Narządy ruchu zwierząt - organy służące do poruszania się zwierząt. Narządy poruszania się zwierząt mogą być narządami trwałymi (migawki albo rzęski, wici i mięśnie) albo nietrwałymi (nibynóżki).
Migawki i rzęski są to bardzo delikatne narządy ruchu zwierząt, występujące u zwierząt drobnych: pierwotniaków, wielu robaków, larw, pierścienic oraz w organach wewnętrznych małż i kręgowców (w oddechowych). Ruch jest ich mało wydajny. Narządy ruchu zwierząt o bardziej ekonomicznym działaniu są mięśnie gładkie i poprzecznie prążkowane (układ mięśniowy).
U wielu bezkręgowców, obleńców, płazińców, pierścienic i większości mięczaków ruch ciała powodują mięśnie gładkie, a tylko u stawonogów i kręgowców poprzecznie prążkowane. Mięśnie gładkie wywołują ruchy powolne, ale też wolniej się męczą, poprzecznie prążkowane dają ruchy sprawniejsze, szybsze, ale prędzej ulegają zmęczeniu.
RUCHY ZWIERZĄT BEZKRĘGOWYCH
Bezkręgowce o prostej budowie (t.j. robaki płaskie i obłe, pierścienice) nie posiadają szkieletu. Do ruchu wykorzystują skurcze mięśni wora powłokowo-mięśniowego. Ruch dżdżownicy wspomagany jest szczecinkami znajdującymi się na jego ciele.
Możliwość wykonywania szybkich ruchów lokomotorycznych wykształciła się dopiero u stawonogów, a zwłaszcza u owadów. U nich rolę szkieletu zewnętrznego pełni chitynowy oskórek. Człony odnóży połączone są stawami, a do elementów szkieletu zewnętrznego przyczepione są mięśnie, które umożliwiają zginanie odnóży. Owady posiadają również silne mięśnie poruszające skrzydłami.
UKŁAD RUCHU KRĘGOWCÓW
Jest on wspólny dla wszystkich kręgowców. Składa się ze szkieletu wewnętrznego i mięśni szkieletowych.
RYBY
Posiadają szkielet chrzęstny (rekiny, płaszczki) lub kostny. Czaszka i kręgosłup tworzą szkielet osiowy, a szkielet obwodowy: obręcz barkowa i miednicowa, a także elementy płetw. Ryby poruszają się głównie dzięki płetwie ogonowej, która wprawiana w ruch przez silne mięśnie, wygina ciało na boki. Płetwy piersiowe i brzuszne wykonują ruchy wiosłowate. Ryby posiadają pęcherz pławny, narząd zmieniający siłę wyporu ciała.
PŁAZY
Wodno-lądowe płazy poruszają się dzięki kończynom (szeroko rozstawione). Płazy bezogonowe, jak żaba, na lądzie poruszają się wykonując dość niezgrabne skoki. Między palcami rozpinają im się błony umożliwiające pływanie.
Płazy ogoniaste, aby przesunąć się do przodu, muszą wyginać na boki całe ciało. W wodzie radzą one sobie znacznie lepiej. Do napędu wykorzystują szeroki ogon, wykonując przy tym wężowate ruchy ciała.
GADY
Gady mają już całkowicie kostny szkielet, zdecydowanie mocniejszy od szkieletu płazów.
U węży liczne kości w szkielecie uległy częściowej lub całkowitej redukcji. Nie mają one więc kończyn wolnych. Kręgosłup ma za to bardzo dużą ruchomość. Jego wygięcia stanowią podstawę „wężowatych” ruchów ciała. Rogowe łuski brzuszne zaczepiają się o podłoże, tym samym umożliwiając „podciąganie” ciała do przodu.
Jaszczurki i krokodyle posiadają kończyny rozstawione na boki. Ich kończyny są już na tyle silne, że potrafią unieść ciało na moment, umożliwiając szybkie przemieszczanie się. Poruszając się do przodu muszą, podobnie jak płazy, wyginać ciało na boki. U gadów głowa jest już zupełnie ruchoma.
