i wilgotnym klimatem morskim, łatwość prowadzenia szlaków komunikacyjnych oraz możliwość obsługiwania kontaktów gospodarczych, przez porty morskie z
innymi krajami).

24. Jakie uprawy są charakterystyczne dla strefy między zwrotnikami. Jakie jest znaczenie tych upraw w gospodarce światowej.

· ryż – uprawa wymaga ogromnych ilości wody, temp. 25-35 stopni C. Indie (Niź. Gangesu, Wybrzeża Półwyspu Indyjskiego), Indonezja (Jawa, Sumatra, Bangladesz, Wietnam, Tajlandia – eksport.
· Proso i sorgo – mogą rosnąć w skrajnie niekorzystnych warunkach (na bardzo ubogiej glebie przy niedostatku wody), są cennym źródłem pokarmu na terenach pustynnych i półpustynnych
Proso – Afryka Zach. Od jeziora Czad po Zielony Przylądek,
Sorgo – Afryka Pd. i Zach., Indie (Dekan).
· maniok – (3 m wys.), bulwy ważą 2-4 kg, uprawiany w strefie międzyzwrotnikowej, wymaga b. Ciepłego klimatu; ma niewielkie wymagania glebowe, jest małopracochłonny, ze względu na dużą plenność i możliwość długiego przechowywania (2-3 lata) stanowi roślinę bardzo wartościową (jest podstawą wyżywienia ludności w krajach afrykańskich), uzyskuje się z niego mąkę (kassawę) i skrobię (tapiokę); jego wadą jest mała zawartość białka. Główni producenci: Brazylia (15%), Nigeria (14%), Zair (13%), Tajlandia (13%), Indonezja (11%).
· Bataty – klimat ciepły (26-30 stopni C) i wilgotny (850-900 mm), największymi producentami są Chiny (85%), poza tym: Indie, Indonezja i Brazylia (niewiele w AmŚ i Afryce).
· Orzeszki ziemne – są rośliną subtropikalną i tropikalną, ich nasiona zawierają do 70% bardzo cennych tłuszczów, olej z orzeszków ziemnych wykorzystywany jest do produkcji margaryny, kosmetyków lekarskich. Gł. Rejony upraw: Niż. Chińska, Środkowy Dekan (Indie) i Strefa Sudan w Afryce (Nigeria, Senegal), poza tym: Indonezja, Birma, Tajlandia, Brazylia.
· Palmy (daktylowe, kokosowe, sagowe i oleiste) rosną na Archipelagu Malajskim, w Nigerii, Gwinei i Zairze. Cennym źródłem oleju są nasiona olejowca oraz wysuszone bielmo palmy kokosowej (kopra) zawierające 70% tłuszczu (Filipiny, Indonezja).
· Kawa – wieloletnia roślina strefy międzyzwrotnikowej, wymaga dużej ilości wilgoci, średniej ilości światła i dobrych słabo-przepuszczalnych gleb; gł. Producenci: Brazylia (22%), Kolumbia (17%), Indonezja (7%), Meksyk (5%) i Wybrzeże Kości Słoniowej (2%).
· Kakao – klimat gorący (24-28 stopni C, opady 200 mm), gleby urodzajne, odwodnione. Wybrzeże Kości Słoniowej (31%), Brazylia 14%), Ghana (11%), Malezja (9%), Indonezja (9%).
· Herbata – klimat ciepły, łagodny (śr.temp. lata 20 stopni C), z regularnymi opadami (200 mm), tereny wyżynne lub górzyste, Indie (Asam, Madras – 28%), Chiny (23%), Sri Lanka (9%), Kenia (8%), Indonezja (7%).
Przetwórstwo i sprzedaż używek przynosi ogromne zyski koncernom w KWR.
· pomarańcze, mandarynki – Zat. Meksykańska
· banany – Brazylia, Ekwador, kraje Ameryki Środkowej
· juta – wilgotny i bardzo ciepły klimat, dobrze nawodnione gleby: Indie, Bangladesz, Chiny, Tajlandia; służy do produkcji opakowań (worki do transportu morskiego), dywanów, chodników
· agawa włóknista (sizal) – Brazylia, Tasmania, Kenia, Meksyk
· konopie manilskie (abaka) – Filipiny
· rośliny kauczukodajne – ponad 200 gat. Drzew (np. kauczukowiec – 30 m), krzewów i roślin zielonych rosnących dziko i uprawianych w strefie tropikalnej. Kauczuk otrzymuje się z ich mleczka (caletes), najwydajniejszy jest kauczukowiec brazylijski uprawiany głównie na Archipelagu Malajskim, inni producenci kauczuku: Indonezja, Tajlandia, Indie, Chiny, Filipiny
· jam (bulwy) – Nigeria, Wybrzeże Kości Słoniowej, Brunei, Ghana, Togo, Zair.

25. Zmiany zaszłe w ostatnich latach na mapie politycznej Europy. Oceń ich znaczenie dla Polski.
Kiedy kończył się proces dekolonizacji rozpoczął się proces rozpadu. Za datę rozpoczynającą zmiany w Europie i początek Jesieni Ludów uważa się 4.VI.89 roku.
Zmiany w Europie zostały zapoczątkowane w Polsce. Transformacja polityczna w naszym kraju miała na celu przejście z systemu autorytarnego do demokratycznego, od zasady suwerenności ludu pracującego miast i wsi do zasady suwerenności narodu.
Obszar byłej Jugosławii został podzielony na 5 państw:
· Słowenia
· Chorwacja
· Macedonia (nie ma ostatecznej nazwy)
· Serbia z Czarnogóra
· Bośnia i Hercegowina
W 1993 Andora z państwa wasalnego stała się państwem suwerennym. 1.VII.91r nastąpił rozpad Układu Warszawskiego, a 28.VI.91 Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. 11.XI.89 powstało Pentagonale - Włochy, Jugosławia, Austria, Węgry, Czechosłowacja w ‘91. Kiedy w lipcu ’91 dołączyła się Polska, nastąpiła zmiana nazwy na Heksagonale . Rozszerzenie organizacji już istniejących - w ’96 jako 38 członka do Rady Europy przyjęto Rosję.
26. Współcześnie zachodzące w Europie procesy integracyjne. Miejsce i stanowisko Polski w strukturach europejskich.

Przyczyny procesów integracyjnych to rozwój handlu i turystyki, wymiana towarów. Zadania ugrupowań integracyjnych to utworzenie swobody przepływu towarów, kapitału, siły roboczej, specjalizacja produkcji w państwach członkowskich.
Idea integracji w Europie przybrała na sile po II wojnie światowej. Najistotniejszy proces integracyjny rozpoczął się od powiązań gospodarczych 6 państw tzw. Małej Europy - kraje Beneluxu, Francja, Włochy, RFN. 18.IV.51 powstała Europejska Wspólnota Węgla i Stali na czele której stanął Jean Monnet. Traktat o utworzeniu EWWiS wszedł w życie w II.52r. 25.III.57r w Rzymie powstała Europejska Wspólnota Gospodarcza i Europejska Wspólnota Energii Atomowej tzw. EuroAtom. Te trzy organizacje czyli: EWWiS + EuroAtom + EWG stały się podstawą rozwoju wspólnot europejskich. Zapoczątkowują również coraz ściślejszą instytucjonalizację wspólnot. Każda z tych wspólnot jest organizacją międzynarodową. Cechą wspólnot jest to, że wolno przebiega w nich rozszerzanie. W ’92 roku państwa będące członkami EWG podpisały tzw. Traktat z Maastrich, który powoływał do życia Unię Europejską W ’95 UE została poszerzona o Austrię, Finlandię i Szwecję. 31.III.98r rozpoczęły się rozmowy z Polską w celu przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej. Pomimo tego, że Brytyjczycy byli przeciwni wspólnotom to byli oni inicjatorami powstania w ‘59r w Sztokholmie EFTY czyli Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu. Pierwotnie do tej organizacji należała: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, W. Brytania, Finlandia (od ’61). Obecnie liczy ona 4 członków -Islandia, Norwegia, Lichtensztain i Szwajcaria. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) działa od 1962 roku na mocy porozumienia z 1960 roku. Polska jest jej członkiem od 1996 roku.
Grupa Wyszehradzka została utworzona jako etap przygotowawczy do integracji z Europą Zachodnią. Powstała w 1992 roku i jej członkami są Polska, Węgry, Czech i Słowacja . Jej celem jest rozwój współpracy handlowej i utworzenie strefy wolnego handlu.
CEFTA czyli Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu - jej członkami są państwa grupy Wyszehradzkiej. Jej celem jest rozwój wymiany towarowej między państwami Grupy Wyszehradzkiej.
Rada Państw Morza Bałtyckiego - państwa nadbałtyckie + Norwegia + Islandia (’95) + przedstawiciel Unii Europejskiej jako członek.
Polska jest partnerem stowarzyszonym z Unią Zachodnio Europejską i bierze udział w trójkącie Weimarskim -Niemcy, Francja.

27. Obszary uprawy bawełny na świecie, producenci i eksporterzy.

Pyt. 1
Bawełnę uprawia się przede wszystkim dla włókna, równocześnie jednak jej nasiona są źródłem olejów. Słoma bawełniana zawiera dużo celulozy, jest więc cennym surowcem dla przemysłu papierniczego. Ponadto w wielu KŚR liście bawełny przeznacza się na pasze.
Bawełna jest ważnym surowcem w handlu międzynarodowym. Do głównych eksporterów należą: USA, b. ZSSR, Australia, Pakistan, Chiny (równocześnie importerem), eksporterami bawełny długowłóknistej (min do Chin) są: Kraje Bliskiego Wschodu i Egipt.

28. Światowe zasoby boksytów, ich eksploatacja, hutnictwo aluminium i jego znaczenie w gospodarce świata.

Pyt. 6
Największe złoża boksytów występują w strefach tropikalnych, co wiąże się z dużą intensywnością wietrzenia chemicznego skał krzemianowych w warunkach klimatów gorących i wilgotnych.
Wyróżniamy 4 wielkie obszary występowania boksytów.
· Australia (rejon Weipa na Półwyspie York oraz Przylądek Arnhem nad Zatoką Karpentaria);
· Afryka Zachodnia (Gwinea, Sierra Leone)
· Rejon Morza Karaibskiego (Jamajka, Surinam, Gujana)
· Półwysep Bałkański (Węgry, Grecja, b.Jugosławia)
Boksyty wydobywa się też w stanie Sao Paulo na Wyżynie Brazylijskiej oraz w Rosji, gdzie największe znaczenie mają złoża północnego Uralu. Intensywna eksploatacja złóż w USA (Arkansas) straciła na znaczeniu wobec możliwości taniego eksportu boksytów z obszaru M. Karaibskiego, podobnie we Francji.
Produkcja aluminium rozwinęła się w KWR jeszcze w dobie taniej energii, odpowiadając na szybko rosnące zapotrzebowanie przemysłu lotniczego, samochodowego, energetyki (budowa sieci przesyłowych), nowoczesnego budownictwa, hutnictwa stopów metali, produkcji kompozytów stalowo-aluminiowych i opakowań. Wzrost cen ropy naftowej spowodował wyraźny regres w tej energochłonnej dziedzinie ( w USA, Japonii, Włoszech i Francji). W końcu lat 70-tych produkcja aluminium zaczęła ponownie wzrastać, głównie w KWR dysponującymi nadwyżkami energii (Kanada, Norwegia, Australia) oraz niektórych krajach średnio rozwiniętych i USR, posiadających bogate złoża boksytów i obfite źródła energii (Brazylia, b. ZSSR, Wenezuela, Chiny, Indie, Bahrajn). Wzrost ten był uwarunkowany napływem kapitałów amerykańskich, japońskich i zachodnio-europejskich oraz chłonnym rynkiem KWR.
W 1991 r. największą produkcję aluminium osiągnęły:
1? USA 31%
2? B. ZSSR 13%
3? Kanada 9%
4? Australia i Brazylia 6%.


29. Hodowla bydła i owiec na świecie.

Bydło – pyt. 21
Hodowla owiec rozpowszechniona jest w wielu rejonach świata dzięki temu, że dostosowały się one do amplitud temperatur przez wykształcenie długowłóknistego i obfitego runa. Głównym celem jej hodowli jest uzysk wełny i skór. Ponadto zwierzę to dostarcza mięsa i mleka (spożywane w Mongolii, Afganistanie, Turcji, Pakistanie).
Owce, ze względu na małą sprawność w przetwarzaniu paszy na białko zwierzęce, są wypierane z rejonów odznaczających się dużą gęstością zaludnienia i ograniczonością przestrzeni rolniczej (np. Europa Zachodnia).
W latach 1992-1994 pogłowie owiec na świecie wynosiło 1,1 mld sztuk (Australia 13%), Chiny 10%, Nowa Zelandia 5%, Rosja 4%), Iran, Indie, Turcja, Kazachstan).
W Australii, Chinach i Kazachstanie pogłowie owiec na 100 ha użytków rolnych jest małe. W Nowej Zelandii osiągnęło rekordowy poziom 290 sztuk/100 ha (świat 25 sztuk). Dość dużą obsadą owiec charakteryzują się: Norwegia, Macedonia, Urugwaj, Portugalia.
Owce wełniste są najczęściej hodowane na obszarach półpustyni, suchych stepów lub na halach górskich np. w Australii (obszar Wielkiego Basenu Artezyjskiego), w Ameryce Południowej (w Andach i wsch. Patagonii), w Europie (w centralnej części Hiszpanii, na górskich obszarach Karpat), w południowej części Kazachstanu, w Turkmenii, Uzbekistanie oraz na Kaukazie.
Produkcja: Australia (27%), Nowa Zelandia (10%), Chiny (9%), Rosja, Argentyna, Kazachstan, RPA, Urugwaj.


30. Najważniejsze uprawy Azji południowo-wschodniej.

Obszar Azji południowo-wschodniej znajduje się w pasie gorącego klimatu zwrotnikowego, a nawet równikowego. Poza tym klimat Półwyspu Indochińskiego jest jeszcze pod wpływem monsunów, przy czym zimny monsun północno-wschodni (pokrywający się z kierunkiem wiatrów pasatowych)znad Morza Południowochińskiego, przynosi na dowietrznych stokach gór Wietnamu więcej opadów niż monsun letni wiejący z południowego wschodu. W Azji Południowo-Wschodniej przeważają żółtoziemy i czarnoziemy oraz gleby taterytowe wilgotnych lasów równikowych i podzwrotnikowych, poza tym – mady (Mekong, Jangcy, Ganges) oraz gleby brunatne i gleby płone, gleby czarne.
Najważniejszym zbożem uprawianym w tym rejonie jest ryż. Uprawia się go na terenach okresowo zalewanych wodą. W wilgotnym klimacie wymaga wysokich temperatur 25-35 stopni C, trwa od 3-9 miesięcy. W sprzyjających warunkach można uzyskać do 3 zbiorów rocznie (np. w Indonezji). Stanowi on podstawę wyżywienia. Do jego rozpowszechnienia na terenie Azji przyczyniły się duże zasoby siły roboczej. Głównymi producentami ryżu są: Chiny (pd. Cz. Niż. Chińskiej) dolina Jangcy oraz wybrzeża południowo-wschodnie), Indie (niż. Gangesu, Wybrzeże Półwyspu Indyjskiego), Indonezja (Jawa, Sumatra, Bangladesz, Wietnam, Tajlandia.
· maniok pyt. 24
· kakao pyt. 24
· kauczuk pyt. 24
· bawełna pyt 1 i pyt. 27
· herbata pyt. 24
· ziemniak – może być uprawiany na słabych glebach, pod warunkiem, że są lekkie i mało kamieniste, najlepiej udaje się w klimacie umiarkowanym. Do największych producentów ziemniaków należą Chiny (14%), gł. Rejonem uprawy jest Nizina Mandżurska, w Indiach (6%) w pn.-wsch. części Półwyspu Indyjskiego
· pszenica – najbardziej rozpowszechniona w szerokościach geograficznych umiarkowanych i podzwrotnikowych, wymaga ok. 100-dniowego okresu z temp. Powyżej 10 stopni C. Udaje się na żyznych glebach zasobnych w próchnicę i wapń ( np. czarnoziemy, gleby brunatne na lessach, mady rzeczne). W Chinach największy areał pszenicy znajduje się na : nizinach Chińskiej i Północno-wchodniej (Mandżurskiej) oraz Wyżynie Mongolskiej (Mongolia Wewnętrzna) a w Indiach – w Pendżabie.
· Kukurydza – potrzebuje dużego nasłonecznienia i wys. temp. (30 stopni C). Wymaga długiego okresu wegetacyjnego i długiego słonecznego lata, umiarkowanych opadów (500-700 mm), dobrych gleb. Stanowi podstawę wyżywienia biednej ludności Indii i Chin. W Chinach kukurydzę uprawia się w pd. Części Niziny Północno-Wschodniej oraz w różnych partiach gór i podgórzy centralnych.


