Wyżyny Polskie

Kryteria i cechy fizycznogeograficzne leżące u podstaw wyróżnienia jednostek regionalnych: Wyżyna Śląsko – Krakowska, Wyżyna Małopolska i Wyżyna Lubelsko – Lwowska.


Wyżyna Śląska

Fundament Wyżyny Śląskiej tworzą węglonośne skały karbońskie, wypełniające nieckę, na którą od południa są nasunięte płaszczowiny karpackie. Od północy i wschodu zalegają epikontynentalne skały osadowe triasu, a na nich skały jurajskie. Pozostałości tej pokrywy zachowały się w granicach, których skraj przebiega na zachód od Krakowa i w okolicach Ostrawy, a na północy w okolicach Tarnowskich Gór. Węgiel jest eksploatowany głównie na obrzeżeniu niecki gdzie zalega stosunkowo płytko. Niecka jest zdyslokowana uskokami.
Wyżyna Śląska sąsiaduje od zachodu z zaliczoną do Niziny Śląskiej Kotliną Raciborską, od południa z obniżeniem podkarpackim ( w tym z Kotliną Ostrawską w dorzeczu Odry i Kotliną Oświęcimską w dorzeczu Wisły), od północy z Równiną Opolską. Przez wyżynę przechodzi dział wodny Wisły i Odry. Ukształtowanie powierzchni jest zróżnicowane, w najwyższych miejscach dochodzi do 400 m.n.p.m. Powierzchnia wynosi 3930 km2. W jej obrębie wyróżnia się 5 mezoregionów: Chełm, Garb Tarnogórski, Wyżynę Katowicką, Pagóry Jaworznickie i Płaskowyż Rybnicki.
Chełm (341.11) jest wsuniętym między Równinę Opolską a Kotlinę Raciborską zachodnim przedłużeniem Garbu Tarnogórskiego, zbudowanym z dolomitów i wapieni środkowego Triasu. Granice z Garbem Tarnogórskim tworzy zwężenie i obniżenie pasma wzniesień na północ od Toszka i Pyskowic. Kulminację Chełmu stanowi szczątkowy komin wulkaniczny Góry Św. Anny (400 m.n.p.m.) w postaci żyły bazaltu oraz klastycznego materiału wulkanicznego. Na skłonie północnym zachowały się fragmenty rzeźby polodowcowej w postaci wzgórz kemowych oraz moren ablacyjnych. Ostaniec Chełmu jest parkiem krajobrazowym „ Góra Św. Anny” obejmujący kontakt wulkanitów ze skalami triasu i kredy.
Garb Tarnogórski (341.12) jest zbudowany z wapienia muszlowego z epoki środkowego triasu. Stąd nazywany jest również Progiem Środkowotriasowym. Składa się z kilku członów oddzielonych od siebie dolinami i kotlinami rzek. Średnie wysokości wahają się od 340 do 380 m n.p.m., a najwyższy punkt pod Twardowicami sięga 398 m n.p.m. Począwszy od zachodu wyróżnia się tu: Garb Laryszowski, Płaskowyż Tarnowicki, Kotlinę Józefki, Płaskowyż Twardowicki, Dolinę Czarnej Przemszy oraz Garb Ząbkowicki. Od strony północnej i wschodniej Garbu Tarnogórskiego wcinają się w niego kotlinowe obniżenia górnej Brynicy, Czarnej Przemszy, Mitręgi i górnej Białej Przemszy. Ciekawym elementem krajobrazu w kotlinie Białej Przemszy jest tzw. Pustynia Błędowska - obszar, który wypełniają piaski czwartorzędowe o dużej miąższości.
Wyżyna Katowicka (341.13) zajmuje centralną część Wyżyny Śląskiej. Zbudowana jest z węglonośnych skał karbońskich, na których zalegają dolomity i wapienie środkowego triasu, te same, które budują Garb Tarnogórski na północy, ale też wyspowo pojawiają się w południowej części omawianego mezoregionu. W obrębie Wyżyny Katowickiej możemy wyróżnić: Płaskowyż Bytomsko-Katowicki - zajmujący północną, zachodnią oraz centralną jej część, Zrąb Mikołowski - położony na południu oraz Wysoczyznę Dąbrowską i Kotlinę Mysłowicką - położone na wschodzie. Przez Płaskowyż Bytomski przebiega dział wodny Odry i Wisły. Jest to region najsilniej przekształcony przez człowieka, co uwidacznia się silnymi przekształceniami środowiska naturalnego, począwszy od rzeźby terenu (np. osiadanie terenu, zagłębienia, hałdy), a skończywszy na stosunkach wodnych (np. zanieczyszczenia wód, odprowadzanie do rzek wód kopalnianych).
Pagóry Jaworznickie(341.14) występują na południowy wschód od Wyżyny Katowickiej i są ciągiem zrębów tektonicznych zbudowanych z wapieni triasowych. Zamykają one od południa Nieckę Mysłowicką i Pustynię Błędowską. Wyróżnia się pagóry: Lędzińskie, Imielińskie, Jeleniewskie, Ciężkowickie, Libiąskie, Chrzanowskie i inne, osiągające wysokości ponad 300 m. Między nimi występują kotliny wypełnione piaskami czwartorzędowymi. Węgiel z zalegających skał karbońskich jest wydobywany w okolicach Jaworzna, Chrzanowa, Libiąża i Trzebini. Region uległ również bardzo wielkim przekształceniom antropogenicznym, podobnie jak Wyżyna Katowicka, ale na mniejsza skalę. Występuje rezerwat leśny „Ostra Góra” z fragmentem buczyny typu karpackiego.
Płaskowyż Rybnicki (341.15) znajduje się na południowy zachód od Wyżyny Katowickiej. Jego podłoże budują skały karbońskie z pokładami węgla kamiennego, na których położone są osady zawierające złoża soli, gipsu i siarki, przykryte na powierzchni glinami, żwirami i piaskami czwartorzędowymi. Maksymalne wysokości dochodzą tu do 310 m n.p.m. Przez obszar płaskowyżu przechodzi dział wodny Odra - Wisła. Jest to również teren intensywnie przekształcony przez człowieka, choć już nie na taką skalę jak Wyżyna Katowicka.