PTAKI
U ptaków układ ruchu znacznie się zmienił. Zmniejszony został ciężar ciała, kończyny przednie przekształciły się w skrzydła i został przebudowany mostek. Lekką i dużą powierzchnię lotną ptaków tworzą pióra. Lotki osadzone są na kościach skrzydeł. Tworzące ogon sterówki służą głównie do zmiany kierunku lotu. Lotki i sterówki zbudowane są z rurkowatej stosiny, od której odchodzą na boki liczne gałązki tworzące chorągiewkę pióra. Dzięki temu, że sąsiednie gałązki łączą się ze sobą, powierzchnia chorągiewki nie przepuszcza powietrza. Chorągiewki, ułożone dachówkowo, tworzą właściwą powierzchnię lotną. Zbudowane podobnie do sterówek i lotek pióra okrywowe, mają za zadanie osłanianie delikatnych piór puchowych.
Ptaki mają opływową sylwetkę zmniejszającą opór powietrza. Specjalny kształt skrzydeł umożliwia ptakom lot bierny i czynny.
SSAKI
U ssaków tylko stekowce mają szeroko rozstawione i mało ruchome kończyny. Silnie umięśnione kończyny pozostałych ssaków są podciągnięte pod ciało. Stawy zginają się wzdłuż osi ciała, dzięki czemu nie muszą wyginać ciała na boki podczas ruchu. Większość ssaków szybko i sprawnie chodzi oraz świetnie biega. Niektóre ssaki poruszają się chodząc na samych palcach kończyn lub na całych stopach.
Jest on potwierdzeniem sprawności ruchowej ssaków palcochodnych. Na kilkusetmetrowym odcinku potrafi biec szybciej od strusia. Jest on najszybszym zwierzęciem lądowym.
U kangura kończyny przednie skróciły się, a tylne bardzo silnie rozwinęły. Mogą się przemieszczać nawet na duże odległości skacząc.
Kret
Kret ma króciutkie, łopatowate kończyny przednie z szerokimi dłońmi i palcami zakończonymi masywnymi pazurami, które umożliwiają rycie w ziemi i przeciskanie się przez wąskie korytarze.
Nietoperz
Opanowały umiejętność lotu. Mają one bowiem błony rozpięte pomiędzy kośćmi kończyn przednich i tylnych.
Goryl Lemur
Mają one kończyny chwytne z przeciwstawnym kciukiem i paluchem. Człowiek rozwinął dwunożną lokomocję na ziemi.
Walenie
Kończyny przednie przekształciły się u nich w płetwy. Z tyłu ciała wykształciła im się płetwa ogonowa. Nie powstała ona jednak z przekształcenia się kończyn tylnych, te bowiem zaniknęły, lecz pozbawionego kostnego szkieletu fałdu ciała.
ROZGWIAZDA
Tę pozornie nieruchome szkarłupnie należą do morskich rozbójników. Dzięki silnym mięśniom mogą otwierać małże, niektóre zaś zabijąją swe ofiary jadem. Pstrokate ubarwienie wielu rozgwiazd odstrasza wrogów.
Bieg na niezliczonych nóżkach
Szkarłupnie w przeciwieństwie do kręgowców lub stawonogów nie mają wzmocnionych kośćcem nóg. Ich „nogi” to wypełnione płynem nóżki ambulakralne, połączone systemem kanałów przecinających całe ciało. U większości rozgwiazd gatunków, każda nóżka zakończona jest przyssawką, dzięki której może się przyczepić do podłoża. Nóżki rozgwiazdy w rodzaju Astropecten nie mają żadnego narządu czepnego; do przyczepiania się do podłoża służy kleista substancja.