31. Oceń przydatność warunków naturalnych Polski dla rozwoju rolnictwa.

Rolnictwo jako dział gospodarki zajmujący się uprawą roślin i hodowlą zwierząt jest silnie uzależnione od środowiska naturalnego tj. gleb, klimatu, użyźnienia terenu i stosunków wodnych. W naszym kraju przeważają grunty średnie i słabe. Do regionów o względnie urodzajnych glebach należą Ziemia Proszowicka, Wyż. Lubuska, Wyż. Sandomierska, Niż. Śląska, Żuławy Wiślane, Ziemia Pyrzycka, Kujawy, Przedgórze Sudeckie, pd.-wsch. Część kotliny sandomierskiej.
Szczególnie niekorzystne warunki glebowe panują w środkowej części karpat (woj. nowosądeckie), na pn.-wsch. Niziny Mazowieckiej (łomżyńskie, ostrołęckie) oraz na Niż. Podlaskiej (białostockie).
W związku z niską na ogół urodzajnością gleb, w Polsce duże znaczenie mają uprawy roślin o niewielkich wymaganiach glebowych, np. żyto, owies, ziemniaki.
Na możliwości rozwoju rolnictwa istotny wpływ wywiera także klimat. Umożliwia on w Polsce rozwój zdecydowanej większości roślin charakterystycznych dla strefy umiarkowanej. Wyjątkiem są gatunki o dużych wymogach termicznych np. kukurydza na ziarno.
Z punktu widzenia potrzeb cieplnych roślin ważna jest również długość okresu wegetacyjnego. Szczególnie korzystne pod tym względem są tereny zachodniej Polski (Niż. Śląska, Ziemia Lubuska, Niż. Szczecińska), Kotliny Podkarpackiej oraz rejony Poznania. Okres wegetacyjny przekracza tu 220 dni. Najkrótszy jest on poza górami, na Pojezierzu Suwalskim (poniżej 190 omi) . Na terenach o długim okresie weget. Uprawia się zarówno rośliny o długim cyklu rozwoju, jak i szybko rosnące i dojrzewające. Możliwe jest tam również wysiewanie poplonów – na paszę lub na zielony nawóz. Z kolei regiony górskie i suwalszczyzna odznaczają się dużym udziałem roślin, jarzyn oraz innych płodów rolnych o krótkim okresie rozwoju.
Dla rolnictwa bardzo istotna jest także wielkość opadów oraz ich rozkład w ciągu roku. Poza centralną Polską (znajdującą się w tzw. Cieniu opadowym) wymogi wilgotnościowe roślin są przeważnie zaspokojone. Rośliny o stosunkowo dużych potrzebach wodnych muszą być jednak uprawiane na obszarach otrzymujących zwiększone opady. Z tego powodu np. len i owies wysiewa się na terenach podgórskich lub pojezierzach.
Maksimum opadowe w Polsce przypada na lipiec – klimat w naszym kraju nie sprzyja więc uprawie zbóż, gdyż istnieje niebezpieczeństwo nadmiernego zwilgocenia roślin w czasie zbiorów. Rozkład opadów jest natomiast korzystny dla roślin okopowych (buraków, ziemniaków).
Przejściowość klimatu Polski nie jest korzystna dla naszego rolnictwa z uwagi m.in. na zmienność pogody, zarówno w czasie kilku – kilkunastu dni, jak i występowanie długotrwałej pogody typu kontynentalnego lub oceanicznego w zależności od napływu mas powietrza. Częste krótkotrwałe zmiany pogody w zimie powodują odwilże i ponowne pojawianie się otuliny śnieżnej, co szkodzi roślinom ozimym. Z kolei zatem długotrwałe susze lub niskie temperatury w okresie deszczowym zakłócają przebieg wegetacji roślin. Niekorzystne jest również występowanie przymrozków późną wiosną lub wczesną jesienią. Zjawisko to zwłaszcza we wschodniej części kraju, na terenach górskich oraz w centrum. Ogranicza to zasięg upraw wrażliwych na przymrozki (np.. rzepaku) oraz przyczynia się do zmniejszania plonów w sadownictwie.
W Polsce przeważa krajobraz nizinny, co na ogół umożliwia mechanizację prac rolnych. Tylko na około. powierzchni kraju występuje nadmierne urozmaicenie rzeźby (obszary górskie, wyżynne, pojezierze).. Tereny o dużym kącie nachylenia zboczy są zwykle użytkowane jako łąki i pastwiska.
Ważnym czynnikiem umożliwiającym rozwój rolnictwa są stosunki wodne. Aby je poprawić przeprowadza się odpowiednie zabiegi (nawadniania lub odwadniania). W Polsce potrzeby w zakresie melioracji są zaspokojone w ok. 70%. Najlepsza sytuacja pod tym względem panuje w Wielkopolsce (woj. Kaliskie, leszczyńskie, poznańskie) oraz w woj. Gdańskim. Na wymienionych terenach melioracje objęły ponad 90% użytków rolnych. W Karpatach, na Podkarpaciu, częściowo Niż. Mazowieckiej i Niż. Podlaskiej ok. 50% obszarów rolnych charakteryzuje nadmiar lub niedobór wilgoci w glebie.
Na obszarach zabagnionych uprawa roślin uprawnych nie jest możliwa, a łąki pozbawione słodkich traw. Tereny zbyt suche mogą być wykorzystane jedynie do produkcji roślin wytrzymałych na niedobór wilgoci (np. żyto, łubin).
Warunki przyrodnicze w Polsce pozwalają na uprawę większości gatunków roślin charakterystycznych dla klimatu umiarkowanego.
Spośród warunków przyrodniczych największy wpływ na rozwój rolnictwa w Polsce wywierają warunki klimatyczne i stosunki wodne oraz warunki glebowe i rzeźba terenu.
Ukształtowanie powierzchni Polski jest w dużym stopniu związane z budową geologiczną. Ponad 54% pow. kraju leży ponad 150 m n.p.m., a tylko 9% powyżej 300 m n.p.m.
Polska jest uznawana za kraj nizinny.

- terenowe
* spłukiwanie (40 % pow. zagrożone spłukiwaniem)
* nachylenia zboczy
* bezodpływowe obniżenia
- klimat
* umiarkowany - ciepły
* ścierają się różne masy powietrza (przede wszystkim wilgotnych, ponadmorskich z zach. i pn.-zach. oraz bardziej suchych mas kontynentalnych ze wsch.)
* mogą występować mroźne i suche lub ciepłe i wilgotne zimy oraz ciepłe i wilgotne lub chłodne i wilgotne lata.

- pory roku
* zima
* przedwiośnie
* przedzimie
* wiosna
* lato
* jesień

- przewaga opadów w miesiącach letnich (sprzyja to uprawie roślin okopowych, a utrudnia dojrzewaniu i zbiorze zbóż).

- zachmurzenie w miesiącach zimowych

- okres wegetacji średnia temperatura dobowa powyżej 5 st. C

* od 190 - 200 dni w Karpatach, Sudetach, wsch. Poj. Mazur. i wyższych partiach Pojezierza Pomorskiego
* do 220 - 230 dni zach. część Kotlin Podkarpackich oraz w pasie od Niziny Śląskiej po Sudety
- nasłonecznienie
(największe latem pn. i pn. - wsch. krańce Polski)

- opady atmosferyczne
(śr. 500 mm na terenach środkowych do ponad 1000 mm na obszarach górskich)

- warunki glebowe
W Polsce wyróżniamy 6 klas gleb:
* I, II-stanowią grunty najżyźniejsze, czarnoziemy, gleby brunatne (3,5 %)
* III, IV - średnie (bielicowe i brunatne na glinach i iłach, mady, rędziny (65 %)
* V,VI - najsłabsze (bielice na piaskach, gleby górskie, nadmiernie przesuszone, kamieniste i piaszczyste (34,5%)

Najlepsze gleby:
* Wyżyna Lubelska
* Wyżyna Kielecka i Sandomierska
* Ziemia Proszowicka
* Nizina Śląska
* Żuławy Wiślane
* Ziemia Pyrzycka
* Kujawy, Przedgórze Sudeckie
Najsłabsze gleby:
* Karpaty
* pn. - wsch. Niziny Mazowieckiej
Podlasie


32. Przedstaw rozmieszczenie ludności pochodzenia polskiego na świecie

Opóźnienie rozwoju gospodarczego Polski w porównaniu z wieloma krajami i związana z tym silna emigracja spowodowały , że obecnie stosunkowo znaczna liczba ludności polskiego pochodzenia żyje poza granicami kraju - zarówno w Europie, jak i na innych kontynentach. W Europie Zach. najwięcej ludności polskiego pochodzenia żyje we Francji, co jest wynikiem masowej emigracji zarobkowej w latach 20-tych. Obecnie liczba ludności pochodzenia polskiego w tym kraju sięga 0,5 mln., jednak większość jej jest całkowicie zasymilowana językowo. Podobne procesy występują w Belgii, która również była w okresie międzywojennym celem emigracji z Polski. Liczba obywateli polskich sięgała tam wówczas ok. 60tys. W W. Brytanii Polacy zjawili się licznie dopiero podczas II wojny światowej. Obecnie liczba Polaków wynosi tam ok. 100tys. z których znaczna większość jest obywatelami brytyjskimi. W Niemczech na terenie Westfalii osiedliła się grupa ludności polskiej, przybyła przed II wojną św. z ziem ówczesnego zaboru pruskiego w poszukiwaniu pracy. Jest to grupa ok. 50tys. osób. Oprócz tego w Niemczech przebywało w 1991r na stałe lub czasowo 241 tys. obywateli polskich, którzy przybyli tu gł. po 1980r. Zupełnie nowa jest polska emigracja w Szwecji (ok. 50 tys.), która pojawiła się tam w zasadzie dopiero po 1970 r. Do obszarów, na których znaczna liczba Polaków, należy terytorium b. ZSRR. Ludność polska na tym terenie jest silnie rozproszona. Największe jej skupisko znajduje się na pograniczu Litwy i Białorusi, obejmując obszar dookoła Wilna oraz pn. część obszaru grodzieńskiego Białorusi. Na Ukrainie ludność polska skupia się w obszarach żytomierskim (69 tys.), chmielnickim i winnickim. W pd. - wsch. części Łotwy mieszka ok. 30 tys. Polaków, a w Rydze 17 tys. W Petersburgu mieszka 8 tys. Polaków, w Moskwie 7 tys. Mniejszość polska w państwach powstałych z b. ZSRR jest silnie zasymilowana językowo, co jest przyczyną postępującego spadku jej liczebności. W 1989 r. zadeklarowali język polski jako ojczysty:
- w Litwie 85% tamtejszych Polaków
- w Łotwie 27,3% -II-
- w Białorusi 13,3% -II-
- w Ukrainie 12,5% -II-
Przyczyną tego jest znikoma ilość szkół a także niski na ogół poziom wykształcenia mniejszości polskiej.
W Czechach i Słowacji wg spisu z 1990 r. było 61,5 tys. osób narodowości polskiej, skupionych niemal wyłącznie w okolicach czeskiego Cieszyna, Karwiny i Jabłonkowa.
W Rumunii drobna mniejszość polska (4,8 tys. < z 1977r >) mieszka w kilku wsiach na podgórzu Karpat Wsch., w pobliżu Suczawy. Ludność ta, wywodząca się z polskiego Podkarpacia, została tu osiedlona w dziewiętnastym wieku przez władze austryjackie w ramach kolonizacji Bukowiny, należącej wówczas do monarchii austryiackiej.
Spośród krajów poza europejskich największą rolę, jako kraj docelowej emigracji polskiej, odegrały St. Zjed. Ameryki. Liczba ludności pochodzenia polskiego jest tu praktycznie niemożliwa do ustalenia. Największe skupisko lud. polskiej znajduje się w aglomeracjach: Nowego Yorku, Chicago i Detriot. Status społeczny ludności polskiego pochodzenia był przez długi czas bardzo niski, ponieważ Polacy należeli do najuboższych i najmniej wykształconych grup imigrantów. Ostatnio ten stan rzeczy zmienił się. W Kanadzie Polacy zaczęli się pojawiać licznie dopiero w latach 20-tych. Obecnie lud. deklarującej pochodzenie polskie zmalała na skutek postępującej asymilacji. W 1986r wynosiła ona 222 tys. osób. Ludność polskiego pochodzenia zamieszkuje gł. prowincje Ontario (zwłaszcza aglomeracje Toronto), oraz prowincje prerii. Języka polskiego używa mniej niż 20% os.
W Australii w 1988r 133 tys. osób podało, że pochodzi z Polski. Połowa z nich używa na codzień języka polskiego.
W Brazylii obecnie ludność pochodzenia polskiego można szacować na 300-400 tys. W większości ludność ta uległa asymilacji językowej.
W Argentynie niewielka liczba ludności polskiego pochodzenia pojawiła się w okresie międzywojennym. Liczbę osób pochodzenia polskiego można w dużym przybliżeniu szacować na ok. 100 tys.
Po 1980 r. zaznaczyła się niewielka migracja Polaków do Republiki Pd. Afryki. Liczba osób pochodzenia polskiego w tym kraju szacuje się na kilka tysięcy.


33. Scharakteryzuj rejonizację upraw pszenicy i żyta w Polsce oraz czynniki na nią wpływające

PSZENICA - jest najważniejszym zbożem chlebowym uprawianym w Polsce.
Zajmuje 28 % powierzchni przeznaczonej pod uprawę zbóż.
Najlepiej udaje się na żyznych czarnoziemach stepowych i rędzinach, wymaga łagodnego i ciepłego klimatu.
Główne regiony upraw:
* Przedgórze Sudeckie
* Wyżyna Lubelska
* Żuławy Wiślane
* Kujawy
* Ziemia Pyrzycka
* okolice Przemyśla
* Podkarpacie

W Polsce zdecydowanie przeważa pszenica ozima (następstwo stosunkowo krótkiego okresu wegetacji) - zajmuje ponad 70% powierzchni upraw tego zboża w kraju.

ŻYTO - 29% pod uprawę zbóż. Ma dużo mniejsze wymagania niż pszenica, jest odporne na suszę i przymrozk, dobrze udaje się nawet na słabszych glebach, co decyduje o jego popularności.
Na Polskę przypada ponad 21 % światowych zbiorów.
Główne regiony upraw to:
* Nizina Mazowiecka
* Podlasie
* wsch. Wielkopolska
* Wysoczyzna Piotrowska

Jest nie tylko zbożem chlebowym, ale również cenioną rośliną paszową i surowcem dla przemysłu m.in. spirytusowego


36. Scharakteryzuj bazę surowcową energetyki w Polsce

-węgiel kamienny-blisko 100%krajowego wydobycia koncentruje się w zagłębiu Górnośląskim. Zagłębie Górnośląskie charakteryzuje się duża miąższość pokładów oraz ich płytkie i regularne zaleganie- co ułatwia mechanizację wydobycia. W rejonie Rybnickiego Zagłębia Węglowego(ROW) występuje węgiel koksujący o wysokiej kaloryczności(7000kcal), jednak warunki geologiczne (duża głębokość zalegania pokładów) są tu dużo mniej korzystne Zagłębie Dolnośląskie charakteryzują bardzo niedogodne warunki wydobycia, pokłady zalegają na dużych głębokościach i mają niewielką miąższość. Zagłębie Dolnośląskie rozciąga się od Kamiennej Góry przez Wałbrzych w kierunku Nowej Rudy, sięgając na stronę czeską. Pokłady węgla są silnie zawodnione i występuje duża ilość niebezpiecznych gazów, dlatego mimo wysokiej kaloryczności eksploatacja prowadzona jest na niewielką skalę-cztery kopalnie w rejonie Wałbrzycha postawiono w stan likwidacji. Zagłębie Lubelskie również charakteryzują niekorzystne warunki geologiczne-głębokość zalegania pokładów przekracza 800m. Zagłębie rozciąga się wąskim pasem od Hrubieszowa do Radzynia Podlaskiego, obecnie czynna jest tylko jedna kopalnia eksperymentalna w Bogdance. Górnictwo węglowe w Polsce przeżywa wyraźny kryzys, wraz z upadkiem systemu gospodarki centralnie sterowanej skończyły się dotacje dla deficytowych kopalni. Zagłębie Dolnośląskie zostało prawie zamknięte a w likwidacji znajduje się kilka dużych kopalni Zagłębia Górnośląskiego. Na przełomie lat 70-tych i 80-tych Polska była jednym z największych producentów węgla kamiennego na świecie(po St.Zjed. , ZSRR i Chinach), obecnie spadła na siódmą pozycję.
-węgiel brunatny- w odróżnieniu od w. kamiennego, występuje w licznych złożach na terenie całego kraju. Ponad 60% wydobycia pochodzi z kopalni „Bełchatów” w woj. piotrkowskim. Na dalszej pozycji znajdują się kopalnie „Turów”i „Turów II” w Bogatyni, kopalnie zlokalizowane w rejonie Konin-Koło-Turek. Jako rezerwę traktuje się złoża rozpoznane w rejonie Kozienic I Inowrocławia. Pokłady węgla brunatnego zalegają w Polsce na ogół na małych głębokościach co umożliwia eksploatację metodą odkrywkową, charakteryzuje je również znaczna miąższość- od 30 do 50 . Niewielka wartość kaloryczna sprawia, że transport na duże odległości jest nieopłacalny. Dlatego gł. odbiorcami w. brunatnego są elektrownie lokalizowane w sąsiedztwie kopalń. Własne elektrownie energ. zużywają większość wydobywanego węgla, na eksport i na surowiec dla przem. chemicznego przeznacza się zaledwie kilka procent. Górnictwo węgla brunatnego i związana z nim lokalizacja dużych elektrowni są istotnym czynnikiem lokalizacji energochłonnych działów przemysłu- szczególnie hutnictwa metali kolorowych(np. huta aluminium w Koninie).
-ropa naftowa i gaz ziemny- wydobycie ropy naftowej w Polsce jest znikome, koncentruje się w rejonie Kamienia Pomorskiego (woj. szczecińskie) , w woj. koszalińskim (Karlino) i zielonogórskim, Stare złoża karpackie, w pasie ciągnącym się przez Gorlice, Jasło, Krosno, Sanok i Ustrzyki Dolne, są już na wyczerpaniu. Niedawno odkryto złoża na wybrzeżu Bałtyckim w rejonie Rozewia.