Wyżyna Wieluńsko – Woźnicka

Na północ od równiny Opolskiej w rzeźbie terenu zaznaczają się trzy pasma wzniesień – progi, odpowiadające wychodniom bardziej odpornych na denudację warstw skalnych górnego triasu i jury, które zapadają monoklinalnie ku północnemu – wschodowi. Region ten leży poza obrębem niecki węglowej, natomiast subsekwentne obniżenia między progami skalnymi wypełniają piaski i gliny morenowe osadzone w Plejstocenie, głównie w czasie zlodowacenia odrzańskiego. Pomiędzy wzniesieniami znajdują się doliny rzeczne: Liswarty, Prosny oraz Warty. Mimo dużego zróżnicowania powierzchni teren nie przekracza 350 m.n.p.m. (część południowa Progu Woźnickiego), a średnie granice mieszczą się w granicach 220 – 300 m.n.p.m. Wyżyna zajmuje powierzchnię 3740 km2 i składa się z 6 mezoregionów: Wyżyny Wieluńskiej na północy, Obniżenia Liswarty – Prosny, Progu Woźnickiego na południu i obniżenia Górnej Warty na południowym wschodzie; Próg Herbski i Obniżenie Krzepickie na przedłużeniu Obniżenia Górnej Warty są mniej wyraziste.

