Dzięki wykopaliskom archeologicznym mamy możliwość poznania obyczajów naszych przodków i trybu życia, jaki prowadzili a naszych ziemiach. Przeszłość możemy odczytać nie tylko ze szczątków ludzkich, ale również z narzędzi, naczyń, sposobu pochówku zmarłego oraz malowideł naściennych, które ukazują nam miedzy innymi zwierzęta, odciski dłoni lub sposób zdobywania pożywienia poprzez polowanie. W każdej z epok człowiek dokonał wielu odkryć oraz ewoluował, chociaż trzeba przyznać, że nie było to łatwe. Warunki meteorologiczne nie rozpieszczały naszych przodków, ale przeciwnie dawały im w kość. To właśnie dzięki zmianom środowiska naturalnego, które zachodziło w różnych okresach wywarło duży wpływ na przyspieszenie ewolucji fizycznej i psychicznej człowieka. Jednym z głównych czynników zmiany środowiska przyrodniczego są zlodowacenia. Pełnią one rolę kalendarza, którym jest się najwygodniej posługiwać, gdyż ukazuje on charakterystykę głównych rzeźb terenu w dorzeczu Odry i Wisły. Zlodowacenia miały ogromny wpływ na ukształtowanie rzeźby terenu na ziemiach polskich. Największymi zlodowaceniami, jakie wyróżniamy jest zlodowacenie podlaskie, krakowskie, środkowopolskie i bałtyckie. Dawne ziemie Polskie charakteryzował chłodny klimat oraz liczne powodzie. Wróćmy jednak do naszej starożytności. Musimy pamiętać, że starożytność dzieli się na trzy podstawowe epoki a zależy to od surowca, z którego w danej epoce korzystano. Epoki te dzielimy na: kamienia, brązu i żelaza.
Epoka kamienia ukazuje nam dużo zmian, mianowicie to jak ewoluował człowiek z prymitywnego pitekantropa do Homo sapiens i jak zmienił swój tryb życia z koczowniczego zbieracza roślin do pracowitego rolnika, który podiął się wyzwania zagospodarowania kawałka ziemi i uprawiania na niej roślin. Zastąpił również kamień miedzią, co było wielkim postępem, ponieważ miał możliwość zmiany narzędzi. Epokę kamienia dzielimy na siedem okresów. Okres starszy zwany środkowym Paleolitem, górny Paleolit, schyłkowy Paleolit, Mezolit i Neolit.
W środkowym Paleolicie na terenach ziem polskich reprezentowana jest kultura lewaluasko-mustierska oraz mikocko-prądnicka. A więc zacznijmy od tej pierwszej. Ta prymitywna jeszcze kultura charakteryzowała południową Polskę a dokładniej okolice dzisiejszego Krakowa, Piekar oraz pojedyncze skupiska na Śląsku. Nie miała ona zbyt rozwiniętych narzędzi: zgrzebła, ostrza lealuskie i wióry. Narzędzia te wykonane były z krzemienia. Natomiast druga kultura zamieszkiwała nieliczne stanowiska w Jurze Polskiej. Podstawowymi narzędziami, którymi wyróżniła się ta kultura były pięściaki, prądniki, noże krzemienne oraz parę narzędzi z kości i rogów. Zamieszkiwali oni głównie jaskinie.
W okresie górnego Paleolitu północna i środkowa polska była niezaludniona a jej obszary terytorialne na południu zasiedlone były tylko sporadycznie. Tu nawija się wniosek, że ludy, które mogły zamieszkiwać te miejsca przez warunki atmosferyczne zostały zepchnięte na południe, co spowodowało zagęszczenie się ludności na terenach południa. W Paleolicie w Polsce najbardziej znana z tego okresu była kultura szeleczka i oryniacka. Udoskonalona została w tych kulturach technika, lewaluaska czyli odłupywanie z rdzeni kamiennych mniejszych kawałków, co w efekcie końcowym dawało zaostrzony kamień. Nauczono się również łączyć kamień z innymi surowcami: drewnem, rogiem i kością. Nauczono się polować i robić narzędzia, które pomagały w zabiciu zwierzyny.