Do największych rafinerii w Polsce należą: zakłady w Płocku, w Gdańsku a także w Czechowicach- Dziedzicach i w Trzebni (woj. katowickie).
Najbogatsze złoża wysokometanowe g. ziemnego znajdują się w Polsce pd.-wsch. (Przemyśl, Jarosław, Lubaczów), na Nizinie Wielkopolskiej (Ostrów Wlkp.) i na Pomorzu, w woj. koszalińskim i szczecińskim. Gaz eksploatowany na Pomorzu Zach. jest jednak silnie zaazotowany i ma małą wartość kaloryczną. Wydobycie g. ziemnego w Polsce jest niewielkie i pokrywa zaledwie 40% zapotrzebowania. Obecnie g. ziemny importowany jest wyłącznie z Rosji. Przem. gazowy w Polsce jest słabo rozwinięty gł. z braku technologii i słabego rozwoju sieci gazowniczej.


37. Przedstaw gł. okręgi przemysłowe w Polsce

-GOP-to największy w Polsce i jeden z największych w Europie ok. przemysłowych. Złoża w. kamiennego stały się podstawą rozwoju górnictwa węglowego, przem. koksowniczego i energetycznego. Na dużą skalę rozwinęło się również hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych(złoża rud cynku i ołowiu). Obecnie z GOPu pochodzi większość produkcji w. kamiennego i ponad 50% produkcji wyrobów 7hutniczych. W związku z rozbudowanym rynkiem zbytu rozwinął się przem. elektromaszynowy, specjalizujący się w produkcji maszyn i urządzeń dla górnictwa i hutnictwa, rozwija się również produkcja urządzeń dla energetyki, konstrukcji stalowych i odlewów. Na terenie GOPu istnieją zakłady produkujące obrabiarki i środki transportu Stosunkowo słabo na tym terenie rozwinięty jest przem. chemiczny. Pn. część okręgu charakteryzuje większe zróżnicowanie branżowe, w części pd. , w ROW dominuje przem. wydobywczy. GOP jest wyraźnie zdominowany prze górnictwo oraz energochłonne i surowcochłonne branże przem. przetwórczego, co poważnie ogranicza dalsze możliwości rozwoju okręgu. Dodatkowym utrudnieniem jest jednokierunkowe wykształcenie kadr i mały odsetek pracowników z wyższym wykształceniem.
-Okręg Bielski-zdominowany jest przez branż przem. elektromaszynowego i włókienniczego. Na tym terenie rozwinęła się produkcja środków transportu (fabryka sam. w Bielsku Białej) i maszyn dla przem. włókienniczego. Okręg Bielski znany jest z produkcji wysokiej jakości tkanin wełnianych i obuwia. Należy również zwrócić uwagę na duży kombinat w Oświęcimiu i browar w Żywcu.

+Skrzypczak i Fierli
38. Porównaj warunki naturalne i gospodarcze Sudetów i Niziny Mazowieckiej
-Nizina Mazowiecka- charakt. się krajobrazem staro glacjalnym, równinnym, urozmaiconymi dolinami rzecznymi, w obrębie których na tarasach występują wydmy. Przez nizinę przepływa Wisła wraz z jej dopływami. W centrum niziny znajduje się Kotlina Warszawska, w której występują wody artezyjskie. Klimat niziny jest stosunkowo suchy o pewnych wpływach kontynentalnych ,a opady wahają się w granicach 550-600 mm rocznie. Znajdują się tu gleby płowe, bielicowe i brunatne, a w części zach. czarne ziemie, a także gleby bagienne i mady. Roślinność stanowią bory mieszane i sosnowe, a na niewielkich obszarach występują dąbrowy świetliste i grądy. Na piaskach sandrowych w pn. części znajduje się Puszcza Kurpiowska. Innymi dużymi kompleksami leśnymi są puszcze Kozienicka i Kampinoska, przy czym w obrębie tej ostatniej istnieje Kampinoski Park Narodowy. Na nizinie występują przede wszystkim surowce czwartorzędowe, jak piaski, iły, gliny zwałowe i węgiel brunatny w okolicach Bełchatowa.
-Sudety- Pod względem geologicznym Sudety i Przedgórze Sudeckie stanowią jedną całość przeciętą uskokiem brzeżnym w czasie oroganezy alpejskiej. W Sudetach i na przedgórzu występuje ogromna mozaika różnego typu i wieku skał. Występują tu liczne surowce mineralne, jak złoża węgla kamiennego i rudy miedzi oraz węgiel brunatny w trzeciorzędowych utworach w okolicy Turoszowa, rudy niklu w Szklarach, a także w niewielkich ilościach arsen, baryt, rudy żelaza, oraz szeroka gama surowców skalnych. Na obszarze Sudetów występują liczne wody mineralne, które były przyczyną rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego. Sudety dzielą się na trzy jednostki: Sudety Zach , Środkowe i Wschodnie. Klimat w Sudetach ma cechy klimatu górskiego, jest chłodny i wilgotny. Dominują wiatry pd. - wsch. o charakt. fenów. Występują tu duże różnice temperatur i wilgotność pomiędzy partiami szczytowymi a kotlinami, których klimat jest cieplejszy i suchszy oraz bardziej słoneczny, zbliżony do klimatu przedgórza. Najniższe średnie temperatury roczne notowane są na Śnieżce (ok. 00C). Naturalna szata roślinna została silnie przekształcona przez człowieka szczególnie w piętrze regla dolnego, gdzie lasy jodłowo- bukowe w dużej mierze zastąpiono monokulturami świerka. W reglu górnym rosną naturalne lasy świerkowe, a wyżej w piętrze subalpejskim kosodrzewina. W górach często występują torfowiska. Regiel dolny obejmuje obszar położony od 400 do 1000 m n.p.m., regiel górny sięga do 1250 - 1300 m , piętro subalpejskie do 1500 m, a powyżej rozciąga się piętro alpejskie. Na obszarach Sudetów istnieją dwa parki narodowe: Park Narodowy Gór Stołowych i Karkonoski Park Narodowy.
+mapka (por. warunki klimatyczne i gospodarcze)

40.Wymień charakterystyczne cechy Podkarpacia
W skład Kotliny Podkarpackiej wchodzą: Kotlina Sandomierska i Kotlina Oświęcimska. Jest to zagłębie powstałe w wyniku wypiętrzania Karpat, które zostały wypełnione osadami morza mioceńskiego (trzeciorzęd), a także utworami zlodowacenia południowopolskiego. Są to: piaski, gliny, iły, a w pd. części lessy. Znajdują się tu pokłady soli, gipsu i siarki Poza tym występują nieduże złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Powierzchnia kotliny jest lekko pofałdowana i porozcinana dolinami rzecznymi, a wysokość rzadko kiedy przekracza 250m n.p.m. Występują tu gleby gł. bielicowe i płowe, a na niewielkim skrawku w części wsch. czarnoziemy na lessach. W dolinach rzecznych znajdują się mady. Na żyźniejszym podłożu rosną lasy jodłowo-bukowe, grabowo-dębowe i bory mieszane, a na podłożu piaszczystym bory sosnowe. Dużym kompleksem leśnym w tym rejonie jest Puszcza Sandomierska. Pod względem klimatu jest to obszar ciepły, o dł. okresu wegetacyjnego w granicach 210-225 dni. Lata są ciepłe, a zimy łagodne. Opady wynoszą od 600 - 800 mm rocznie. W części wsch. zaznaczają się większe wpływy kontynentalne.
+ mapka ( por. warunki klimatyczne i gospodarcze )
Podkarpacie różni się z północy na południe i z zachodu na wschód. Inne są bowiem warunki naturalne rozwoju rolnictwa.
Charakterystyczne cechy rolnictwa Podkarpacia
1. warunki przyrodnicze
· sprzyjające warunki klimatyczne - długi okres wegetacyjny sięgający 210-220 dni
· przewaga gleb słabych ale w Kotlinie Oświęcimskiej i w rejonie Rzeszowa występują gleby brunatne (wytworzone z lessów)
· pagórkowata rzeźba terenu utrudniająca, szczególnie w części południowej wykonywanie prac polowych oraz przyspieszająca erozję gleb
2. cechy rolnictwa
· duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych - przewaga gospodarstw liczących 3-5 ha. Jest to rezultatem trwającego od czasów zaborów przeludnienia wsi i ciągłego dzielenia gospodarstw.
· najwyższe w Polsce zatrudnienie w rolnictwie na 100 ha użytków rolnych
· niski poziom mechanizacji i małe zużycie nawozów sztucznych
· mała specjalizacja rolnictwa i niska jego towarowość, bowiem duża część produkcji przeznaczona jest na zaspokojenie potrzeb własnych
· duże pogłowie bydła na 100 ha użytków rolnych, ale mało mleka przeznacza się na sprzedaż, co wiąże się z rozdrobnieniem i ich zapotrzebowaniem na mleko
· plony głównych upraw zbliżone do średnich krajowych
· na części terenów, gdzie występują lepsze gleby oprócz zbóż (w tym pszenicy), ziemniaków uprawia się buraki cukrowe, warzywa, spore znaczenie ma sadownictwo
3. czynniki korzystnie wpływające na rolnictwo
· dostateczna ilość opadów (ok.700 mm rocznie)
· długi okres wegetacyjny w części północnej (sięgający 220 dni)
· dobre gleby w okolicach Krakowa i Rzeszowa (czarnoziemy leśnostepowe i gleby brunatne na lessach)
4. czynniki niekorzystne
· niekorzystne ukształtowanie terenu, szczególnie w części południowej, utrudniające wykonywanie prac polowych oraz przyspieszające erozję gleb
· dość ostry klimat w części południowej (pojawiają się elementy charakterystyczne dla klimatu górskiego)
· przymrozki związane ze wzrostem kontynentalizmu w części wschodniej
W ramach produkcji roślinnej - pszenica. Uprawia się ją praktycznie na całym Podkarpaciu, należy jednak zwrócić uwagę na różnice jakości gleb między częścią wschodnią i zachodnią. Podobnie sprawa wygląda z ziemniakami, które są tradycyjnie uprawiane oraz owsem i roślinami pastewnymi.
Hodowla bydła ze specjalizacją mlecznego, jak również koni, drobiu.
Należy wskazać na rozdrobnione i nierentowne gospodarstwa rolne, których wielkość nie przekracza 5 ha oraz na zużycie nawozów sztucznych poniżej średniej krajowej oraz na dwuzawodowość rolników małych gospodarstw rolnych.


41. Wskaż i wyjaśnij występowanie obszarów zagrożenia ekologicznego w Polsce

Obszary zagrożenia ekologicznego stanowią obecnie ok. 10% pow. Polski. Wśród nich wyróżniamy cztery gł. regiony uznane za obszary klęski ekologiczne:
-GOP- jest to obszar szczególnie zagrożony. Nadmierna koncentracja obszarów zurbanizowanych i zakładów przemysłowych doprowadziła do znacznego (w dużej mierze nieodwracalnego) zanieczyszczenia niemal wszystkich elementów środowiska przyrodniczego. Rozwój górnictwa doprowadził do powst. ogromnego leja depresyjnego i ostrego deficytu wody na terenach sąsiadujących z GOPem. Przekształceniu uległa rzeźba terenu (zapadliska, hałdy kopalniane), do efektów prac górniczych zaliczyć należy również pękania ścian budynków, zapadanie się ulic itp. Ponad 70% wód nie nadaje się do gospodarczego wykorzystania, co jest spowodowane niewielką ilością i małą wydajnością oczyszczalni ścieków. Znaczne jest zanieczyszczenie powietrza, gł. zanieczyszczenia pyłowe to kadm, ołów, cynk, glin i rtęć. Rośnie liczba chorych na ołowicę, śmiertelność wśród niemowląt oraz maleje przeciętna długość życia. Z zanieczyszczeń gazowych najgroźniejsze są związki siarki, węgla i azotu. „Kwaśne deszcze” przyczyniły się do degradacji znacznych obszarów leśnych i rolnych (nadmiernie zakwaszone gleby).
-Okręg Krakowski- zanieczyszczenie powietrza jest również jednym z największych problemów. Likwidacja huty w Skawnie tylko częściowo rozwiązała problem, nadal pracują: kombinat hutniczy w Nowej Hucie, elektrownie w Skawnie i zakłady sodowe w Krakowie. Na zanieczyszczenie wód powierzchniowych wpływ mają nie tylko lokalne zakłady, Wisła niesie również liczne zanieczyszczenia z terenów GOP
-Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy- huty miedzi i hałdy kopalniane są przyczyną skażenia powietrza związkami metali ciężkich, siarki, węgla, azotu i fluoru. Eksploatacja złóż miedzi, podobnie jak na terenie GOPu, doprowadziła do powstania rozległego leja depresyjnego.
-Okręg Gdański- wody zatoki Puckiej charak. znaczna zawartość związków fosforu, azotu, amoniaku i metali ciężkich, co prowadzi do zachwiania równowagi biologicznej. Do Zatoki Gdańskiej odprowadzane są ścieki komunalne Trójmiasta (znaczną ilość zanieczyszczeń niesie również Wisła), sytuację pogarsza naganny proceder czyszczenia na wodach zatoki zbiorników balastowych dużych okrętów. Wg ocen ekologów, bez podjęcia zdecydowanych działań zapobiegawczych w wodach Zatoki Puckiej i Zalewu Wiślanego nastąpi w najbliższych latach całkowity zanik życia biologicznego. Źródłem znacznego zanieczyszczenia powietrza w Okręgu Gdańskim są zakłady petrochemiczne i fabryka nawozów fosforowych.
Na działanie mające na celu ochronę środowiska przeznacza się w Polsce niewiele ponad 0,5% dochodu narodowego rocznie, podczas gdy straty wywołane zanieczyszczeniem środowiska wynoszą ok. 10% wytworzonego dochodu. Prosty rachunek dowodzi, że zwiększenie nakładów na ochronę środowiska może dać wymierne korzyści.

43. Scharakteryzuj rozmieszczenie upraw pszenicy i buraków cukrowych w Polsce . Jakie są przyczyny nierównomierności upraw

(ad. pyt. 3 , 20 )


49. Porównaj warunki naturalne i gospod. Niziny Wielkopolskiej i Wyżyny Lubelskiej

-Nizina Wielkopolska-Nizinę od Pojezierza Wielkopolskiego oddziela fragment pradoliny warszawsko-berlińskiej, a od pd. pradolina barucko-głogowska. Charakter krajobrazu zmienia się tu na staro glacjalny w stosunku do pojezierza, na którym znajduje się młodo glacjalny Na nizinie występują formy silnie zdenudowane, znacznie łagodniejsze, a teren jest mało urozmaicony. Znajdują się tu gleby bielicowe, brunatne i mady. Nizina Wielkopolska jest obszarem ciepły i suchym o opadach ok. 500 mm rocznie. Występuje tu węgiel brunatny w okolicach m.in. Turka, sole w okolicach Kłodawy oraz iły.
-Wyżyna Lubelska-zbudowana jest z wapieni kredowych pokrytych osadami iłów i piasków trzecirzędowych oraz czwartorzędowymi lessami. Występuje tu także kreda pisząca. Rzeźba wyżyny jest mało urozmaicona z wyjątkiem wąwozów powstałych w warstwie lessów. Z surowców występują fosforyty k. Annopola, obecnie nieeksploatowane oraz węgiel kamienny od Hrubieszowa po Radzyń Podlaski. Znajdują się tu gleby brunatne, rędziny i czarnoziemy we wsch. części. Lasy są gł. liściaste, dębowo-grabowwe i bukowe oraz bory sosnowo-dębowe.

+ mapka ( por. warunki klimatyczne i gospodarcze)


50. Scharakteryzuj uprawę roślin przemysłowych w Polsce

-burak cukrowy-(3% ogólnej pow. kraju)
* duże wymagania klimatyczne ( wymaga intensywnego nawożenia )
* pracochłonna uprawa
* gł. regiony upraw:
- Nizina Śląska
- Podgórze Sudeckie
- Wielkopolska ( na dużą skalę )
- Kujawy
- Żuławy Wiślane
- rzepak i rzepik- (2,8% pow. zasiewów w Polsce)
* na glebach żyznych
* wrażliwe na przymrozki, wymagają dużo wilgoci
* gł. regiony upraw:
- Nizina Szczecińska
- Nizina Śląska
- Przedgórze Sudeckie
- Kujawy
- Pojezierze Pomorskie
- Żuławy Wiślane
Na Polskę przypada 2,5% światowej produkcji rzepaku
- len i konopie- (w 1994 r. - 0,06% pow. zasiewów -nadal maleje)
* małe wymagania cieplne i glebowe
* wymaga dużo wilgoci
* gł. regiony upraw:
- Przedgórze Sudeckie
- Nizina Śląska
- Zamojszczyzna
- pas pojezierzy
konopi:
- Wyżyna Lubelska

Polska jest jednym z największych producentów lnu na świecie.
- tytoń-
* roślina ciepłolubna
* duże wymagania glebowe
* pracochłonna uprawa
* gł. regiony upraw:
- Wyżyna Lubelska
- -II- Małopolska
- Kujawy
- Podkarpacie
- chmiel- jedna z najstarszych roślin uprawianych w Polsce
* ma duże wymagania glebowe i klimatyczne
* gł. regiony upraw:
- Wyżyna Lubelska
- -II- Małopolska
- -II- Kielecko-Sandomierska


51. Omów występowanie i znaczenie wód mineralnych w Polsce
Wody mineralne należą do wód podziemnych.
Występują one w czterech regionach kraju: w Karpatach, Sudetach, Niecce Nidziańskiej i na obszarze kujawsko - pomorskim. W Karpatach występują: szczawy (z dużą zawartością CO2) w Krynicy, Żegiestowie, Szczawnicy, Krościenku, Rymanowie, Piwnicznej i Muszynie oraz wody siarczkowe w Wapiennym i Zakopanem oraz wody chlorowo-sodowe (solanki) w Rabce, Krośnie i Iwoniczu Zdroju. W Sudetach licznie występują szczaw w Czerniawie Zdr., Bolkowie, Szczawnie Zdr., Kudawie Zdr., Dusznikach Zdr., Polanicy Zdr. W Niecce Nidziańskiej występują wody siarczkowe i chlorkowe w Busku Zdr. i w Solcu Zdr. Na obszarze kujawsko-pomorskim występują solanki, najbardziej znanymi z nich miejscowościami są: Ciechocinek, Świnoujście, Kamień Pomorski, Połczyn Zdr. i Chłopy. Na terenie kraju występują również wody radoczynne, m.in. w Czernawie Zdr., Świerdowie Zdr., Szczawnie Zdr. i w Lądku Zdr. Często wody mineralne są cieplicami, np. w Lądku Zdr. wody mają temperaturę 290C, a w Cieplicach Śląskich Zdr .osiąga 440C.