Wyżyna Wieluńska (341.21) rozciąga się między Wieluniem a Częstochową. Wyżyna Wieluńska zbudowana jest przede wszystkim z wapieni górnojurajskich, a także ze skał jury środkowej i górnego triasu. Skały te przykryte są osadami czwartorzędowymi i tylko gdzie niegdzie odsłaniają się na powierzchni. Charakterystyczny element ukształtowania powierzchni ziemi na tym terenie tzw. kuesta, czyli próg bardziej odpornych skał, jest tu częściowo zatarty, a wysokości sięgają od 220 do 280 m n.p.m. Wyżyna poprzecinana jest dolinami rzecznymi Warty, Liswarty i ich dopływów. Charakterystyczne dla tego obszaru, jak i dla wszystkich obszarów zbudowanych ze skał węglanowych, są formy krasowe, przejawiające się tutaj w postaci lejów i szczelin w podłożu wyżyny.
Obniżenie Liswarty- Prosny(341.22) jest wypreparowane w mało odpornych skałach dolnej i środkowej jury, wykorzystywanym przez górny bieg Liswarty i Prosny. Utwory dolnojurajskie zawierają kilkunastometrową wkładkę kwarcowych i kwarcytowych żwirów, które budują niewielkie pagórki o wysokości 10-18 m. Obniżenie rozciąga się w kierunku północno zachodnim miedzy pasmami wzniesień: Progiem Woźnickim i Progiem Serbskim. Obszar bardzo zalesiony bez większych osiedli. Rezerwaty „Cisy nad Liswartą”, „Cisy w Łebkach” oraz „ Rajchowi Góra” las mieszany z udziałem buka, dębu, modrzewia, sosny i świerka.
Próg Woźnicki (341.23) rozciąga się na północ od Równiny Opolskiej, a na południe od Obniżenia Liswarty-Prosny. Stanowi on monoklinalny pas wzniesień o nachyleniu południowy wschód - północny zachód. Maksymalne wysokości dochodzą na południowym wschodzie do 360-380 m n.p.m., natomiast wysokości na północnym zachodzie nie przekraczają 280 m n.p.m. Zbudowany jest głównie z piaskowców i zlepieńców górnotriasowych, a niższa, zachodnia część progu pokryta jest piaskami i glinami czwartorzędowymi.
Próg Herbski (241.24) tworzy ciąg wzniesień zbudowanych z piaskowców środkowojurajskich, zaczynając się koło Gężyna nad górną Wartą i dochodzących do okolic Praszki nad górną Prosną. Próg Herbski opada 10 – 3 m stopniem ku subsekwentnemu obniżeniu. Próg zajmuje powierzchnię około 450 km2 i składa się z kilku członów przedzielonych obniżeniami. Na południowym- wschodzie są to Garby Rększowickie, Pagóry Brzezińskie, Pagóry Biskupieckie.
Obniżenie Górnej Warty (Górnowarciańskie; 341.25) to subsekwentna bruzda u podnóża kuesty Wyżyny Częstochowskiej między Zawierciem a Częstochową, wypreparowaną w mało odpornych na erozję rudonośnych iłach środkowojurajskich, przykrytych piaskami i glinami czwartorzędowymi. Obniżeniem przepływa Warta. Wysokość dna doliny obniża się od 335 m.n.p.m. do 240 m.n.p.m. W obrębie obniżenia występują ostańce płyty wapieni i piaszczysto- żwirowe pagórki związane z deglacjacją zlodowacenia odrzańskiego.
Obniżenie Krzepickie (241.26) – nowo wprowadzona jednostka mezoregionalna stanowiąca przedłużenie Obniżenia Górnowarciańskiego i traktowana poprzednio jako jego część, ma jednak odmienne cechy, ponieważ występują tu piaski i gliny czwartorzędowe o dużej miąższości, tworząc odosobnione stoliwa( pagórek o stromych stokach i płaskim szczycie), wały i pagórki kemowe, Obniżeniem płynie Paskówka, dopływ Liswarty.

Wyżyna Krakowsko – Częstochowska
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest jednostką fizyczno-geograficzną wchodzącą w skład Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, obejmującą obszar 2615 km2. Zbudowana jest z wapieni górnojurajskich, które tworzą na powierzchni charakterystyczne ostańce skalne. Pomiędzy wzniesieniami znajdują się płaskie doliny rzeczne wypełnione piaskami, w których wody płyną tylko okresowo, co związane jest z budową geologiczną. Występuje tu też duża ilość jaskiń i innych form krasowych. Maksymalne wysokości dochodzą do ponad 500 m n.p.m., a średnio mieszczą się w granicach 400 - 300 m n.p.m