Nadchodzi schyłkowy Paleolit. Lodowce topnieją a Bałtyk powoli staje się morzem. Na uwolnionych od lodu terenach północnej Polski pojawiają się pierwsze gromady łowców reniferów. W tym okresie najbardziej odznaczyły się trzy kultury. Kultura magdaleńska, hamburska i świderka. Gromady tego okresu były bardzo zróżnicowane kulturowo. Największą kulturą reprezentującą Polskę w tamtych czasach był cykl Mazowszański (świderska). Zamieszkiwali oni tereny koło teraźniejszej Warszawy, jak sama nazwa wskazuje cykl Mazowszański. Mieszkali głównie w jaskiniach. Budowali szałasy o prostokątnych kształtach a do polowań zaczęli stosować oszczepy i harpuny z kości i rogu. Podobna do kultury mazowszańskiej jest również kultura magdaleńska. Używali oni mniej więcej tych samych narzędzi. Różnili się tylko wierzeniami oraz lokalizacją obozowisk, gdyż mieszkali oni na pograniczu za lasem lub w jaskiniach. Tej kulturze przypisuje się wierzenia magiczne, ponieważ archeologowie odkryli we Francji malowidła naskalne przedstawiające zwierzęta.
Zaczynamy wkraczać w Mezolit. Na przełomie IX i VIII tyś p.n.e na ziemiach polskich dochodzi do umiarkowania się temperatury. Dzięki temu, że temperatura wzrosła rozprzestrzeniała się szata roślinna, co spowodowało zanik łowów na zwierzęta żyjące w stadach. Las podarował człowiekowi jedzenie, co sprzyjało rozwojowi zbieractwa. Jeśli chodzi o kultury miały one wiele cech wspólnych mianowicie: wytwarzanie narzędzi, głównie ostrzy o kształcie figur geometrycznych, jak ostrza trójkątne różnych typów trapezowate i rombowate. Ludy kultury janisławskiej ukazują pierwsze wyraźne ślady wierzeń religijnych. Zaczynają pochówek zmarłych związany z praktykami magicznymi, ponieważ przed śmiercią obdarowywali oni zmarłego amuletami, narzędziami i ozdobami.
Lata 4200 – 170 p.n.e był dla naszych przodków wielkim przełomem. W tym okresie zaczyna się młodsza epoka kamienia, czyli Neolit. W okresie neolitu nastąpił ogromny przełom gospodarczo- społeczny. Pierwsi rolnicy zasiedlali ziemie żyzne, czyli tereny lessowe takie jak Małopolska i Górny Śląsk. Przybyli oni z basenu środkowego Dunaju, terenów Węgier, Słowacji i Moraw. To właśnie z Południa przybył do nas rolnik. Udomowił on zwierzęta i zaczął osiadły tryb życia. Ceramika natomiast wykształciła się w Polsce jeszcze u miejscowych społeczeństw mezolitycznych. Ludzie zaczęli rozwijać ceramikę, tym sposobem wykształcił się cykl kultur. Jednymi z tych najważniejszych były: Kultura naddunajska, która charakteryzowała się zdobieniem naczyń glinianych poprzez wyrycie na nich linii oraz kultem Bogini-Matki (patronki płodności), kultura lendzielska, w której występuje kilka grup. Te grupy lokalne zajmują górny Śląsk, Małopolskę i Kujawy. Wszystkie te grupy charakteryzują się występowaniem naczyń: na psutej nóżce, amorek oraz mis zdobionych guzikami. Mieli oni wielki szacunek dla zmarłych starając się, aby jego życie pozagrobowe dorównywało życiu na ziemi. Grzebano zmarłych koło domu wkładając ozdoby i gliniane naczynia. Również zamieszkujący północną Polskę kultury ceramiki sznurkowej zajmowały się rolnictwem. Wśród ich zabytków możemy wymienić topory kamienne, igły, wyroby z kości, ozdoby z bursztynu i miedź.