52. Scharakteryzuj rozmieszczenie upraw zbożowych w Polsce

Zboża zajmują największą powierzchnię spośród wszystkich roślin uprawianych.
- pszenica- (ad. pyt. nr 3)
- żyto- (ad. pyt. nr 3)
- jęczmień- (12% pow. upraw zbóż)
* jest mało odporny na mróz
* wymaga żyznych gleb
Uprawia się go tam, gdzie pszenicę z wyjątkiem:
- Podkarpacia
- Wyż. lubelskiej
-owies- (7,2% pow. zasiewów zbóż)
* małe wymagania glebowe
* wymaga dużej wilgotności
* gł. regiony upraw:
- Podkarpacie
- Karpaty
- Pojezierze
- Pomorze (najbardziej korzystne warunki)
- Nizina Mazowiecka
- Podlasie
-pszenżyto- (7% pow. zasiewu)
- Pomorze
- Wielkopolska
- Nizina Mazowiecka
-kukurydza-
- pd. i zach. część kraju
- gryka i proso-

53. Przedstaw obszary upraw ziemniaka i roślin pastewnych w Polsce

- ziemniak-(98% pow. zasiewu)
* nie toleruje nadmiernej wilgoci
* wrażliwy na niskie temperatury
* gł. obszary upraw
- Mazowsze
- Podlasie
- wsch. Wielkopolska
- Wysoczyzna Piotrkowska
- Karpaty
- Podkarpacie
Koncentracja upraw w Polsce centralnej wynika z zapotrzebowania dużych aglomeracji miejskich i rozwiniętą hodowlą trzody chlewnej.
Zajmujemy 4 miejsce w świecie po Chinach, Rosji i Ukrainie.
Mamy 8,4% podr. światowej i uzyskujemy 134 g. - jeden z najwyższych w Europie.

+ burak cukrowy

54.Baza surowcowa i rozwój przemysłu włókienniczego w Polsce

Zajmuje się on przetwórstwem bawełny, włókien sztucznych, wełny, lnu i jedwabiu. Przemysł włókienniczy i tekstylny należy do najbardziej pracochłonnych, a równocześnie najmniej efektywnych gałęzi przem. W 1995 r. zatrudniał 168 tys. osób, co stanowi 4,5% ogólnego zatrudnienia w przem. , dając przy tym tylko 2,5% ogólnej wartości sprzedanej tego działu.
Produkcja przem. włókienniczego jest silnie skoncentrowana w następujących okręgach:
-łódzkim (Łódź, Zgierz, Tomaszów Mazowiecki, Pabianice, Zduńska Wola)-przem. bawełniany, dziewiarsko-pończoszniczy, wełniany i włókien sztucznych;
-sudecki, o wielowiekowych tradycjach (Bielawa, Kamienna Góra, Dzierżoniów, Głuszyca, Kowary, Lubań) - przem. bawełniany, lniarski, dziewiarski i produkcja dywanów;
-bielski-(Bielsko-Biała, Andrychów) - przem. bawełniany i wełniany;
Poza tym do dużych ośrodków przem. bawełnianego należą :Białystok, Zambrów, Częstochowa i Zawiercie; wełnianego: Częstochowa, Myszków, Toruń i Zielona Góra oraz włókien sztucznych: Toruń, Kalisz, Szczecin i Gorzów Wielkopolski.
Przem. włókienniczy i tekstylny jest zlokalizowany w okręgach przem. i dużych miastach. Odpowiada to jego specyfice a zwłaszcza pracochłonności i większej opłacalności dużej skali produkcji. Zakłady innych branż przem. lekkiego(w szczególności odzieżowego, dziewiarskiego i skórzanego) zlokalizowano nie tylko w dużych miastach, przy chłonnych rynkach zbytu, ale też w ośrodkach, w których inne gałęzie przem. oferowały pracę gł. dla mężczyzn (np. w Ostrowcu Świętokrzyskim, Turku, Płocku i Puławach). Umożliwia to zagospodarowanie tamtejszych nadwyżek kobiecej siły roboczej. Wreszcie niektóre z nich zlokalizowano z myślą o aktywacji ośrodków lokalnych (np. w Biłgoraju, Jarosławiu, Siedlcach i Łomży)
+ na mapce wskazać rozmieszczenie przemysłu włókienniczego


55. Omów rozmieszczenie lasów w Polsce i omów ich znaczenie dla gospodarki Polski

Lasy zajmują 28 % pow. Polski. Lesistość wykazuje przy tym znaczne zróżnicowanie przestrzenne.
Rozmieszczenie lasów w Polsce to efekt nakładania się całego szeregu czynników, zarówno przyrodniczych jak i antropogenicznych.
Jako najważniejsze można wymienić:
- zapotrzebowanie na użytki rolne i tereny przed zabudowaniami (ograniczenie powierzchni leśnych)
- rozwój przemysłu (wytrzebienie i degradacja lasów na terenie Śląska)
- zróżnicowanie warunków klimatycznych, wodnych i rzeźby terenu,
- zróżnicowanie przydatności rolniczej gruntów porośniętych lasem.

Skład gatunkowy lasów polskich charakteryzuje zdecydowana przewaga drzew iglastych, z których, największą powierzchnię zajmują sosny.
Drzewa iglaste zajmują 78% pow. leśnych, z tym sosna i modrzew 89% , świerk 8,6%.
Znacznie mniej rozpowszechniona jest jodła, która występuje głównie w Górach Świętokrzyskich, na Mazowszu i Podlasiu.
Drewno drzew iglastych znajduje zastosowanie w przemyśle celulozowo-papierniczym, w produkcji płyt wiórkowych, w przemyśle garbarskim (kora świerku ) i chemicznym.
Spośród drzew liściastych największą powierzchnię zajmują: dąb, buk, grab, brzoza i olcha - ceniona zwłaszcza w przemyśle meblarski. Lasy są nie tylko źródłem pozyskiwania drzewa, dostarczają również żywicy, nasion drzew i krzewów leśnych oraz owoców runa leśnego. Dzięki wzmożonemu importowi i upowszechnianiu się drzewek sztucznych zmniejszył się wyrąb choinek (tradycyjna ozdoba domów w okresie Świąt Bożego Narodzenia z 920 tys. szt. w 1980 roku do 272 tys. w 1994 r.). Poważne zaniepokojenie budzi natomiast rosnące pozyskanie drewna na terenie Parków Narodowych. Lasy są również terenem odstrzału i odłowu zwierzyny leśnej, szczególnie dochodowe są polowania organizowane dla turystów zagranicznych i odłów żywych zwierząt na eksport. Dynamiczny rozwój łowiectwa budzi liczne protesty, zwłaszcza gdy chodzi o odstrzał gatunków zagrożonych wyginięciem, jak wilki czy rysie.


56. Scharakteryzuj rodzaje i rozwój hodowli w Polsce

Podstawowym czynnikiem przyrodniczym kształtującym rozwój hodowli w Polsce jest baza paszowa. Trwałe użytki zielone w Polsce charakt. mała wydajność, wynika to z nieuregulowania stosunków wodnych i ograniczonego nawożenia. Hodowla jest tym samym uzależniona od uprawy roślin paszowych i produkcji pasz treściwych. Charakt. dla polskiej hodowli są skokowe zmiany pogłowia zwierząt hodowlanych.
-bydło- stanowi 27% pogłowia zwierząt gospodarstw w Polsce. ( jako zw. gospod. rozumiemy tu : bydło, trzodę chlewną, owce i konie ). W ostatnich latach pogłowie bydła uległo znacznemu ograniczeniu. Zdecydowana większość bydła hodowlanego w kraju przypada na gospod indywidualne. W Polsce na 100h użytków rolnych przypada 41,3 szt. bydła a w krajach UE na 100h przypada nawet 100szt. bydła. Główne regiony upraw bydła w Polsce to:
- Karpaty
- Podkarpacie
- pn. - wsch. część Mazowsza
- Podlasie
- Kujawy
- pd. Wielkopolska
O takiej strukturze przestrzennej decyduje cały szereg czynników, np.
- baza paszowa (Karpaty, Podkarpacie, Polska pn. - wsch.)
- zapotrzebowanie na mleko i przetwory mleczne w dużych aglomeracjach miejskich (Mazowsze, Podlasie, Kujawy)
- rozwinięty kierunek mięsny z licznymi zakładami przetwórstwa spożywczego (Mazury, Wielkopolska)
- znaczne rozbudowanie gospodarstw i duże zasoby siły roboczej (Karpaty, Podkarpacie)
W Polsce rozwija się zarówno mleczny jak i mięsny kierunek hodowli bydła. W Polsce przeciętny roczny udój wynosi 3215 kg w krajach UE średnio od 4000 kg do 6000 kg
-trzoda chlewna -stanowi 68% ogólnego pogłowia zwierząt gospodarskich, 86% przypada na gospodarstwa indywidualne. Podobnie jak w przypadku bydła, największy udział w hodowli mają gospod. małe i średnie, które uprawiają przede wszystkim rośliny stosowane w żywieniu trzody chlewnej (ziemniaki, żyto i jęczmień). O popularności hodowli trzody w Polsce decyduje znaczne spożycie wieprzowiny, duży udział roślin pastewnych w strukt. zasiewów i duże walory świń jako zw. hodowlanych. Gł. regiony hodowli to:
- Wielkopolska
- Kujawy
- Mazowsze
- woj. gdańskie
- woj. opolskie

owce
- Karpaty /prod. mięsna i mleczna/
- Podkarpacie / - II - /
- Górny Śląsk
- Podlasie
- Wielkopolska
- Wysoczyzna Piotrkowska
O takiej strukturze przestrzennej decydują gł. warunki paszowe (ubogie pastwiska Karpat i Śląska) oraz zapotrzebowanie na wełnę jako efekt rozwoju przem. włókienniczego (Wysoczyzna Piotrkowska i Górny Śląsk z pobliskim Okręgiem Bielskim).
- konie- W Polsce są gł. zw. pociągowymi, dla celów sportowych i na mięso.
Konie hoduje się gł.:
- Karpaty
- Podkarpacie
- Podlasie
- Polesie
- wsch. część Niziny Mazowieckiej
- Wyżyna Małopolska
-drobiarstwo- prod. mięsa drobiowego w Polsce przewyższa łączną prod. baraniny, koniny i mięsa cielęcego. Chów drobiu wykazuje ścisły związek z rozmieszczeniem dużych rynków zbytu - aglomeracji miejskich.
Na niewielką skalę rozwija się w Polsce pszczelarstwo (gł.. we wsch. części kraju), hodowla jedwabników i drobnych zw. futerkowych.

57 Przedstaw zmiany liczby ludności Polski i jej rozmieszczenie

Na zmiany liczby ludności w Polsce w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wpływ ma cały szereg czynników, które mażemy sklasyfikować w trzech podstawowych grupach:
-czynniki biologiczne (ruchy naturalne ludności)
-czynniki losowe (zmiany liczby ludności wywołane przez wojny i klęski żywiołowe)
-migracje
Przed II wojną światową Polskę zamieszkiwało ponad 35 ml mieszkańców. Straty wojenne wyniosły 7,5 mln . Szacuje się że kolejne 4 mln wyemigrowało w Polski w trakcie działań wojennych. Polska w trakcie wojny utraciła ponad 20% mieszkańców. Na wyrównanie strat wojennych trzeba było czekać ponad 30 lat. Największą dynamikę wzrostu liczby ludności zanotowano w latach 1950 - 55, kiedy przyrost naturalny osiągnął 20 promili- był to tzw. okres kompensacji. Pod koniec lat 60-tych przyrost naturalny osiągnął najniższy poziom od II wojn. światowej - 8,7 promila, niewielki wzrost zanotowano na początku lat 70-tych, kiedy w życie zaczęły wchodzić roczniki wyżu demograficznego lat 50-tych . Począwszy od lat 80-tych przyrost naturalny systematycznie maleje i obecnie (1993) wynosi ok. 2,5 promila. Tak drastyczny spadek przyrostu naturalnego można tłumaczyć ogólnym pogorszeniem się ogólnej sytuacji ekonomicznej ludności, późniejszym wiekiem zawierania małżeństw i upowszechnieniem się modelu rodziny 2+1, ewentualnie 2+2. Przyrost naturalny na terenach wiejskich jest wyższy niż w mieście (średnio trzykrotnie), co można tłumaczyć wcześniejszym wiekiem zawierania małżeństw, mniejszą aktywnością zawodową kobiet i przywiązaniem do modelu rodziny wielopokoleniowej. Jednak w efekcie migracji młodszych pokoleń do miasta również na terenach wiejskich przyrost naturalny maleje. Istnieje niewielkie zróżnicowanie przestrzenne poziomu przyrostu naturalnego. Najwyższe jest na typowo rolniczych terenach województw Polski pn.-wsch., najniższy na Górnym Śląsku i w województwach miejskich - gdzie notuje się ujemny przyrost naturalny.
W okresie powojennym stosunkowo niewielki wpływ na zmiany liczby ludności miały migracje. W latach 1946-1950 znaczny napływ ludności zanotowały tzw. „ziemie odzyskane”, gdzie przybyło ok. 3mln ludności Równocześnie ziemie te opuściła znaczna część ludności niemieckiej. W latach 1956-1958 nastąpiła repatryjacja ludzi z b. ZSRR, nasilenie ruchów emigracyjnych zanotowano również na przełomie lat 60-tych i 70-tych (efekt tzw. „wydarzeń marcowych”).Od lat obserwuje się zjawisko wyludnienia regionów wschodnich (tzw. ściana wsch.), skąd ludność emigruje do dużych miast i okręgów przem.
Gęstość zaludnienia Polski wzrosła z 76 os./km2 w 1946 r. do 123 os./km2 w 1994 r. Rozpiętość gęstości zaludnienia dla poszczególnych województw wynosi od 46 os./km2 w woj. suwalskim, do 736 os./km2 w woj. łódzkim.
Czynniki środowiska geograficznego mają stosunkowo niewielki wpływ na rozmieszczenie ludności w Polsce. Polska w całości leży w strefie sprzyjającego działalności gospodarczej klimatu umiarkowanego, tereny wysoko górskie pokrywają tylko niewielki procent powierzchni kraju. Mała gęstość zaludnienia charakteryzuje również pn.- wsch. część kraju, gdzie większy jest udział terenów leśnych. Dużą większą rolę odegrały czynniki natury politycznej. Obszary o największej gęstości zaludnienia to: Górny Śląsk wraz z woj. przyległymi, woj.- warszawskie, łódzkie i gdańskie. Najsłabiej zaludniona jest pn.- wsch. część kraju.


58. Występowanie złóż węgla brunatnego i ich rola w gospodarce Polski

Zasoby węgla brunatnego w Polsce szacuje się na 14 mld ton, w tym w złożach zagospodarowanych - na 1,7 mld ton. Węgiel brunatny jest wydobywany w trzech zagłębiach: Turoszowskim Zagłębiu Węgla Brunatnego, Konińskim Zagłębiu Węgla Brunatnego i Bełchatowskim Zagłębiu Węgla Brunatnego. To ostatnie, najmłodsze, zagospodarowane od połowy lat 70-tych, ma obecnie największe znaczenie(w 1995 r. dało 52 % ogólnego wydobycia tego surowca). We wszystkich kopalniach.
(5 zakładów) wydobycie prowadzi się metodą odkrywkową. Urobek jest w większości spalany w pobliskich elektrowniach, z uwagi na znaczne uwodnienie nie nadaje się do dłuższego transportu. Z ogólnego wydobycia węgla brunatnego w 1995 r. elektrownie zużyły ponad 98% , na eksport (do Niemiec) przeznaczono 0,6% , zaś na brykiety przetworzono tylko 0,1% . Nadal niewiele węgla brunatnego zużywa się w przem. chemicznym oraz przy produkcji nawozów naturalnych (np. podłoża dla ogrodnictwa).