Wyżyna Częstochowska (341.31) Wyżyna Częstochowska rozpościera się łukiem pomiędzy Wyżyną Olkuską a przełomem Warty pod Częstochową. Jej wschodnią, niewyraźną, granicą jest Wyżyna Miechowska, na zachodzie zaś stromo opada w kierunku Obniżenia Dolnej Warty tworząc charakterystyczną kuestę, zajmuje powierzchnią około 1300 km2. Zbudowana z wapieni górnojurajskich denudowanych przez trzeciorzędowe procesy krasowe, czego śladem są skaliste ostańce wapienne, tzw. Mogoty. Oprócz mogotów występują również jaskinie, leje, wywierzyska. Wyróżnia się kilka mikroregionów: Wyżynę Mirowsko- Olsztyńską ( z ruinami średniowiecznych zamków), Równina Janowska, Obniżenie Radeł, Wyżyna Ryczkowska, Brama Wolbromska. Wyżyna Częstochowska jest krainą przeważnie rolniczą o zróżnicowanych glebach, od bielicoziemnych przez rędziny do brunatnoziemnych na lessach. Istnieje Park Krajobrazowy Orlich Gniazd obejmujący ostańce wapienne z ruinami średniowiecznych zamków.
Wyżyna Olkuska (341.32) inaczej nazywana też Płaskowyżem Ojcowskim lub Płytą Ojcowską jest częścią Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, leżącą od północy pomiędzy obniżeniem Białej Przemszy i Szreniawy w Bramie Wolbromskiej a Rowem Krzeszowickim na południu. Wschodnią granicę stanowi Dolina Dłubni, natomiast zachodnia przebiega nieregularnie kuestą między Olkuszem i Trzebinią.
Wyżyna Olkuska jest zbudowana z wapieni jurajskich, z znacznie rozwiniętymi zjawiskami krasowymi. Powierzchnia jest lekko falista i pokryta jest znaczną warstwą lessów z licznymi ostańcami szczególnie w północnej części. Z form krasowych występują na niej liczne jaskinie, a także mogoty, wywierzyska, doliny krasowe - wąwozy i jary, których dnem płyną potoki, a wejścia do nich stanowią szczególnie ukształtowane bramy np. Brama Bolechowicka. Najbardziej znana to Dolina Prądnicka, na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego. Te, położone w południowej części Wyżyny Olkuskiej, krasowe dolinki o stromych zboczach i przebiegu południkowym nazywane są Dolinkami Podkrakowskimi: Prądnika, Kluczwody, Bolechowicka, Kobylańska, Będkowska, Racławski, Eliaszówki i inne. Najwyższe wzniesienie na Wyżynie Olkuskiej to ostaniec o nazwie Skałka w pobliżu Jerzmanowic (512 m n.p.m.). Jest to także najwyższe wzniesienie na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Okolicę Doliny Prądnika porastają głównie lasy liściaste z grabami, dębami i lipami. Występują tu również reliktowe lasy górskie (las jaworowy - Ojców i buczyna karpacka).
Rów Krzeszowicki (341.33) mezoregion o przebiegu równoleżnikowym pomiędzy Krakowem a Trzebinią., sąsiaduje z Wyżyną Olkuską na północy i z Garbem Tenczyńskim na południu. Długość ponad 30 km, szerokość do kilku kilometrów, powierzchnia 225 km2. Rów Krzeszowicki jest trzeciorzędowym zapadliskiem tektonicznym, wypełnionym osadami mioceńskimi, przykrytymi piaskami i glinami czwartorzędowymi. Dnem Rowu płynie Rudawa i jej dopływ Krzeszówka (Dulówka). Obszar wykorzystywany rolniczo.
Garb Tenczyński (341.34) – mezoregion położony na zachód od Krakowa. Stanowi południowy fragment Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, oddzielony od zasadniczej części zapadliskiem tektonicznym Rowu Krzeszowickiego. Powierzchnia 273 km2.
Garb Tenczyński to zrąb tektoniczny, upadający uskokami do Kotliny Oświęcimskiej i Bramy Krakowskiej, o dość skomplikowanej budowie geologicznej. Spod górnojurajskich wapieni odsłaniają się starsze, dewońskie i karbońskie skały oraz permskie wulkaniczne porfiry i melafiry. Stoki pokryte lessem. Najwyższym punktem jest twardzielcowy pagór w Rudnie koło Tenczynka (411 m n.p.m.). Przedłużeniem Garbu ku wschodowi są odizolowane zrębowe wzniesienia w obrębie Bramy Krakowskiej na terenie miasta Krakowa i okolic. Region silnie zalesiony, odznaczający się dużą atrakcyjnością krajobrazową. Częściowo objęty Tenczyńskim Parkiem Krajobrazowym i Rudniańskim Parkiem Krajobrazowym (w południowej części), liczne rezerwaty przyrody: m.in.: Dolina Eliaszówki, Dolina Mnikowska – głęboki jar rzeki Sanki, Skała Kmity w przełomie Rudawy we wschodniej części Garbu. Dość gęsto zaludniony.


Wyżyna Małopolska

Wyżyna Małopolska zajmuje 16,7 tys. km2, tj. 5,3% terytorium Polski. Ciągnie się od doliny Wisły między Krakowem a Sandomierzem ku północnemu - zachodowi po Tomaszów Mazowiecki i Radomsko. Na południu opada krawędzią tektoniczno - erozyjną ku kotlinom podkarpackim, na północy granicę wyznacza zwarta pokrywa utworów zlodowacenia środkowopolskiego. Jest to region bardzo zróżnicowany pod względem budowy geologicznej i rzeźby terenu. Składa się z wyniesień i obniżeń zbudowanych ze skał kredowych, jurajskich i trzeciorzędowych. W części południowej znajdują się wapienie będące efektem transgresji morskiej, na których zalega znacznej miąższości warstwa lessowa. Tutaj też zachodzą zjawiska krasowe. Północną część pokrywają utwory czwartorzędowe (piaski i gliny). Na całym obszarze dominują wysokości 200-300 m n.p.m., jedynie w obrębie Gór Świętokrzyskich kulminacje przekraczają 600 m (Pasmo Łysicy – 612 m).