Czasy postępu. W ciągu ok. 1500 lat oddzielających neolit polski od początków nowej epoki brązu (ok. 1700 n.e.) napływały na nasze ziemie pierwsze wyroby metalowe. Mimo tego, że w neolicie ludy polskie wykazały samodzielność nie były w stanie rozwijać się szybciej bez pomocy bliskiego wschodu, który oddziałowywał na kultury rolnicze znad Dunaju. Dzięki czemu ludy zamieszkujące ziemie Moraw i górnej Łaby zapoznały się z nowymi wierzeniami, ozdobami i niektórymi wyrobami z brązu. Można zobaczyć rozszerzenie się kultury nowej epoki na zachód i wschód od południkowego pasa oraz na północ od równoleżnikowego pasa postępując z każdym okresem epoki. Przez cały okres epoki brązu ludność rozwijała swoją kulturę, rolnictwo, ceramikę oraz wierzenia. W pierwszych okresach kultury zamieszkujące Polskę wytwarzały jeszcze prymitywne narzędzia, ponieważ zapoznawały się z brązem zaś przy końcu epoki brązowej mamy do czynienia z bardzo dobrze rozwiniętym rzemiosłem, produkcją zdobionej broni (siekierek, ostrzy do dzid i mieczy), przeróżnych ozdób (zapinek, naszyjników, bransoletek, kolczyków i szpilek). Również różnica jest pomiędzy sposobem pochówku. Ludy późnej epoki brązu spalały swoich zmarłych na stosie a ich szczątki odkładali do Popielców. Natomiast kultury I i II okresu epoki brązu grzebali zmarłych w ziemi.
W 650 p.n.e nowy metal zaczął podbijać nowe ziemie i upowszechniać się, wypierając brąz i zapoczątkowując nową epokę – żelaza. Pierwsze wyrobi z żelaza dotarły do nas już z V okresu brązu aczkolwiek właściwy początek epoki żelaza zaczynamy liczyć dopiero od momentu, kiedy owy metal staje się podstawą kultury materialnej. Żelazo napotkało jednak trudności, ponieważ ludności żelazo nie było aż tak potrzebne. Byli oni przyzwyczajeni do pięknego złocistego kolory brązu a przydatność broni byłą mniejsza, ponieważ żelazo nie wytrzymywało pod względem twardości z brązem. W epoce żelaza występują takie kultury jak: pomorska, przeworska i wielbarska. Zacznijmy od kultury pomorskiej. Na początku występowała ona na Pomorzu wschodnim jednak z biegiem lat rozprzestrzeniła się ona na większą część obecnych ziem polskich.
Obok normalnych naczyń szczególną uwagą przykuwają urny z twarzami i ozdobami. Głównym kultem religijnym były wierzenia solarne i lunarne aczkolwiek posiadali oni bardzo rozbudowany kult zmarłych. Zamieszkiwali oni półziemianki a ich podstawą utrzymania była uprawa roli, łowiectwo i zbieractwo. Nie tak jak w kulturze przeworskiej gdzie osady miały charakter wiejski a ludzie mieszkali w chatach. Ludność zamieszkujące tamte tereny używała do uprawy roślin rodła, dzięki czemu ziemia była żyźniejsza. Mieli oni również kontakty handlowe, co potwierdzają monety rzymskie znalezione na tamtejszych terenach. Kulty i obrzędy były w coraz większym zakresie czczenia bóstw męskich a w obrządkach pogrzebowych dominowało całopalenie. Również w kulturze wielbiarskiej, która zajmowała obszary Pomorza nadwiślańskiego głównymi osadami były osady wiejskie. Kultura ta różniła się tylko wyrobem naczyń szklanych. W 375 r n.e zaczęły się wędrówki ludów to właśnie w tym okresie wyróżniamy dwie największe kultura Scytów i celtycka. Na terenach ziem polskich znaleziono wiele przedmiotów, które mogły należeć do tych dwóch kultur mianowicie były to miecze, strzały, czekany, ozdoby, sztylety, bransolety, groty włóczni i grób szkieletowy odkryty koło Wrocławia.
Moim zdaniem w prahistorii obecnych ziem polskich, możemy zauważyć brak ciągłości kulturowej i osadniczej, ponieważ w każdym okresie była zapoczątkowana jakaś nowa kultura i nowe mieszanki ludów. Jak wiemy powstanie państwa polskiego zapoczątkowuje kryzys, który jest spowodowany przez wędrówki ludów. Jednak wkrótce na przełomie V i IV w. nastąpi przełom gdyż w dorzeczu Odry i Wisły zaczyna się okres rozwoju kultury Słowian, który w najbliższym czasie zapoczątkuje powstanie państwa Piastów.