59. Omów zróżnicowanie długości okresu wegetacyjnego w Polsce, przyczyny i następstwa

Dla rolnictwa bardzo ważna jest długość okresu wegetacyjnego, tzn., liczba dni o średnich temp. dobowych przekraczających 50 C. Okres ten trwa od powyżej 190-200 dni w Karpatach i Sudetach oraz we wsch. wyżynnej części Pojezierza Mazurskiego i wyższych partiach Pojezierza Pomorskiego do 220-230 dni w zach. części Kotlin Podkarpackich oraz w pasie od Niziny Śląskiej ( wraz z obszarami nadodrzańskimi) po Szczecin. Najwcześniej, przed końcem marca, okres ten zaczyna się między Opolem a Głogowem oraz między Bochnią a Dębicą, najpóźniej zaś, około połowy kwietnia, w pn. części Pojezierza Mazurskiego, na Pojezierzu Kaszubskim oraz w górach. Na tych terenach również najwcześniej, bo przed 25 października, kończy się okres wegetacji. Najpóźniej natomiast, bo po 10 listopada, kończy się on na terenach zachodnich - od Raciborza po Szczecin, na Pobrzeżu Bałtyckim oraz w Kotlinie Podkarpackiej. W sumie różnice między najdłuższym a najkrótszym okresem wegetacji wynosi ok . 50 dni. Okres wegetacji w Polsce jest na ogół korzystny dla uprawy większości roślin większości roślin właściwych strefie umiarkowanej. Wyhodowanie nowych odmian o krótszym czasie wegetacji sprzyja rozszerzaniu się ich upraw, np. kukurydzy na ziarna. Poszczególne rośliny uprawne wymagają dla rozwoju różnego okresu wegetacyjnego i ściśle związanych z nim odpowiednich warunków cieplnych. Większość roślin uprawnych naszej strefy, np. zboża (z wyjątkiem pszenicy ozimej), ziemniaki, większość roślin pastewnych, wymaga sumy temp. ok. 1400-20000C. Większe wymagania (2200-25000C) mają natomiast pszenica ozima, buraki cukrowe itp. Jedynie w pn. - wsch. części kraju oraz w Karpatach warunki cieplne ograniczają uprawę pszenicy, buraków cukrowych oraz niektórych gatunków drzew i krzewów owocowych. Na terenach tych występują też przymrozki późnowiosenne i wczesnowiosenne, powodując uszkodzenia roślin polowych i drzew owocowych. Przymrozki takie występują również na innych terenach, nawet w środkowej części kraju i są poważnymi zagrożeniami dla uprawy drzew owocowych a czasami powodują duże zniszczenia w sadach. Napływające latem masy powietrza suchego i gorącego wywołują natomiast susze obniżając plony roślin polowych.


60. Złoża soli w Polsce - występowanie, eksploatacja i znaczenie gospodarcze

sól kamienna i potasowa są surowcami osadowymi pochodzenia chemicznego. Powstały na skutek wytrącania się roztworów wodnych podczas silnego parowania zbiornika morskiego. W Polsce występują sole permskie i trzeciorzędowe. Sole trzeciorzędowe odnajdujemy na Podlasiu i na Górnym Śląsku w rejonie Wieliczki i Bochni oraz Żor. Sole permskie występują na Kujawach i w Wielkopolsce m.in. w okolicach Kłodawy, Inowrocławia, Wapna i Moglina, a także w rejonie Zatoki Puckiej. Sole permskie znajdują się pod pokrywą młodszych osadów, lecz w wielu miejscach sól przebiła je i występują na powierzchni jako zakończenie wysadów solnych. sól posiada pewne właściwości plastyczne i w warunkach, gdy skały leżące nad nią wywierają odpowiedni nacisk, może się ona przemieszczać wzdłuż pęknięć i szczelin w obrębie tych skał. W Kłodawie oraz w rejonie Zatoki Puckiej obok soli kamiennej występują również sole potasowo - magnezowe.

61. 0ceń przydatność warunków naturalnych Polski dla rozwoju rolnictwa

Warunki przyrodnicze w Polsce pozwalają na uprawę większości gatunków roślin charakterystycznych dla klimatu umiarkowanego.
Spośród warunków przyrodniczych największy wpływ na rozwój rolnictwa w Polsce wywierają warunki klimatyczne i stosunki wodne oraz warunki glebowe i rzeźba terenu.
Ukształtowanie powierzchni Polski jest w dużym stopniu związane z budową geologiczną. Ponad 54 % pow. kraju leży ponad 150 m n.p.m., a tylko 9 % powyżej 300 m n.p.m.
Polska jest uznawana za kraj nizinny.

- terenowe
* spłukiwanie (40 % pow. zagrożone spłukiwaniem)
* nachylenia zboczy
* bezodpływowe obniżenia
- klimat
* umiarkowany - ciepły
* ścierają się różne masy powietrza (przede wszystkim wilgotnych, ponadmorskich z zach. i pn.-zach. oraz bardziej suchych mas kontynentalnych ze wsch.)
* mogą występować mroźne i suche lub ciepłe i wilgotne zimy oraz ciepłe i wilgotne lub chłodne i wilgotne lata.

- pory roku
* zima
* przedwiośnie
* przedzimie
* wiosna
* lato
* jesień

- przewaga opadów w miesiącach letnich (sprzyja to uprawie roślin okopowych, a utrudnia dojrzewaniu i zbiorze zbóż).

- zachmurzenie w miesiącach zimowych

- okres wegetacji średnia temperatura dobowa powyżej 5 st. C

* od 190 - 200 dni w Karpatach, Sudetach, wsch. Poj. Mazur. i wyższych partiach Pojezierza Pomorskiego
* do 220 - 230 dni zach. część Kotlin Podkarpackich oraz w pasie od Niziny Śląskiej po Sudety
- nasłonecznienie
(największe latem pn. i pn. - wsch. krańce Polski)

- opady atmosferyczne
(śr. 500 mm na terenach środkowych do ponad 1000 mm na obszarach górskich )

- warunki glebowe
W Polsce wyróżniamy 6 klas gleb:
* I, II-stanowią grunty najżyźniejsze, czarnoziemy, gleby brunatne (3,5 %)
* III, IV - średnie (bielicowe i brunatne na glinach i iłach, mady, rędziny (65 %)
* V,VI - najsłabsze (bielice na piaskach, gleby górskie, nadmiernie przesuszone, kamieniste i piaszczyste (34,5 %)

Najlepsze gleby:
* Wyżyna Lubelska
* Wyżyna Kielecka i Sandomierska
* Ziemia Proszowicka
* Nizina Śląska
* Żuławy Wiślane
* Ziemia Pyrzycka
* Kujawy, Przedgórze Sudeckie
Najsłabsze gleby:
* Karpaty
* pn. - wsch. Niziny Mazowieckiej
* Podlasie


63. Czynniki tworzące klimat

Klimat- jest to charakterystyczny dla danego obszaru układ zjawisk i procesów atmosferycznych kształtujący się pod wpływem wielu czynników fizycznych i geograficznych danego obszaru
Aby zacząć mówić o czynnikach kształtujących klimat należałoby najpierw wymienić elementy klimatu. Do tych elementów należą :
· temperatura
· opady
· wiatry
· ciśnienie
Każdy z tych elementów, które bezpośrednio wpływają na klimat zależy od wielu czynników. I tak :
· temperatura zależy od
1. kąta padania promieni słonecznych czyli inaczej od szerokości geograficznej
2. odległości od zbiorników wodnych ( obszary znajdujące się blisko mórz i oceanów mają mniejsze amplitudy roczne )
3. prądów morskich. Prądy morskie (patrz pytanie 82) mają bardzo duży wpływ na klimat, przede wszystkim zimne prądy morskie osuszają obszary, które opływają (przykładem może tu być pustynia w zachodniej części Australii jak również pustynia Atacama w Chile, która powstała pod wpływem zimnego prądu Peruwiańskiego czy powodujący śnieżyce w Nowym Yorku zimny prąd Labradorski. Prądy ciepłe natomiast powodują wyższą wilgotność obszaru, który opływają jak również wpływają na wyższą średnią temperaturę roczną danego obszaru.)
4. wysokości nad poziomem morza (należy wspomnieć o inwersji termicznej)
5. od rozkładu form powierzchni ziemi (południkowy lub równoleżnikowy układ pasm górskich i ich wpływ na temperaturę-blokowanie dostępu mas powietrza do rejonu osłoniętego pasmami górskimi)

· opady zależą od tych samych czynników co temperatura, a poza tym od czynników lokalnych (parowanie wielkich kompleksów leśnych - Kotlina Kongo) należy nawiązać do pytania 84.
· wiatry zależą przede wszystkim od układu form terenu jak również od rozkładu układów wyżowych i niżowych na danym terenie. Szczególnym przypadkiem są wiatry monsunowe powstające w wyniku różnic w czasie nagrzewania i oziębiania się morza i lądu (morze szybciej się nagrzewa i szybciej traci ciepło niż ląd )-patrz pytanie 74.

64. Scharakteryzuj znaczenie i działalność lodowców górskich i lądolodów.

Powstanie lodowca jest możliwe w określonych warunkach klimatycznych. Takie warunki panują w wysokich górach oraz w strefach zimnych. Aby lodowiec mógł powstać, opad w postaci śniegu musi być większy niż ilość topniejącego śniegu. Gromadzący się śnieg pod wpływem zmian temperatury i ciśnienia ulega przekształceniom, początkowo w firn (ziarnisty śnieg), a później w lód lodowcowy.
Wyróżniamy dwa główne typy lodowców:
· lodowce górskie
· lodowce kontynentalne
Lodowce kontynentalne są znacznie większe od górskich, a ponadto nie dostosowują swojego kształtu do rzeźby terenu. Lodowce górskie i lądolodu powstają powyżej linii wiecznego śniegu. Granica ta jest różna dla różnych szerokości geograficznych. Na równiku znajduje się na wysokości około 5000 m.n.p.m., nad zwrotnikami wzrasta do ok. 6000 m. - ze względu na suchość klimatu, a potem systematycznie spada aż do zera. Oprócz warunków klimatycznych niezbędnym warunkiem powstania lodowca górskiego jest istnienie odpowiednich zagłębień i obniżeń między grzbietami górskimi, aby mógł się gromadzić śnieg. Miejsce, w których gromadzi się śnieg, a który ulega następnie przekształceniom w firn i lód nazywa się polem firnowym. Z pola firnowego lód spływa obniżeniami ku niższym partiom gór. Lód pod wpływem nacisku warstw nadległych zachowuje się jak ciało plastyczne, dlatego możemy mówić o płynięciu lodowca.



Znaczenie lodowców w życiu powłoki krajobrazowej jest niezwykle różnorodne. Przede wszystkim istnienie obszarów zlodowaconych spowodowało występowanie na ziemi bardzo charakterystycznych krajobrazów geograficznych, zgrupowanych w całe polarne strefy krajobrazowe „wiecznych lodów” albo „wiecznego mrozu”.
Lodowce w ciągu swej ewolucji zmieniają klimat - powodują jego oziębienie i osuszenia.
Nasuwające się lodowce niszczą roślinność, zagrzebują gleby, zahamowują proces glebotwórczy i powodują jego rozwój ponownie po zniknięciu lodowców na nowej podstawie, spychają świat zwierzęcy, zmieniają zasięg roślin i zwierząt, wypełniają płytkie morza, wytwarzają przy cofaniu się nowe, niekiedy wielkich rozmiarów zbiorniki jeziorne, zmieniają kierunki biegu rzek, zatamowując im drogę i zmuszając do płynięcia wzdłuż brzegu lodowca kontynentalnego. Ponadto wody roztopowe lodowców są głównym źródłem zasilania licznych rzek.
Podczas ruchu lodowiec przenosi z poziomów wysokich na niższe lód i odłamki skał. Proces ten stanowi wstępną fazę do przekształcenia przez lodowce powierzchni Ziemi przez jej niszczenie i stworzenie szczególnych form terenu oraz swoistej grupy skał kontynentalnych.
Skutki działalności lodowców najlepiej są widoczne na terenach, z których lodowiec już ustąpił.
W górach najlepiej są widoczne ślady działalności erozyjnej lodowców. W jej efekcie dawne obszary źródłowe, w których powstawały pola firnowe przekształciły się w kotły (cyrki lodowe). Spływający lód lodowcowych jęzorów przemodelowuje dawne doliny rzeczne o V- kształtnym przekroju poprzecznym w kształt litery U. W górach występują również formy i osady powstałe w skutek akumulacyjnej działalności lodowca. Morena czyli materiał, który dostaje się na powierzchnie lub do wnętrza lodowca, przemieszcza się wraz z posuwającym się lodem. Osadzanie materiału morenowego następuje wtedy, gdy lodowiec topnieje. W czasie postoju czoła lodowca usypywane są u jego czoła wały, zwane morenami czołowymi. Wycofujący się lodowiec pozostawia na dnie doliny pokrywę złożoną z materiału morenowego, zwaną moreną denną, a u zboczy doliny równoległe wały moreny bocznej. Na niżu widoczne są efekty działalności lodowców kontynentalnych, a zwłaszcza ślady akumulacji lodowcowej. Tu także występują moreny czołowe i denne. Materiał budujący moreny stanowi mieszaninę iłów, piasków i głazów, zwaną gliną zwałową lub morenową. Powierzchnię moreny dennej urozmaicają zagłębienia wytopiskowe oraz rynny i wzniesienia powstałe przy współudziale wód lodowcowych. Zagłębienia wyrobiskowe tworzą jeziora, zwane oczkami lodowcowymi. Rynny powstają pod wpływem płynącej wody z topniejącego lodowca. Po zaniknięciu lodu rynny wypełniają wody jeziora, a osadzony materiał tworzy długie wzniesienia zwane ozami. Innymi formami terenu są kemy i sandry. Zbudowane są z wielowarstwowych utworów. W sandrach - ułożone są pionowo - najpierw materiał grubszy, a potem coraz drobniejszy, a w kemach poziomo- na dnie najgrubszy, a na górze najdrobniejszy. Do utworów działalności pośredniej lodowca zaliczmy piaski, iły i żwiry.


65. Na wybranych przykładach omów klasyfikację jezior wg ich pochodzenia.

Jezioro - naturalnie powstały zbiornik wody nie mający bezpośredniego połączenia z morzem.

Aby powstało jezioro muszą istnieć sprzyjające warunki:
- zagłębienie terenu
- zasilanie powierzchniowe
- nieprzepuszczalna warstwa w dnie jeziora
Każde jezioro od momentu pojawienia się dąży do samozagłady. Wyróżnia się 4 stadia istnienia jeziora:
- młodość - moment powstania jeziora, powstaje flora
- dojrzałość - w jeziorze powstaje fauna i coraz bujniejsza flora, flora przybrzeżna zaczyna zarastać jezioro, staje się płytsze
- starość - jest płytsze, bardziej zarośnięte
- zanik jeziora - jest zarośnięte
Końcowym efektem jezior są torfy.
Na podstawie wytworzenia mis jeziornych, zasilania i przeszłości geologicznej jeziora dzieli się na:
· jeziora tektoniczne - powstałe w wyniku ruchów płyt litosfery, zasilane są opadowo i z rzek do nich uchodzących - są bardzo głębokie - Bajkał, jeziora Afrykańskie
· jeziora reliktowe np. j. Aralskie i Morze Kaspijskie - pozostałość po dawnych morzach
· jeziora wulkaniczne - nie uchodzą do nich żadne rzeki, mają tylko zasilanie deszczowe, misy jeziorne to stare wulkany - w Owernii, na Jawie, jez. Averno (dążą do pomniejszenia)
· jeziora krasowe - char. dla terenów wapiennych, dążą do powiększenia - jez. Piaseczno
· jeziora lodowcowe:
* oczka - Hańcza
* rynnowe- Mamry
* morenowe - Śniardwy
· jeziora lodowcowo- tektoniczne - Wielkie Jeziora w USA - Erie, Michigan, Ontario


66. Przedstaw obszary występowania zjawisk sejsmicznych i wulkanicznych na świecie.

Trzęsieniem ziemi nazywa się zjawisko drgania skorupy ziemskiej spowodowane rozchodzeniem się fal sprężystych, zwanych sejsmicznymi. Wywołane są ruchami mas skalnych w głębi skorupy ziemskiej lub w płaszczu Ziemi. Siły trzęsienia podaje się wg skali Richtera lub Mercalego.
Wg głębokości ogniska trzęsienia ziemi dzielą się na
· normalne - mniej niż 60 km
· pośrednie - 60 - 300 km
· głębokie - powyżej 300 km
Rozmieszczenie obszarów sejsmicznych tj. o częstych i silnych trzęsieniach ziemi pokrywa się z przebiegiem granic między płytami litosfery. Słabsze, ale częstsze trzęsienia występują w miejscach rozstępowania się płyt. Największe nasilenie ma miejsce w strefach podchodzenia płyty oceanicznej pod inną płytę oceaniczną lub płyty oceanicznej pod kontynentalną (pacyficzne wybrzeże Ameryki)
Większa część epicentrów skoncentrowana jest na obszarach fałdowań alpejskich i współczesnych geosynklin.
Obszary występowania zjawisk sejsmicznych:
· pas pacyficzny - wzdłuż zachodniego brzegu Ameryki Południowej, Środkowej i Północnej, wyspy Południowa Georgia, Południowe Sandwich, Południowe Orkany i Szetlandy, Japonia, Tongo, Nowa Gwinea, Mariany, półwysep Kamczatka
· pas europejsko-azjatycki: obszar śródziemnomorski, Kaukaz, Iran, Himalaje, łańcuchy górskie Chin
Do drugorzędnych pasów sejsmicznych należą:
· pas atlantycki - wzdłuż podwodnego Atlantyckiego Grzbietu (od wysp Tristan da Cunha do Islandii) przez Spitsbergen do ujścia Leny
· pas indyjski
· pas wschodnio afrykański - na obszarze rowów tektonicznych wschodniej Afryki: od Zatoki Adeńskiej przez Morze czerwone, Abisynię i wielkie jeziora afrykańskie do ujścia Zambezii

Wulkanizm jest to ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się lawy i towarzyszących jej substancji na powierzchnię.
Wszystkie wulkany dzielimy na:
· czynne - te które systematycznie, lub mniej systematycznie wybuchają, różnica między wybuchami nie może przekraczać 100 lat
· nieczynne
· drzemiące
W zależności od wydobywającej się magmy wyróżniamy wulkany:
· stożkowe - wydobywa się lawa gęsta, kwaśna, o dużej lepkości, szybko zasycha
· tarczowe - zasadowa
Można spotkać wulkany mieszane Powstają w strefach gdzie wybuchom towarzyszą trzęsienia ziemi. Na lądach dominują wulkany stożkowe, a w oceanach Tarczowe. Większość wulkanów znajduje się w ziemi.
Zjawiska wulkaniczne zachodzą tam, gdzie nad ogniskami magmowymi znajdują się spękania i słabsze miejsca w skorupie ziemskiej, pozwalające na przedarcie się magmy. Rozmieszczenie wulkanów czynnych na Ziemi wyraźnie nawiązuje do przebiegu stref kontaktu płyt litosfery. Szczególnie w obszarach, gdzie jedne płyty oceaniczne podsuwają się pod inne płyty oceaniczne - łuki wysp japońskich, indonezyjskich, czy pod płyty kontynentalne - pacyficzne wybrzeże Ameryki.
W Europie wulkany czynne występują tylko w pasie spękań - obszar Morza Śródziemnego: Włochy i
Grecja. Poza tym na Wyspach Kanaryjskich - 13 wysp wulkanicznych. Również w strefach rozsuwania się płyt np. w Wielkich Rowach Afrykańskich i w Grzbietach Śródoceanicznych mają miejsce wylewy law. Poza strefami kontaktu płyt wulkanizm rozwija się nad „plamami gorąca” - Hawaje - przesuwanie się płyty oceanicznej nad ogniskiem magmowym.