Wyżyna Przedborska
Rozciąga się na obszarze 5,3 tys. km2 w dorzeczu górnej Pilicy. Region składa się z wyniesień i obniżeń zbudowanych z wapieni jurajskich i piaskowców kredowych, pokrytych w dużej mierze utworami czwartorzędowymi (piaski, gliny) pochodzącymi ze zlodowacenia odrzańskiego i starszych. Objęły one cały region, toteż ma on charakter przejściowy między krajobrazami nizin i wyżyn. Na północy regionu koło Tomaszowa Mazowieckiego występują wywierzyska krasowe zwane „Niebieskimi Źródłami”. Wysokości nad poziom morza w niewielu miejscach przekraczają 300 m, najwyższe wzniesienie wynosi 351 m (Pasmo Przedborsko-Małogoskie). Lasy zajmują znaczną powierzchnię krainy. W obrębie Wyżyny Przedborskiej wyróżniamy 6 niezbyt dużych jednostek.
Wzgórza Radomczańskie(342.11) są przedłużeniem struktur mezozoicznych obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Na zachód od Pilicy w postaci wzniesień zbudowanych z piaskowców kredowych i wapieni jurajskich. W Najwyższym miejscu , górze Chełmo osiągają wysokość 316 m.n.p.m. Tereny są pokryte w znacznej części piaskami i glinami czwartorzędowymi, występują kemy i moreny czołowe. E obniżeniach występują zabagnienia, piaski i wydmy, przeplatające się z masywnymi wzniesieniami Występują kamieniołomy wapieni Jurajskich i wapienników (na południe od wsi Kodrąb). Na północy rozciąga się zalesione pasmo piaskowców kredowych z kulminacją w Czartoryi ( 270m.n.p.m.). Granice regionu nie zaznaczają się wyraźnie. Ku północy przechodzi stopniowo w Równinę Piotrkowską, ku zachodowi w Wysoczyznę Bełchatowską, ku południowi w Nieckę Włoszczowską, ku wschodowi sąsiaduje z Pasmem Przedborsko Małogoskim. Jest to kraina rolnicza, lasy występują w obniżeniach lub niekiedy na wierzchołkach wzniesień, zwłaszcza skalistych lub żwirowych.
Wzgórza Opoczyńskie (342.12) leżą w północnej części Wyżyny Przedborskiej, na wschód od wyraźnego łuku Pilicy pod Tomaszowem Mazowieckim. Stanowią północno - zachodnie otoczenie Gór Świętokrzyskich. Poprzez dolinę Pilicy graniczą z Równiną Piotrkowską. Krajobraz Wzgórz Opoczyńskich stanowią ostańcowe wzniesienia żwirowe będące pozostałością zlodowacenia środkowopolskiego. W podłożu występują gliny zwałowe, głębiej - wapienie jurajskie, w obrębie, których rozwijają się zjawiska krasowe, powodujące powstawanie widocznych na powierzchni zapadlisk (tzw. kras zakryty). Występują tu również obfite źródła krasowe. W gospodarce regionu dominuje rolnictwo.
Próg Lelowski (342.13) pod względem geologicznym jest monoklinalnym pasmem wzgórz zbudowanych z piaskowców i margli kredowych, na których zalegają utwory czwartorzędowe, a wśród nich duży płat lassu pod Lelowem. Ciągnie z się od doliny Pilicy z północnego zachodu na południowy- wschód i jest południowo zachodnim obrzeżeniem Niecki Włoszczowskiej, od zachodu sąsiaduje z Wyżyną Częstochowską.
Wysokość Progu dochodzi do 340 m.n.p.m., ale wysokości względne oscylują w granicach 10-35 m. Wzgórza są niezalesione w przeciwieństwie do przylegających obniżeń.
Niecka Włoszczowska (342.14) Na północny wschód od Progu Lelowskiego rozciąga się Niecka Włoszczowska, pod względem geologicznym jest to synklinorium kredowe na przedłużeniu Niecki Nidziańskiej. Zbudowana jest ona z osadów czwartorzędowych glin zwałowych, piasków i torfowisk. Krajobraz niecki to garby o wysokości 260-270 m n.p.m., oddzielone od siebie dolinami i kotlinami rzecznymi rzek Warty i Pilicy oraz ich dopływów. Lasy zajmują tu dość dużą powierzchnię.
Pasmo Przedborsko-Małogoskie (342.15) stanowi północno-wschodnie obrzeżenie Niecki Włoszczowskiej. Jest to podwójne, monoklinalne pasmo zbudowane z wapieni górnojurajskich i kredowych piaskowców, Ciągnie się od doliny Pilicy pod Przedborzem przez Małogoszcz do doliny Łososiny i Białej Nidy. Wysokości względne pasma dochodzą do 60- 100 m, wysokość bezwzględna do 351 m.n.p.m. W Północnej Części Regionu utworzono w 1988 r. Przedborski Park Krajobrazowy. W Małogoszczy od 1974 r. funkcjonuje duża cementownia, wykorzystująca miejscowe wapienie.
Wzgórza Łopuszańskie (342.16) są to krótkie, poprzecinane uskokami pasemka zbudowane ze skał jurajskich i górnotriasowych, którego struktury zapadają pod lekko sfałdowaną pokrywę skał mezozoicznych. Region ogranicza od południowego – zachodu Pasmo Przedborsko Małogoskie. Nie przekraczają wysokości 300 m.n.p.m., a ich wysokości względne wynoszą 20-40 m, ale miąższość utworów czwartorzędowych w obniżeniach dochodzi do kilkudziesięciu metrów.