67. Wymień strefy klimatyczne na kuli ziemskiej i scharakteryzuj dowolnie wybraną.

Podstawą wydzielenia stref klimatycznych jest średnia temperatura najcieplejszego miesiąca, a typów klimatów suma opadów. Klimaty na Ziemi układają się strefowo:
- strefa klimatów równikowych
- strefa klimatów zwrotnikowych
- strefa klimatów podzwrotnikowych
- strefa klimatów umiarkowanych
- strefa klimatów okołobiegunowych

Strefa klimatów równikowych - średnia temperatura wszystkich miesięcy przekracza 200C, nie występuje pora zimowa. Roczne amplitudy do 50C rosnące wraz z suchością klimatu do 100C. W zależności od ilości i rozkładu opadów możemy wyróżnić następujące typy klimatów:
- klimat równikowy wybitnie wilgotny, char. się bardzo małymi dobowymi i rocznymi wahaniami temperatury i średnimi opadami w granicach 2500-3000 mm. Duże opady i wysokie temperatury sprzyjają bujnemu rozwojowi roślinności (Kotlina Konga, Nizina Amazonki)
klimat podrównikowy - char. się występowaniem jednej lub dwóch pór deszczowych w ciągu roku. W pozostałych miesiącach deszcze są mniejsze lub nie występują - pora sucha. Roczne sumy opadów wahają się od 500 do 2000 mm. Amplitudy roczne i dobowe są wyższe niż w klimacie równikowym wilgotnym. Roślinność w tej strefie jest uboższa (Afryka Środkowa, Ameryka Południowa, północna część Australii).

68. Przedstaw budowę wnętrza Ziemi.

Wykorzystując analizę fal sejsmicznych, wyróżniono współśrodkowo ułożone warstwy budujące Ziemię, które wykazują odmienne właściwości fizyczne i chemiczne. Są to:
- skorupa ziemska
- płaszcz
- jądro Ziemi
Najbardziej zewnętrzna warstwa Ziemi nazywa się skorupą ziemską . Graniczy z płaszczem Ziemi wzdłuż nieciągłości Mohorovicica. Jej grubość waha się od około 80 km do 5 km. Wyróżnia się skorupę kontynentalną, zbudowana z warstw skał osadowych, granitowych i bazaltowych, o grubości od 30 do 80 km i skorupę oceaniczną zbudowaną z cienkiej warstwy osadowej i grubszej bazaltowej. Ponadto wyróżnia się litosferę, która leży powyżej astenosfery i obejmuje oprócz skorupy ziemskiej część górnego płaszcza, tzw. Warstwę perydotytową. Litosfera jest zbudowana ze skał sztywnych, jej grubość waha się od 10 do ponad 100 km.
Między skorupą ziemską a jądrem Ziemi leży płaszcz Ziemi i sięga do głębokości ok. 2900 km. Dzieli się na płaszcz górny i dolny.
W górnej części płaszcza znajduje się astenosfera, która jest zbudowana ze skał czyniących ją plastyczną. Astenosfera z litosferą tworzy tektonosferę - warstwę, w której zachodzą wszelkie procesy tektoniczne (nazywana jest również płaszczyzną izostatyczną).
Jądro Ziemi stanowi centralną część globu ziemskiego, poniżej 2900 kilometrów do głębokości 5000 km jest najprawdopodobniej kulą ciekło - gazową - jądro zewnętrzne; głębiej ma konsystencję stałą - jądro wewnętrzne. Przypuszcza się, że jądro jest zbudowane z metali ciężkich takich jak nikiel i żelazo, nie wyklucza się występowania pierwiastków lżejszych - siarki, krzemu i potasu.


69. Omów ruch wirowy Ziemi i jego następstwa.

Ruch wirowy inaczej obrotowy jest to ruch Ziemi wokół własnej osi. Obrót odbywa się z zachodu na wschód ze stałą prędkością kątową i zmienną prędkością liniową. Ruch ten trwa 23 godziny 57 minut i 4 sekundy.
Następstwami ruchu wirowego Ziemi są:
- spłaszczony kształt Ziemi (wywołany działaniem siły odśrodkowej)
- siła Coriolisa - powoduje odchylenie ciał od kierunku ruchu: na półkuli północnej w prawo, na południowej w lewo; oprócz tego powoduje:
· zmianę kierunków wiatrów o cyrkulacji globalnej i lokalnej
· przesuwanie się fali płynów na Ziemi
· silniejszą erozję boczną prawych brzegów cieków wodnych na północy i lewych na półkuli południowej
- zjawisko dnia i nocy
- zmiana wysokości Słońca nad horyzontem w ciągu doby co powoduje dobowe zmiany temperatury powietrza i ciśnienia
- zmiany biologicznego rytmu życia
- pozorny ruch sklepienia niebieskiego
Ruch obrotowy jest podstawą rachuby czasu na Ziemi.


70. Omów ruch obiegowy Ziemi i jego następstwa.

Ruch obiegowy Ziemi jest to obieg Ziemi wokół Słońca. Ruch ten odbywa się po elipsie w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Jeden obrót trwa 365 dni 5 godzin 49 minut.
Konsekwencjami ruchu obiegowego są :
· różna odległość Ziemi od Słońca
· dłuższa wiosna i lato niż jesień i zima na półkuli północnej o 8 dni, a na półkuli południowej odwrotnie
· zmiany wysokości Słońca nad horyzontem oraz zmiany długości okresów naświetlania powierzchni Ziemi, powoduje to różnice w nagrzewaniu tych samych części globu ziemskiego w ciągu roku
· różna długość dnia i nocy

Konsekwencje ruchu obiegowego wynikają z nachylenia osi ziemskiej do płaszczyzny eliptyki (drogi) pod stałym kątem 660 33’. Właśnie to nachylenie powoduje to, że różne punkty kuli ziemskiej otrzymują różną ilość energii słonecznej. Na tej podstawie wydzielono strefy oświetlenia Ziemi:
· strefa międzyzwrotnikowa (gorąca)
· strefa umiarkowana (północna i południowa)
· strefa podbiegunowa (zimne - północna i południowa) - dzień i noc przynajmniej raz w roku trwają dłużej niż 24 godziny.
Nachylenie osi ziemskiej pozwala na wyróżnienie 4 charakterystycznych stanowisk:
· 21 marca (równonoc wiosenna) - Słońce w momencie górowania nad równikiem świeci w Zenicie i równomiernie oświetla kulę ziemską. W każdym punkcie kuli ziemskiej w tym dniu można wyznaczyć wartość szerokości geograficznej, która z kątem wysokości Słońca tworzy 900
g=900 - kąt
· 22 czerwca (przesilenie letnie), w wyniku innego położenia Ziemi jako konsekwencji jej obiegu promienie słoneczne padają pod kątem prostym na równoleżnik 23027’N na Zwrotnik Raka. W tym dniu szerokość geograficzną lub wysokość słońca można obliczyć:
N: g=900 - kąt + 23027’
S: g=900 - kąt - 23027’
· 23 września (równonoc jesienna) - dalszy obieg Ziemi powoduje zmiany w jej ustawieniu w stosunku do Słońca, które pod kątem 900 znajduje się ponownie nad równikiem. Zależność między wysokością Słońca i szerokością geograficzną jak w dniu 21 marca i zastosowane wzory do wzajemnych obliczeń dowolnych punktów na kuli ziemskiej.
22 grudnia (przesilenie zimowe) - ziemia w swym obiegu ustawia się do Słońca półkulą południową pod kątem 900 słońce świeci na równoleżnik 23027’S, na tle gwiazdozbioru Koziorożca, stosuje się wzory:
N: g=900 - kąt - 23027’
S: g=900 - kąt +23027’

71. Wyjaśnij powstawanie wiatrów zwanych pasatami.

Pasaty są skutkiem cyrkulacji powietrza w strefie międzyzwrotnikowej.
Nagrzane powietrze w strefie okołorównikowej wznosi się do górnych warstw troposfery, skąd rozdziela się na dwa poziome strumienie, przemieszcza się ku zwrotnikom. Te masy powietrza przesuwają się bez zakłóceń aż do 25030’ tworząc antypasaty. Ulegają one jednak wschodniemu odchyleniu, które jest spowodowane ruchem obrotowym. Ponieważ obrót troposfery w tych szerokościach jest mniejszy powietrze ulega ochłodzeniu i opada tworząc równikowy obszar wysokiego ciśnienia. Z tego obszaru część mas powietrza przesuwa się dołem ku równikowi jako stałe wiatry pasaty. Natomiast cześć wędruje dalej w kierunku biegunów ulegając także wschodniemu odchyleniu.


74. Omów powstanie, przebieg i geograficzny zasięg cyrkulacji monsunowej.

Monsuny - wiatry zmieniające się sezonowo, powstają na skutek różnic ciśnień między lądem a oceanem.
Monsun letni powstaje w wyniku tworzenia się niżu barycznego nad lądem. Spowodowane jest to szybszym nagrzewaniem się powierzchniowych warstw lądu niż wody, ogrzewaniem się powietrza od lądu. Wzrost temperatury powoduje unoszenie się ciepłego powietrza od góry, tworzy się nad lądem układ niższego ciśnienia niż nad oceanem. Skutkiem takiej różnicy ciśnień jest dążenie powietrza do wyrównania ciśnienia, napływ powietrza z oceanu na ląd, ochłodzenie i opady.
Monsun zimowy tworzy się w wyniku wyżu barycznego nad lądem. Wyż ten spowodowany jest szybszym ochładzaniem się lądu niż oceanu, ochładzaniem się powietrza od lądu, ruchami zstępującymi chłodnego powietrza. Skutkiem utworzenia się obszaru wysokiego ciśnienia nad lądem jest dążenie do wyrównania ciśnień, napływ powietrza z lądu na morze, oraz wiatr - chłodny, suchy, porywisty
Występowanie monsunów:
· Azja - wyspy Japońskie, Sachalin, Nizina Mandżurska, Półwysep Koreański, Góry Południowochińskie, Półwysep Indochiński, Nizina Gangesu, Półwysep Indyjski, Cejlon
· Afryka - Wybrzeże Niewolnicze, delta Nigru
· Australia - Ziemia Arnhema, Półwysep Jork

76. Podziel skały budujące litosferę ze względu na ich genezę oraz podaj przykłady skał powstających w różnych warunkach.

Skorupa ziemska jest zbudowana z różnorodnych skał. Skały składają się z minerałów, które łączą się ze sobą w procesach geologicznych. W zależności od sposobu powstawania i występowania skały tworzące litosferę dzielimy na:
- skały magmowe powstałe w następstwie zastygania magmy, wśród nich wyróżnia się :
· skały wylewne (np. bazalt) - powstają z magmy szybko stygnącej na powierzchni Ziemi, mają budowę skryto krystaliczną
· skały głębinowe (granit, sjenit) - powstają z wolno stygnącej magmy w głębi Ziemi, a dopiero po pewnym czasie zostają wydźwignięte na powierzchnię - jawnokrystaliczne
- skały osadowe - powstały na lądzie lub w wodzie na powierzchni Ziemi w wyniku osadzania cząstek mineralnych pochodzenia skalnego lub organicznego
· skały okruchowe (piasek, żwir, zlepieniec) powstały z produktów rozkruszenia innych skał
· skały osadowe pochodzenia organicznego powstały ze szczątków roślinnych (np. węgle) i zwierzęcych (np. kreda), lub roślinno-zwierzęcych (ropa naftowa)
· skały osadowe pochodzenia chemicznego powstają z produktów wietrzenia rozpuszczonych w wodzie, a następnie wytrąconych z niej - sól kamienna, gips
- skały metamorficzne (przeobrażone) powstają w wyniku przemiany innych skał. Wyróżniamy dwa rodzaje metamorfizmu:
· kontaktowy - skała ulega przeobrażeniu w kontakcie z magmą (marmury), istotnym elementem jest temperatura,
dynamiczny - pod wpływem ciśnienia i nacisku skał powoduje wepchnięcie skały do ziemi, a tam w wyniku nacisku skał i temperatury sprasowaniu, decydującym elementem jest w tym przypadku ciśnienie (np. gnejsy, sjenity powstałe z mik)


77. Przedstaw skład i budowę atmosfery. Krótko scharakteryzuj każdą z warstw oraz omów znaczenie ozonosfery.

Atmosfera stanowi zewnętrzną powłokę Ziemi. Powietrze atmosferyczne jest mieszaniną gazów z niewielkim dodatkiem substancji stałych i ciekłych. Niektóre z tych składników znajdują się w atmosferze praktycznie w nie zmieniających się proporcjach, inne wykazują zróżnicowanie przestrzenne i czasowe. Do pierwszej grupy należą: azot, tlen, argon, hel, krypton i wodór; do drugiej: para wodna, CO2, SO2, NO2, ozon. Udział składników nie zmienia się do wysokości ok. 80 km. Wraz ze wzrostem wysokości zmieniają się właściwości fizyczne atmosfery, co stało się podstawą wyróżnienia jej warstw.
Najbliżej powierzchni Ziemi znajduje się troposfera, której grubość waha się od około 16 km nad równikiem do około 7 km nad obszarami podbiegunowymi. W tej warstwie zachodzą zjawiska pogodowe. Pogoda zależy przede wszystkim od mas powietrza przemieszczających się w troposferze.
Charakterystyczną cechą jest tu - w miarę zwiększającej się wysokości - spadek temperatury i ciśnienia powietrza. Górną granicę troposfery stanowi tropopauza, charakteryzująca się wyrównaną temperaturą w przekroju pionowym. Wyżej do około 50 km sięga stratosfera. Jej właściwością jest wzrost temperatury dający o sobie znać około 20 km. Powyżej 25 km występuje ozonosfera.
Warstwa ozonowa stanowi skuteczną ochronę życia na Ziemi. Ozon absorbuje promieniowanie nadfioletowe, które powoduje u ludzi groźne schorzenia. Pomiędzy stratosferą a mezosferą występuje stratopauza, która sięga od górnej granicy do 55 km. Warstwę występującą na wysokości 50-80 km nazywa się mezosferą. Wraz ze wzrostem w mezosferze spada temperatura, osiągając na granicy z jonosferą -1100C. Warstwą przejściową między mezosferą a termosferą (jonosferą) jest mezopauza.
Nad mezosferą, do wysokości około 400 km, sięga jonosfera. Jonosfera nie jest jednolita w całym swoim przekroju i składa się z kilku warstw o różnej koncentracji jonów i elektronów. Dzięki dużego stopnia jonizacji powietrza możemy słuchać radia na falach długich, średnich i krótkich - następuje odbicie fal radiowych.
Do około 2000 km rozciąga się egzosfera. Nasza wiedza o egzosferze opiera się wyłącznie na wynikach pomiarów dokonywanych za pomocą rakiet oraz sztucznych satelitów Ziemi. Ze względu na małą gęstość materii w tej strefie uzyskane wyniki nie są zbyt pewne.
Wyżej znajduje się magnetosfera, którą dzieli się na dwie warstwy. Pierwsza obejmuje strefę od ok. 2000 do 9000 km i zawiera przede wszystkim protony. Wyżej do ok. 25000 km warstwa druga zawierająca elektrony.