NIECKA NIDZIAŃSKA
Niecka Nidziańska to jurajska synklina wypełniona gł. utworami kredy, na południe. skałami trzeciorzędowymi (margle, wapienie, gipsy) i lessami (Płaskowyż Proszowicki, częściowo w granicach województwa świętokrzyskiego); wys. 200 300 m (maks. 331 m); rozwinięte zjawiska krasowe, w tym najlepiej w Polsce krasu gipsowego.





Płaskowyż Jędrzejowski (342.21) to łagodnie pofałdowana wyżyna zbudowana z margli i opok kredowych, na których w dolinach zalegają czwartorzędowe piaski i gliny. W jego środkowej, północno-wschodniej i zachodniej części występują łagodne wzniesienia, przeważnie o układzie równoleżnikowym, dochodzące do wysokości 260-300 m n.p.m. Na obszarze tym wykształciły się urodzajne gleby (rędziny).
Wyżyna Miechowska (342.22) ze względu na stosunki hipsometryczne jest regionem przejściowym między niższą niecką kredową a położoną na zachód, znacznie wyższą monokliną jurajską. Granicą jest linia dzieląca występowanie odpornych wapieni górnojurajskich od mniej odpornych margli kredowych, częściowo maskowana przez pokrywę lessową. Przebiega ona na południe od miasteczka Żarnowiec nas Pilicą aż po północe przedmieścia Krakowa. Zalegająca na marglach bardziej odporna opoka tworzy wzniesienia, które na północ przekraczają w paru miejscach wysokość 400 m.n.p.m.
Płaskowyż Proszowicki ( 342.23) powierzchnia rozczłonkowana jest na szerokie, bezleśne wzgórza, o wysokości dochodzącej do 250 m n.p.m.. Płaskowyż pokrywa gruba na około 10 m warstwa lessów, na których powstały urodzajne czarnoziemy. Kompleks skalny stanowią osady wieku kredowego wykształcone jako wapienie margliste, margle i opoki. Charakterystycznym elementem rzeźby jest występowanie płaskich garbów rozdzielonych dolinami wypełnionymi iłami mioceńskimi. Ta podczwartorzędowa powierzchnia przykryta jest parometrową pokrywą lessową. Wyniesiona morfologicznie pokrywa eoliczno-lessowa jest rozcięta gęstą siecią dolin i jarów pochodzenia eolicznego, sufozyjnego lub rzecznego. Ze względu na warunki glebowe dominują uprawy pszenicy i buraków cukrowych.
Garb Wodzisławski(342.24), zbudowany z kredowej opoki pokrytej lessem i innymi utworami polodowcowymi. W okolicach Chrobrza Garb Wodzisławski porasta las. Na południe od Garbu Wodzisławskiego i dolnej części Doliny Nidy leży Płaskowyż Proszowicki. Szerokie płaskie garby pochodzenia przedmioceńskiego pokryte są lessami. Erozja spowodowała powstanie charakterystycznych wąwozów i parowów. Gleba tu żyzna i brak lasów. Obszernym padołem płynie rzeka Nidzica.