78. Porównaj siatkę geograficzną i kartograficzną. Uzasadnij konieczność konstruowania różnych siatek kartograficznych.

Siatka geograficzna - układ południków i równoleżników na globusie.
Cechy południków i równoleżników to:
· południki są to półokręgi o jednakowej długości, rozmieszczone w jednakowych odstępach, zbiegające się w punktach - biegunach
· południki wyznaczają kierunek północ - południe
· południki 0 i 180 dzielą Ziemię na dwie półkule - wschodnią i zachodnią
· równoleżniki w kierunku północnym lub południowym zmniejszają swój obwód
· południki i równoleżniki przecinają się pod kątem prostym

Siatka kartograficzna - układ południków i równoleżników na mapie.
Odwzorowaniem kartograficznym nazywamy rysunek siatki kartograficznej powstający przez rzutowanie siatki geograficznej na odpowiednio dobraną powierzchnię odwzorowania.
Odwzorowanie powierzchni kulistej na płaszczyznę nie może nastąpić bez zniekształceń. Ciągłość obrazu powierzchni kuli jest osiągana kosztem rozciągania jednych jej fragmentów oraz ściągnięcia innych.
Rodzaje odkształceń występujących na mapach najłatwiej rozpoznać porównując dowolną siatkę kartograficzną z geograficzną, gdyż siatka globusa jest zawsze siatką równoodległościową, równopowierzchniową i równokątną (cechy siatki geograficznej)
Wszystkie siatki kartograficzne można sklasyfikować pod względem występujących na nich odkształceń jako:
· równopolowe - zachowane są równe pola na mapie jak i na oryginale
· równokątne - występuje zgodność kątów między mapą a oryginałem
· równoodległościowe - zachowane są odległości na pewnych liniach
Żadna mapa nie zachowuje trzech wymienionych elementów oryginału jednocześnie, jest idealnie jeżeli uda się zachować dwa z tych elementów.
Rodzaj siatki zależy od celu dla jakiego dana mapa została skonstruowana Dlatego też chcąc uniknąć błędów na mapach stosuje się różne rodzaje odwzorowań kartograficznych. Najwięcej błędów popełnia się na mapach szkolnych, a najbardziej dokładne są mapy nawigacyjne. Siatka geograficzna jest bardziej dokładna, ale mniej szczegółowa, natomiast siatka kartograficzna odwrotnie.

Rodzaje odwzorowań klasycznych:
· płaszczyznowe (azymutalne) -obrazem południków są linie proste przechodzące przez odpowiednik biegunów, a równoleżniki są współśrodkowymi okręgów
· walcowe - południki i równoleżniki są do siebie prostopadłe i równoległe
· stożkowe - południki są pękiem prostych zbiegających się w obrazie bieguna, a równoleżniki są w postaci współśrodkowych okręgu
· umowne (dowolne) będące odwzorowaniami pochodnymi trzech poprzednio wymienionych.


79. Omów przyczyny powstawania oraz rozmieszczenie pustyń na Ziemi.

Pustynia - obszar pozbawiony wszelkich widocznych przejawów życia, bądź też o nikłej lub bardzo krótkotrwałej szacie roślinnej i braku zaludnienia, spowodowanych przez skrajną suchość oraz brak wód użytkowych.
Wiele obszarów pustynnych pokrywa się z obszarami charakteryzującymi się stałym wysokim ciśnieniem atmosferycznym, co nie sprzyja opadom deszczu. Te subtropikalne, odznaczające się wysokim ciśnieniem strefy, są główną przyczyną powstawania pustyń, takich jak Sahara w Afryce oraz pustyń w Australii i Arabii. Przyczyną istnienia innych pustyń, jak np. pustyni Gobi, jest ich odległość od morza. Duża odległość uniemożliwia wilgotnym wiatrom od morza dotarcie do tych obszarów. Duży wpływ mają również zimne prądy morskie, które powodują osuszenie wybrzeży np. pustynie Atacane. Niektóre pustynie są suchsze od innych. Z tego powodu wyodrębnia się półpustynie, które otrzymują przeciętnie 200-500 mm opadów rocznie, pustynie 25-200 mm rocznie i skrajnie suche pustynie, na których przez kilka lat z rzędu mogą nie występować opady.
Na większości pustyń w ciepłych i gorących miesiącach letnich średnie temperatury przekraczają 200C. Na gorętszych pustyniach maksymalne temperatury sięgają czasami powyżej 500C. W miesiącach zimowych temperatury są bardziej zróżnicowane z powodu dużej rozpiętości szerokości geograficznych na jakich znajdują się pustynie.
W zależności od podłoża rozróżnia się kilka rodzajów pustyń:
· erg
· hamada
· serid
· takyr
Główne obszary występowania pustyń to: północna Afryka, wewnętrzne obszary półwyspu Arabskiego, pd-wsch Iran, zach Indie, pn. Mexyk, zach. Australia, zach USA, Peru i Chile, Azja Środkowa.


80. Omów skutki gwałtownej urbanizacji dla człowieka i jego środowiska naturalnego

Konsekwencje bomby demograficznej
· przedłużenie się średniego wieku życia w świecie
- obecnie wynosi około 60-65 lat
- w Europie i Ameryce Północnej powyżej 70 lat
· odmłodzenie struktury wiekowej
- ludność w wieku 0-19 lat w niektórych państwach stanowi ponad 50% społeczeństwa (Iran, Nigeria, Bangladesz Uzbekistan)
· szybki wzrost ludności (Indie, Meksyk, :Irak)
· szybszy wzrost liczby ludności niż produkcji rolnej i przemysłowej
- dysproporcje rozwoju gospodarczego poszczególnych obszarów Ziemi
- problem z zapewnieniem obywatelom wyżywienia, wykształcenia, pracy
- wzrost przestępczości, nasilanie się zjawisk patologii społecznych

Skutki urbanizacji

A) Skutki przemieszczania się ludności ze wsi do miast
· odpływ ludności ze wsi
-starzenie się struktury ludności wiejskiej (odpływ ludzi młodych, brak rąk do pracy w rolnictwie, problem ludzi starych i samotnych)
- zachowanie równowagi płci (np. w rejonach wschodnich Polski nadmierna emigracja kobiet
· napływ ludności do miast
- imigranci ze wsi stanowią około 60% przyrostu ludności miejskiej
- kłopoty z adaptacją ludności wiejskiej w miastach
- nadmierna rozbudowa miast (degradacja środowiska naturalnego - zanieczyszczenie miast przez odpady komunalne i przemysłowe, rozbudowa przemysłu i komunikacji, wzrost odległości z miejsca zamieszkania do miejsca pracy)

B) Negatywne skutki nadmiernego napływu ludności w zależności od stopnia rozwoju gospodarczego państwa
· w krajach rozwiniętych
- przestępczość, narkomania
- choroby cywilizacyjne
- ludzie bezdomni (z przymusu i wyboru)
- napływ cudzoziemców i ich problemy z aklimatyzacją
- problemy ze znalezieniem pracy zgodnej z kwalifikacjami
· w krajach rozwijających się
- nadmierne zagęszczenie ludności
- powstawanie dzielnic nędzy (w Meksyku liczy 3 mln osób)
- brak wodociągów i kanalizacji
- epidemie chorób zakaźnych
- duża liczba analfabetów, ludności niewykwalifikowanej
- kłopoty ze znalezieniem jakiejkolwiek pracy
- rozwój przestępczości (problem „dzieci ulicy” w Brazylii)
- rozwój rynku narkotykowego, prostytucja, choroby weneryczne
- brak środków finansowych na leczenie

C) Dodatnie strony urbanizacji
· nagromadzenie dużego potencjału wytwórczego na małym obszarze
- zwiększa możliwość kooperacji
· rozwój handlu
· łatwiejsza możliwość kształcenia
· łatwiejszy dostęp do dóbr kultury
· lepszy dostęp do fachowej opieki lekarskiej
· intensyfikacja rolnictwa w strefie podmiejskiej

Problemy gospodarcze i społeczne współczesnego świata wynikają głównie z dynamicznego wzrostu liczby ludności. Dotyczy to zwłaszcza krajów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej.

W skali całego świata przeważają koncentracje ludności w rejonach nadmorskich. Jest to zrozumiałe. Występują tam bowiem rozległe niziny akumulacyjne, z dobrymi glebami i sprzyjającym rolnictwu wilgotnym klimatem morskim.
Najmniejszą gęstość zaludnienia obserwuje się na obszarach o skrajnie niekorzystnych warunkach naturalnych, gdzie rozwój biomasy pierwotnej (roślin) i życie zwierząt - a zatem również biologiczna egzystencja człowieka - natrafiają na trudne do przezwyciężenia bariery: termiczną (ciepła i światła), wodną i grawitacyjną.

Skutki eksplozji demograficznej w KSR są powszechnie odczuwane w sferze ekonomii, polityki i życia społecznego.
Skutki eksplozji demograficznej można również widzieć szerzej, w kontekście pogłębiania się przepaści cywilizacyjnej między KSR, a krajami rozwiniętymi oraz powstawania napięć politycznych i społecznych w układach regionalnych, a nawet w skali globalnej.

Urbanizacja to zespół przemian ekonomicznych, społecznych, kulturowych i przestrzennych, prowadzących do rozwoju miast i obszarów miejskich oraz wzrostu liczby ludności miejskiej i jej udziału w ogólnej liczbie ludności kraju (regionu). Procesy urbanizacyjne przebiegają równocześnie na kilku płaszczyznach: demograficznej, ekonomicznej, społecznej i przestrzennej. W takich przekrojach są też zazwyczaj badane.

Badając charakter procesów urbanizacji można wyróżnić dwa odmienne etapy:
1. Koncentracji ludności - najpierw w miastach, a z czasem w aglomeracjach miejskich oraz w ich strefach peryferyjnych - postępującej wraz z koncentracją przemysłu, urządzeń infrastruktury technicznej i usług. Pod koniec tego etapu daje się zauważyć tendencje odśrodkowe, polegające na odpływie ludności z obszarów centralnych aglomeracji na ich peryferie, czemu sprzyja rozwój motoryzacji indywidualnej oraz ogólnodostępnych systemów komunikacji.
2. Dekoncentracja ludności, polegająca na intensywnym jej odpływie już nie tylko z obszarów centralnych aglomeracji, ale też z ich stref peryferyjnych na obszary bardziej oddalone. Sprzyja temu dalszy rozwój motoryzacji indywidualnej i ogólny wzrost dobrobytu.

Wytworami procesów urbanizacji są rozwinięte układy sieci miast, często funkcjonalnie ze sobą powiązanych oraz wielkie aglomeracje miejskie i zespoły metropolitalne i różnym charakterze.
Aglomeracja miejska
Aglomeracja monocentryczna
Aglomeracja policentryczna (konurbacja, np. Górnośląski Okręg Przemysłowy)
Megapolis

W wielkich skupiskach miejskich obserwowalne są choroby cywilizacyjne, spowodowane stresem, zanieczyszczeniem środowiska.

Wraz ze wzrostem ludności na świecie, człowiekowi towarzyszył nieustanny wzrost „powierzchni produkcyjnej”, zapewniając pokrycie początkowo elementarnych potrzeb człowieka, które jednak stopniowo stawały się coraz bardziej złożone i wymagające coraz intensywniejszej eksploatacji dóbr naturalnych. Doprowadziło to do przekształcenia środowiska naturalnego, co jest związane z zakłóceniem obiegu wody, krążenia atmosfery, wymiany energii, obiegu pierwiastków w przyrodzie. Niektóre zmiany środowiska mają skutek nieodwracalny. Doprowadziło to do zniszczenia wielu regionów świata (karczowanie lasów tropikalnych, co powoduje zmniejszenie produkcji tleny, ocieplenie klimatu). Odpady przemysłowe oprócz ocieplenia klimatu (dziura ozonowa) powodują wzrost chorób cywilizacyjnych (nowotwory). Zniszczenie środowiska powodowane wybuchami jądrowymi (awarie elektrowni, testowanie broni nuklearnej). Zanieczyszczenie wód, dewastacja środowiska naturalnego (pasma gór) przez turystykę, odpady komunalne (wysypiska). Wymarcie niektórych gatunków zwierząt, z powodu zniszczenia ich środowiska naturalnego, zmniejszanie się zasobów nieodnawialnych (zasoby znajdujące się w litosferze - surowce mineralne). Przewiduje się, że do 2000 roku strefy poważnego zagrożenia powietrza, wód, gleby, produkcji roślinnej i zwierzęcej obejmą około 3/4 powierzchni lądów wraz z przybrzeżnymi obszarami mórz i oceanów.


81. Omów budowę układu słonecznego

Nasza Galaktyka ,Droga Mleczna, składa się z około stu miliardów gwiazd, które obracają się dookoła punktu centralnego z różnymi prędkościami. Droga Mleczna ma formę dysku. Słońce wraz ze swymi planetami jest umieszczone nieco bliżej brzegu niż środka owego dysku.
Astrofizycy, którzy badają energię i materię gwiazd, sądzą, że Droga Mleczna powstała przed 7 do 10 miliardami lat.
Najnowsze oceny wieku Ziemi (i innych planet Słońca) wymieniają liczbę 4 do 5 miliardów lat. Planety te nie są więc wiele młodsze od samego Słońca. Oceny te opierają się na badaniach ciał radioaktywnych, które znajdują się w skorupie ziemskiej i na określaniu zawartości tych ciał w meteorytach. Meteoryty są resztkami ciał planetarnych, które trafiają do atmosfery Ziemi i spadają pod działaniem siły ciężkości.
Powstanie układu słonecznego objaśniła sławna hipoteza Kanta i Laplace’a, wymagała ona jednak poprawek. Wyobraźmy sobie na początku ogromną chmurę gazu i pyłu kosmicznego. Większość tej chmury utworzyła Słońce, które składa się w zasadzie z wodoru, najprostszego i najlżejszego ze wszystkich pierwiastków. Słońce można by nazwać piecem jądrowym. W jego centrum w wyniku reakcji syntezy jądrowej w każdej sekundzie około 800 milionów ton wodoru przekształca się w hel, drugi co do lekkości pierwiastek. Reakcja przebiega w temperaturze 15 milionów stopni i wyzwala największą ilość energii ze wszystkich reakcji, jakie przebiegają w gwiazdach. Obliczono, że Słońce zawiera zapas wodoru wystarczający do emitowania tak olbrzymiej ilości energii jak obecnie jeszcze przez okres czasu równy co najmniej równy obecnemu wiekowi.
Dookoła Słońca znajdowała się chmura pyłów i gazów. O sposobie, w jaki ta chmura zagęściła się tworząc planety, uczeni ciągle jeszcze dyskutują. Jedni głoszą, że najpierw utworzyły się pierścienie, których materia, dzięki siłom grawitacyjnym między jej cząstkami, zaczęła się gromadzić w zbiorowiska o kształcie kulistym. Ta hipoteza przypomina poglądy Laplace’a. O. Schmidt, astronom rosyjski, przypuszcza, że części stałe : chmury w postaci kamieni czy zamrożonej wody itp., obracały się wokół Słońca po torach eliptycznych bardzo rozmaitych, co pozwalało im spotykać się i skupiać dzięki wzajemnemu przyciąganiu. Tak z biegiem czasu powstały planety. Orbita opisywana przez każdą z nich dookoła Słońca utworzyła się jako średnia z orbit wszystkich cząstek, z których skupienia owa planeta powstała. Stąd orbity te maja kształt kołowy.
Planety na początku formowania się były prawdopodobnie zimne ; następnie ogrzewały się pod wpływem zagęszczania, spowodowanego siłami grawitacji, oraz pod działaniem radioaktywności.
Możliwe też, że Ziemia była stopiona aż do powierzchni, lub prawie do powierzchni i że w tym stanie zaczęła przyjmować swoją obecną strukturę. Dziś jest ona prawie kula o średnicy około 12700 km.
Ściśle mówiąc ma postać spłaszczonej sferoidy, której średnica równikowa jest większa o około 44 km od osi między biegunami. Środek Ziemi tworzy jądro centralne (patrz pytanie 68) składające się z metali ciężkich, przypuszczalnie z żelaza i niklu.
W skład Układu Słonecznego wchodzą następujące ciała niebieskie:
· Słońce
Jest jedną z 120 miliardów gwiazd Galaktyki (gwiazda - ciało niebieskie, świecące własnym światłem, powstałym na skutek przemian termojądrowych). Nie należy do dużych gwiazd. Jej średnica jest 109 razy większa od średnicy Ziemi. Masa natomiast stanowi 99,9% masy całego Układu Słonecznego.
· planety
planety - ciała niebieskie, świecące światłem odbitym od gwiazdy ( Słońca ).
Planety Układu Słonecznego dzielimy na :
· planety wewnętrzne - Merkury, Wenus, Ziemia, Mars
charakteryzuje je podobna budowa i wielkość
· planety zewnętrzne - Jowisz, Saturn, Uran, Neptun, Pluton
charakteryzuje je mniejsza gęstość niż planet wewnętrznych oraz większe rozmiary
Uran, Neptun, Pluton widoczne są z Ziemi tylko przy użyciu teleskopu.
Planty poruszają się dookoła Słońca. Ruch ten nazywamy ruchem obiegowym. Planety leżące bliżej Słońca obiegają je szybciej (Merkury - 88dni , Pluton - 248 lat ). Planety te mają również większą prędkość ruchu po orbicie (Merkury - 48km/s , Pluton - 4,6km/s).
Planety również obracają się wokół własnej osi. Ten ruch nazywamy obrotowym. Najdłuższy okres obrotu ma Wenus - 243 doby (obieg jej dookoła Słońca - 224 doby). Najkrótszy okres obrotu ma Pluton jedynie 6 godzin. Ziemia obraca się dookoła własnej osi w czasie niecałych 24 godzin - dlatego też co cztery lata mamy rok przestępny.
· planetoidy
Są to ciała niebieskie krążące wokół Słońca między orbitami planet. Największe skupisko planetoid występuje między orbitami Marsa i Jowisza oraz poza orbitą Neptuna. Przeciętna długość planetoidy wynosi kilka kilometrów, lecz istnieje wiele o większych średnicach, około 200 ma średnicę powyżej 100km. Prawdopodobnie planetoidy są pozostałością z czasów tworzenia się Układu Słonecznego.