Dolina Nidy (342.25) Dolina Nidy graniczy od strony zachodniej z Płaskowyżem Jędrzejowskim, Pasmem Przedborsko – Małogorskim, Garbem Wodzisławskim i Płaskowyżem Proszowickim. Od wschodu rozciągają się Wzgórza Chęcińskie, Pogórze Szydłowskie, Niecka Połaniecka, Garb Pińczowski i Niecka Solecka. Malownicze tereny Doliny Nidy są ostoją wielu gatunków ptaków o randze światowej. Nieuregulowana miejscami rzeka silnie meandruje, płynie wieloma korytami, które rozdzielają się i łączą tworząc nietypową strukturę delty śródlądowej. W okolicy doliny znajdują się unikatowe gipsowe urwiska skalne z kryształami gipsu wielkości 3,5 m. Najcenniejsze przyrodniczo tereny objęto ochroną w formie Nadnidziańskigo Parku Krajobrazowego.
Niecka Solecka ( 342.26) znajduje się po wschodniej stronie doliny Nidy między Garbem wodzisławskim na zachodzie a Garbem Pińczowskim na wschodzie. Na marglach kredowych spoczywają sfałdowane osady morza mioceńskiego, reprezentowane przez wapienie litotamniowe i gipsy oraz częściowo scementowane pisaki i żwiry. Wysokości względne 20 – 50, wysokości bezwzględnego 250 m.n.p.m. Gipsy krystaliczne tworzą próg strukturalny nad doliną Nidy. W Gipsach rozwijają się procesy krasowe, liczne leje, zapadliska, ślepe dolinki i małe jaskinie. Na skałach gipsowych występują zbiorowiska roślin stepowych i reliktowe gatunki owadów, dlatego tez utworzono kilka rezerwatów: „Krzyżanowice”, „Winiary Zagojskie”, „Skotniki Górne”, „Góry Wschodnie”, „Skorocice” z zespołem miniaturowych form krasowych. Przy źródle siarczanawo – słonym na wschód od Buska zdroju utworzono rezerwat roślinności słonolubnej „Owczary”.
Garb Pińczowski (324.27) to wypiętrzenie pomiędzy Niecką Sołecką a Niecką Połaniecką, o długości ok. 42 km i szerokości 6 km, ciągnące się w kierunku z północnego-zachodu na południo wy-wschód. Ma on kształt stoliwa — wzgórza o ostro nachylonych zboczach i płaskiej, w niektórych miejscach dość rozległej wierzchowinie. Wysoki i stromy (wys. maks. 293 m n.p.m., w okolicach Skowronna wznosi się na wysokość 100 m ponad dno doliny Nidy), miejscami porozcinany głębokimi, malowniczymi dolinkami lub wąwozami, stanowi istotny element nadnidziańskiego krajobrazu. Zbudowany jest ze skał wapiennych, miejscami przykrytych plejstoceńskimi piaskami i żwirami. Warunki geologiczno-klimatyczne sprzyjają rozwojowi roślinności ciepłolubnej (kserotermicznej) o charakterze muraw. Związane jest to z zasobnością siedlisk w węglanwapnia, płytką warstwą silnie nagrzanej gleby dzięki dużemu nasłonecznieniu południowych zboczy Garbu oraz brakiem wody.
Niecka Połaniecka (342.28) jest zapadliskiem o rozciągłości z północnego zachodu na południowy – wschód pomiędzy Garbem Pińczowskim na południu a Pogórzem Szydłowskim na Północy. Nieckę wypełniają mioceńskie gipsy, iły i piaski, przykryte częściowo utworami czwartorzędowymi. W pobliżu doliny Nidy wyróżnia się Nieckę Podłęską o podłożu z margli kredowych bez warstw mioceńskich. Dalej ku wschodowi występuje płyta mioceńskich piaskowców opadająca denudacyjnym progiem wysokości 20-30 m. W okolicach staszkowa rozwijają się procesy krasowe na podłożu krasowym. W Grzybowie jest Kopalnia Siarki.




Wyżyna Kielecka
Wyżyna Kielecka obejmuje powierzchnię około 6,7 tys. km2 we wschodniej części Wyżyny Małopolskiej. Jest to teren wyżynny, składający się ze wzgórz i kotlin zbudowanych głównie z piaskowców. W części południowo – wschodniej fundament tworzą osady morskie. Pokryte są one warstwą lessu porozcinaną przez sieć wąwozów. Wysokości regionu wahają się od 200 do 400 m n.p.m., jedynie na obszarze Gór Świętokrzyskich przekraczają 600 m (Pasmo Łysicy – 612 m). Stanowią one najwyżej wzniesioną część Wyżyny Kieleckiej. Powstały w orogenezie kaledońskiej, były modelowane również przez młodsze orogenezy. Znaczne powierzchnie leśne występują na północy (fragment Puszczy Świętokrzyskiej). W skład krainy wchodzi 7 mniejszych jednostek.

Płaskowyż Suchedniowski (324.31) Płaskowyż Suchedniowski, obejmujący południowo - zachodnią część zlewni Kamiennej, zbudowany jest głównie z piasków dolnotriasowych. Większość powierzchni porastają lasy z licznymi parkami krajobrazowymi i rezerwatami przyrody. Wyżyna Sandomierska leżąca na południe od doliny Kamiennej stanowi geologiczne przedłużenie trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich. Na całym obszarze zalega pokrywa lessowa. Powierzchnia jest płaska, rozcięta dolinami rzek (Świśliny, Pokrzywianki i Szewnianki) oraz siecią wąwozów.
Garb Gielniowski (342.32) Garb Gielniowski stanowi w strefie północno- zachodniej obrzeżenia Gór Świętokrzyskich wyraźne wzniesienie oddzielające niżej położone obszary Wzgórz Opoczyńskich i Równiny Radomskiej. Powierzchnia jego północnej części, określanej mianem tzw. Gór Przysuskich, leży na wysokości 292-345 m n.p.m., a powierzchnia jego części południowej, określanej mianem tzw. Gór Niekłańskich, znajduje się na wysokości 274 -357 m n.p.m. Obie wymienione części oddziela górny odcinek doliny Radomki.
Garb Gielniowski zbudowany jest ze skał jury dolnej (liasu) reprezentowanych przez szereg serii, których cechą charakterystyczną jest przewaga piaskowców nad mułowcami i iłowcami.
Przedgórze Iłżeckie ( 342.33) Przedgórze Iłżeckie, pn.-wsch. część Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej, położona na północ od doliny Kamiennej; charakterystycznymi elementami są tu monoklinalne pasemka wzniesień ciągnące się północny- zachód. na południowy - wschód zbudowane ze skał wieku jurajskiego i kredowego i wynurzające się spod zasypania piaskami czwartorzędowymi; tereny piaszczyste zajęte są przez rozległe lasy Puszczy Iłżeckiej, w których pod pokrywą utworów przepuszczalnych zachodzą w wapieniach zjawiska krasowe, zaznaczające się również na powierzchni; dolina Kamiennej tworzy w dolnym biegu wielkie kolano ku północy przecinając pod Bałtowem strefę białych wapieni; przez Przedgórze Iłżeckie przebiega pas żwirowych pagórków, związanych z maksymalnym zasięgiem zlodowacenia środkowopolskiego. W południowej części Przedgórza Iłżeckiego leżą ośrodki przemysłowe: Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice i Skarżysko-Kamienna.
Góry Świętokrzyskie (342.34-35) stanowią najwyżej wzniesioną część Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej. Jest to najstarsze pasmo górskie spośród wszystkich gór na obszarze Polski. Jest tworem powstałym w orogenezie kaledońskiej, w której uległy wypiętrzeniu i sfałdowaniu. Góry Świętokrzyskie były modelowane również przez młodsze orogenezy, m.in. przez hercyńską i alpejską. W orogenezie alpejskiej zostały lekko wypiętrzone i bardzo silnie zaburzone tektonicznie. Pasmo Gór Świętokrzyskich jest składową kilku równoległych pasm, o ogólnym przebiegu z północnego-zachodu na południowy-wschód.
Najwyższą częścią tych niewielkich, ale interesujących gór jest ciągnące się przez ok.15 km pasmo Łysicy (612m). Zbudowane jest ono głównie z kwarcytów i łupków kambryjskich. W partiach szczytowych występują gołoborza - zbocza pokryte rumoszem skalnym. Gołoborza powstały w wyniku procesów wietrzenia bardzo odpornych skał w środowisku o dużych amplitudach temperatury. Stoki Łysogór porośnięte są lasem jodłowo-bukowym. Niemal całe pasmo zostało objęte Świętokrzyskim Parkiem Narodowym.
Północno-zachodnim przedłużeniem jest Pasmo Masłowskie, z Klonówką (473 m), a południowo-wschodnim - Pasmo Jeleniowskie ze Szczytniakiem (554 m). Równolegle do Łysogór, od północnej strony, przebiega Pasmo Klonowskie z Górą Bukową (406 m), a od południa Pasmo Dymińskie. Ciekawym i bardzo charakterystycznym elementem są liczne przełomy dopływów Kamiennej i Czarnej Nidy. Najbardziej znanym przełomem jest przełom Lubrzanki. Obszar Gór Świętokrzyskich pokrywa, w przeważającej większości, Puszcza Świętokrzyska.

Wyżyna Sandomierska (342.36) Zajmuje wschodnią część Wyżyny Kielecko-
Sandomierskiej, pod względem geologicznym stanowiąc przedłużenie Gór Świętokrzyskich, różniąc się jednak od nich wysokością i występującym tu krajobrazem. Wyżyna jest stosunkowo płaska, zwłaszcza w obrębie wysoczyzn, pokryta grubą warstwą lessu. W przeciwieństwie do Gór Świętokrzyskich jest to kraina rolnicza, prawie bezleśna. Wyżynę rozcinają rzeki: Koprzywianka, Opatówka, Gorzyczanka. W ich dorzeczu wykształciła się gęsta sieć wąwozów. Wysokość wyżyny nie przekracza 300 m n.p.m. a powierzchnia jej obejmuje 1140 km2
Główne ośrodki miejskie to Sandomierz i Opatów. Uprawia się głównie pszenicę i buraki cukrowe.
Pógórze Szydłowskie ( 342.37) jest mezoregionem przejściowym do Niecki Nidziańskiej. We wschodniej jego części, na podłożu zalegają osady morskie miocenu, sięgające na zachód poza chmielnik. Granica z Górami Świętokrzyskimi ma założenie tektoniczne, ale w okolicach Bogorii i Rakowa również abrazyjne. charakteryzuje się wysoczyznami o łagodnie wydłużonych wzgórzach z wysokościami w przedziałach 180 - 190 i 220 - 300 m npm Obszar ten przecinają głębokie doliny Łagowicy, Cz. Staszowskiej.