· księżyce
Są to po prostu ciała niebieskie krążące wokół planet. Najwięcej księżyców posiada prawdopodobnie Saturn -23 i Jowisz -16. Księżyców nie mają natomiast Merkury i Wenus.
Należy dodać, że księżyce pełnią funkcję ochronną przejmując na siebie „ogień meteorytów”, np. księżyc Ziemi.
· komety
Są to ciała niebieskie poruszające się wokół Słońca po drogach eliptycznych, hiperbolicznych oraz parabolicznych.
Ziemia w Układzie Słonecznym
Jest planetą wewnętrzną, leży między orbitami Marsa i Wenus. Odległość od Słońca wynosi 150 mln. km. Promienie słoneczne przebywają tę drogę w czasie 8 minut 20 sekund.
Ziemia obiega Słońce w ciągu 365 dni 5 godzin 49 minut. Prędkość ruchu po orbicie wynosi 30 m/s. Ruch obrotowy - 23 godziny 56 minut. Ziemia ma jeden Księżyc, który znajduje się 384000km od Ziemi. Jego promień wynosi 1740 km. Ziemia jest jedyną planetą Układu Słonecznego na której rozwinęło się życie.


84. Wymień rejony świata o największych rocznych opadach i wyjaśnij przyczyny występowania tak dużych opadów.

Podobnie jak w rozkładzie temperatur, ciśnienia i wiatrów tak i w rozmieszczeniu opadów atmosferycznych można ustalić pewne prawidłowości. Sumy roczne opadów układają się strefowo, malejąc od równika. Jednak rozkład opadów na kuli ziemskiej wykazuje dużą nierównomierność zarówno w ilości jak i czasookresach występowania. Wpływa na to głownie ogólny rozkład cyrkulacji powietrza w troposferze, przesuwanie się frontów atmosferycznych, rozkład lądów i oceanów oraz ukształtowanie powierzchni.
Największe opady roczne, powyżej 2000mm występują w strefie klimatu równikowego wybitnie wilgotnego do 100 szerokości N i S - Nizina Amazonki, Archipelag Malajski, Nowa Gwinea, Górna Gwinea (Afryka), Kotlina Konga. Tak wysokie opady są przyczyną deszczy zenitalnych powstałych w wyniku konwekcji termicznej każdego dnia po kulminacji słońca. Dużymi opadami charakteryzują się tereny będące pod wpływem monsunu letniego - Półwysep Indyjski, Półwysep Indochiński. Najwyższe opady zanotowano u podnóża Himalajów - w dolinie Gangesu. Spowodowane jest to obecnością wysokich gór, które uniemożliwiają swobodne przepłyniecie chmur deszczowych , chmury zostają zatrzymane i następuje opad. Duże ilości opadów występują na zachodnim pobrzeżu Chile między 420 a 540 szerokości południowej. Opady tam wynoszą od 3000 do 5000 mm rocznie. Opady powyżej 2000 mm występują również na pacyficznym wybrzeżu Kanady i Alaski.


87. Omów działalność niszczącą i budującą rzek

Woda płynąca, gdziekolwiek pojawi się na powierzchni Ziemi, zostawia swoje piętno, powoli zmienia oblicze lądów. Stale płynące wody rzek (szczególnie w klimacie wilgotnym) są istotnym czynnikiem kształtującym rzeźbę terenu. Ta rzeźbotwórcza działalność rzek polega na żłobieniu podłoża - czyli erozji, przenoszeniu materiału dostającego się do rzeki - transporcie - oraz na osadzaniu. Efekty tej działalności zależą m.in. od spadku rzeki i ilości niesionej przez nią wody.
Bieg rzeki dzielimy na 3 zasadnicze części:
n bieg górny (V-kształtna dolina, duży spadek, mała ilość wody - erozja wgłębna)
n bieg środkowy (średni spadek, średnia ilość wody, erozja na łukach zewnętrznych erozja boczna, na łukach wewnętrznych osadzanie)
n bieg dolny (mały spadek, duża ilość wody, erozja boczna, osadzanie na dnie koryta)
n ujście (do podstawy erozyjnej rzeki)

Działalność rzek
1. Erozyjna (niszcząca)
czynniki wpływające na tempo erozji:
a) ilość przepływającej wody
b) prędkość płynięcia wody (spadek rzeki)
c) ilość i rodzaj transportowanego materiału
d) rodzaj podłoża, przez jakie płynie rzeka (np. jeżeli są to skały wapienne - erozja postępuje szybciej)

A) erozja wsteczna (na skutek dążenia rzeki do wyrównania spadku)
I. najczęściej zachodzi w górnym odcinku rzeki
II. doprowadza do cofania się źródeł
A. - kaptaż - przeciąganie wód jednej rzeki przez drugą
B. - przełomy regresyjne w pasmach górskich
C. - rzeźba kratowa (Góry Świętokrzyskie, Bieszczady)
III. cofanie się progów skalnych występujących w korycie rzeki

B) erozja wgłębna (przetaczanie z dużą energią rumoszu skalnego po dnie rzeki)
I. niszczenie podłoża znajdującego się w korycie rzeki
- powstawanie przegłębień (kotłów eworsyjnych)
- szlifowanie i wyrównywanie podłoża przez materiał skalny niesiony przez rzekę
II. zachodzi do osiągnięcia przez rzekę podstawy erozyjnej tj. poziomu, poniżej którego rzeka nie może wcinać się w podłoże
- podstawą erozyjną rzeki głównej jest poziom wody w morzu
- podstawą dopływu jest poziom wody w rzece głównej
- zmiany podstawy erozyjnej
ruchy skorupy ziemskiej
zmiany klimatyczne
III. terasy rzeczne dowodem istnienia zmian podstawy erozyjnej
C) erozja boczna
· rozmywanie i podcinanie brzegów przez wodę płynącą
· najsilniej zaznacza się w środkowym biegu rzeki
· potęgowana przez siłę Coriolisa
- na półkuli północnej mocniej podcina brzegi prawe
· doprowadza do utworzenia się meandrów, brzegu wklęsłego i wypukłego oraz równiny nadrzecznej (terasy zalewowej)


2. Działalność transportowa

A) czynniki wpływające na wielkość transportu
· rodzaj materiału, z którego zbudowane jest podłoże
· prędkość i ilość przepływającej wody
B) rodzaje transportu rzecznego
· ruch skokowy
· wleczenie
· toczenie
· unoszenie
- w postaci zawiesiny
- w postaci roztworów
C) skutki pracy transportowej
· szlifowanie dna i brzegów rzeki
· rozdrabnianie i obtaczanie materiału skalnego
D) roczna praca transportowa wybranych rzek w mln ton materiału skalnego
· Wisła - 1,2; Dunaj -82; Nil - 69; Huang-ho - 650; Amazonka - 1000; Mekong - 1300; Ganges z Brahmaputrą - 1800

3. Działalność akumulacyjna - proces osadzania materiału wynikły z zaniku siły transportującej rzeki
A) czynniki wywołujące akumulację
· przeciążenie rzeki materiałem skalnym
· zmniejszenie prędkości przepływu
· zmniejszenie spadku rzeki
B) występowanie
· koryta rzek
- brzeg wypukły, terasa zalewowa
- u ujścia dopływu do rzeki głównej, gdy spadek dopływu jest większy niż rzeki
-w tej części doliny, gdzie istnieje duża dostawa materiału i duże wahania poziomu wód powstają łachy, a rzeki mają przebieg warkoczowy
- poniżej wodospadów, progów skalnych, zmiana spadku rzeki
· zbiorniki wodne
- w miejscu wpadania do nich rzeki, jeśli nie zaznaczają się silnie pływy oraz brak prądów przybrzeżnych, które zabrałyby przytransportowany materiał, tworzą się delty
- gdy brak warunków do utworzenia się delty to rzeka posiada ujście lejkowate


91. Krótko scharakteryzuj zewnętrzne czynniki kształtujące powierzchnię Ziemi (egzogeniczne)

Procesy
endogeniczne - zachodzące we wnętrzu Ziemi
egzogeniczne - zachodzące na zewnątrz Ziemi

Procesy egzogeniczne dążą do zniszczenia tego, co zostało stworzone przez procesy endogeniczne.

Działalność czynników zewnętrznych można podzielić na trzy etapy: denudację, transport i akumulację (jedyna działalność budująca)
Denudacja (niszczenie, obnażanie) zewnętrznej powłoki litosfery polega na współdziałaniu wietrzenia, erozji i ruchów masowych.
Wietrzenie skał może polegać na ich kruszeniu i rozdrabnianiu (wietrzenie fizyczne) bądź na rozpuszczaniu, utlenianiu i hydrolizie (wietrzenie chemiczne).
Wietrzenie fizyczne (mechaniczne) zachodzi pod wpływem zmian temperatury powietrza i wód (rozsadzania skał przez zamarzającą wodę) oraz w wyniku mechanicznego oddziaływania roślin na podłoże. Jego intensywność jest więc ściśle uzależniona od szerokości geograficznej, a więc wszędzie tam, gdzie odkryte powierzchnie skał są narażone na znaczne wahania temperatury. Przeważa więc w klimacie gorącym suchym. Spowodowane jest dużymi dobowymi wahaniami temperatury skał (dochodzą one do 70oC) i rozszerzalnością cieplną wody pochodzącej głównie z wilgoci atmosferycznej.
Wietrzenie chemiczne (utlenianie, uwadnianie, rozpuszczanie) związane jest z reakcjami chemicznymi podłoża z wodą, tlenem, dwutlenkiem węgla, kwasami i bakteriami. Prowadzi do zmian składu mineralnego skały, czyli do jej rozkładu (np. wapnie ulegają rozpuszczaniu - zjawiska krasowe). Ciepło i duża wilgotność sprzyjają wietrzeniu chemicznemu. Stąd w wilgotnych i okresowo wilgotnych klimatach strefy ciepłej, przy małych wahaniach temperatur, jest to dominujący typ wietrzenia skał. Produktem wietrzenia chemicznego są zwietrzelinowe pokrywy gliniaste, osiągające niekiedy znaczne grubości (do 50 m.), składające się z produktów całkowitego lub częściowego rozkładu skał.
Wietrzenie biologiczne polega na zarówno niszczeniu skał mechanicznie (korzenie roślin) jak i prowadzi do przemian chemicznych pod wpływem wydzielanych substancji chemicznych przez rośliny. Produktem końcowym wietrzenia biologicznego są gleby.

Produktem wietrzenia skał są różnego rodzaju zwietrzeliny, usuwane z danego obszaru przez czynniki transportujące - wody bieżące, lodowce, wiatry i siły grawitacji. Energia kinetyczna, z jaką czynniki te oddziałują na powierzchnię Ziemi, jest przyczyną jej mechanicznego niszczenia (żłobienia, rozcinania), czyli erozji. Generalnie można wyszczególnić następujące rodzaje erozji:
· deszczową (opadową) - jako podstawową formę erozji wodnej;
· rzeczną (wgłębną, boczną, wsteczną), której intensywność jest funkcją ilości wody w rzece i stopnia nachylenia terenu;
· lodowcową (związaną z działalnością lodowców górskich i lądolodów) - żłobienie podłoża i zboczy dolin materiałem skalnym wmarzniętym w lód w czasie jego ruchu (tzw. morena);
· eoliczną (wietrzną) - polegającą na niszczącym działaniu niesionych przez wiatr ziaren piasku (korazja), nanoszeniu wydm (akumulacja - na pustyniach piaszczystych (ergi)) i na wywiewaniu drobnego materiału skalnego (deflacja) - prowadzi do powstania pustyń kamienistych (na Saharze zwanych hamadą), lub pustyń żwirowych (serir);
· morską - niszczenie brzegów przez falowanie wód, prądy morskie i pływy;
· podmorską - tworzenie kanionów na dnie mórz i oceanów przez prądy morskie (zwłaszcza prądy zawiesinowe).



Grawitacyjne ruchy masowe
Działanie grawitacji powoduje, że luźny materiał skalny i inne produkty wietrzenia przemieszczają się w dół stoku. Zjawisku temu przeciwdziałają siły tarcia i spoistości osadów. Gdy te przeciwstawne siły równoważą się, materiał skalny na stoku nie przemieszcza się. Każde natomiast zaburzenie tej równowagi, spowodowane zwiększeniem nachylenia stoku, zmniejszeniem siły tarcia czy też spoistości materiałów, powodują grawitacyjne przemieszczenie się skał. Jest to odpadanie, staczanie, spełzywanie, osuwanie - dają one różnorodne efekty w rzeźbi terenu. Na stoku przemieszczający się materiał eroduje i powstają formy erozyjne, np. żleby, nisze osuwiskowe, a u podnóża - formy akumulacyjne, np. piargi, blokowiska, jęzory osuwiskowe.

Odporność skał na procesy denudacyjne jest różna. Skutecznie opierają się im skały krystaliczne (granity, bazalty), bardziej podatne są na nie skały osadowe(piaskowce, wapienie, gipsy). W wyniku tego w pasmach górskich o różnej budowie geologicznej „miękkie” skały osadowe są niszczone szybciej, odkrywając różne formy „ostańców” zbudowanych ze skał magmowych.

Ostatnim etapem aktywności czynników zewnętrznych jest akumulacja. W jej rezultacie w synklinach i na dnie oceanów gromadzą się ogromne masy sadów. Przykładem akumulacji rzecznej na wielką skalę może być ukształtowana Nizina Amazonki i nadal rozrastająca się delta tej rzeki. Wytworem akumulacji wietrznej są ogromne pokłady lessu (Ukraina, Wielkie Równiny), zaś akumulacji lodowcowej - rozległe obszary moren dennych i czołowych w Ameryce Północnej i Eurazji.
93. Występowanie czarnoziemów i ich znaczenie dla rolnictwa

Czarnoziemy tworzą się w klimatach o cechach kontynentalnych strefy umiarkowanej ciepłej i podzwrotnikowej, na obszarach lasostepów, stepów, prerii i pampy, przy udziale trawiastej i cebulkowatej roślinności stepowej. W Eurazji zawarty ich pas ciągnie się równoleżnikowo od wschodnich granic Polski i Węgier, przez Ukrainę, środkowe dorzecze Wołgi, północny Kazachstan, dorzecze górnego Irtyszu i Jeniseju, okolice Bajkału i dorzecze górnego Amuru, aż do Mandżurii i Mongolii Wewnętrznej w Chinach. W Ameryce Północnej ich kompleksy ciągną się południkowo od Saint Louis w widłach Missisipi i Missouri, poprzez obszar międzyrzecza obu rzek, aż do górnego biegu rzeki Saskatchewan w Kanadzie. W Ameryce Południowej zajmują zwarty obszar u ujścia Parany w Urugwaju i we wschodniej części Pampy w Argentynie.
Podłożem czarnoziemów są zazwyczaj lessy, gliny i iły. Należą one do najżyźniejszych gleb na świecie. Poziom akumulacji próchnicy osiąga w nich 1,2 m grubości (próchnica stanowi aż 12% masy tej warstwy), co jest niespotykane w żadnej innej glebie.
Na czarnoziemach uprawia się pszenicę, kukurydzę, buraki cukrowe, słoneczniki, konopie, owoce i warzywa, bawełnę. Często jednak te uprawy wymagają sztucznego nawadniania bądź czasowego ugorowania części obszarów. Szczególnie groźne dla tych gleb jest ich nadmierne przesuszanie w wyniku corocznej orki i utrzymywania monokulturowych upraw, prowadząc do zwiększonej podatności na erozję wietrzną (procesy stepowienia i możliwość pustynnienia obszarów)
W Polsce występowanie czarnoziemów związane jest z pradolinami - Kujawy, Września, Wrocław, Szamotuły, Sochaczew, Grójec, Pyrzyce.


94. Rodzaje ujść rzecznych

W brzegu dolnym przy dużej ilości wody, lecz bardzo małym spadku rzeka przede wszystkim osadza niesiony materiał, który zrzuca w całości przy ujściu. Gdy zbiornik wodny, do którego uchodzi rzeka, jest płytki, a przy jego brzegach nie występują silne prądy ani pływy, wtedy materiał rzeczny osadza się przy brzegu. Nadbudowuje ono dno zbiornika, niekiedy aż do powierzchni wody - wtedy rzeka wydłuża swój bieg, rozdziela się na szereg ramion i rozbudowuje nadwodną część swoich osadów. Powstaje stożek napływowy nazywany deltą. Rzeki wynoszą ogromne ilości materiału, i delty osiągają znaczne rozmiary np. delta Amazonki obejmuje powierzchnię 100 tys. km2, Wisły - 1,6 tys. km2. Ujścia deltowate przeważają w basenach mórz zamkniętych oraz w kierunkach północnym i wschodnim .
Natomiast w strefach pływów, powstają ujścia lejkowate - estuaria, gdyż wdzierająca się fala przypływu niszczy brzegi - rozszerza je nadając im kształt lejka - a materiał wraz z odpływem wynoszony jest daleko od brzegu. Lejkowate ujścia powstają również, gdy rzeki kończą swój bieg w głębokim morzu.