Spiesz się powoli
Każda z rurkowatych nóżek kończy się we wnętrzu ciała małym wypełnionym wodą pęcherzykiem, którego zawartość może być wyciśnięta w dół dzięki skurczowi mięśni. Wtedy nóżka rozciąga się. Jeśli nóżka ponownie skraca się pod wpływem siły mięśni, woda płynie z powrotem do pęcherzyka.
Silne podłużne umięśnienie ściany rurki może obracać nóżkę we wszystkich kierunkach, stawiać ją na podłożu i odrywać od niego. Rozgwiazda pełza od przodu wysuwając swoje ambulakralne nóżki, przyczepia ja, a następnie skraca, przesuwając w ten sposób ciało. Kierunek poruszania się sterowany jest przez nieskomplikowany układ nerwowy.
Nóżki nie poruszają się równym krokiem, lecz niezależnie jedna od drugiej, dzięki temu zwierzę może wolno się ślizgać lub pełzać po twardym podłożu. W ten sposób np. Asterias rubens w ciągu minuty pokonuje najwyżej 8cm. Najszybsza rozgwiazda Pycnopodia helianthoides osiąga szybkość 75-115cm na minutę.
Za pomocą swych nibynóżek rozgwiazdy mogą się nie tylko poruszać, lecz także obracać. Rozgwiazdy niektórych gatunków zagrzebują się w luźnym podłożu usuwając nóżkami piasek.
CIEKAWOSTKI
Jak poruszają się zwierzęta beznogie?
Dżdżownica ma na każdym segmencie parę szczecinek, które zapewniają jej oparcie, gdy na przemian wyciąga ciało do przodu i podciąga jego tylnią część. Każdy segment ma własny zespół mięśni, dzięki którym może się skracać i rozszerzać lub zwężać i wydłużać.
Pijawka, krewna dżdżownicy, ma przyssawki na obu końcach ciała. Z przymocowaną tylną przyssawką, zwierzę wydłuża się i chwyta podłoże przednią przyssawką. Następnie zwalniając tylną przyssawkę, podciąga ciało do przodu, wyginając się w kabłąk. Gąsienice motyli z rodziny miernikowców poruszają się podobnie, ale zamiast przyssawek mają z przodu ciała „zwykłe” odnóża, a z tyłu odnóża larwalne (tzw. posuwki).
Rozgwiazdy również poruszają się dzięki przyssawkom. Setki małych „hydraulicznych” nóżek, rozmieszczonych wzdłuż bruzd na ich ramionach, przysysają się do podłoża, gdy woda jest z nich wypompowywana i odrywają, gdy jest znów wpompowywana.
Dlaczego pchły dobrze skaczą?
Pchła może jednym skokiem pokonać odległość przekraczająca 30cm, czyli ponad sto razy więcej niż wynosi długość jej ciała. Duży kangur może za jednym razem przeskoczyć zaledwie sześć swoich długości (taki skok to czasem 12metrów).
Zwierzęta wykonują ruchy dzięki mięśniom. Mięsień podczas skurczu skraca się, zaś rozluźniony – pozwala się rozciągnąć innym mięśniom (żaden mięsień nie może się sam rozciągnąć). Jeden koniec mięśnia przyczepiony jest zwykle do nieruchomych elementów szkieletu, zaś drugi koniec – do części ruchomych, takich jak kończyny czy ogon.
Kangury mają szkielet wewnętrzny, pchły, tak jak wszystkie owady – zewnętrzny. Mięśnie przyczepione do szkieletu zewnętrznego tworzą najefektywniejszy rodzaj dźwigni. Dzięki temu imponujący skok pchły wymaga nie więcej energii niż proporcjonalnie krótszy skok kangura.
Do czego przydają się ogony?
Ogony są głównym mechanizmem napędowym większości stworzeń wodnych. Ryba pozbawiona ogona może pływać, ale czyni to mniej sprawnie. Wyginanie na boki całego ciała wraz z ogonem jest dla ryby źródłem napędu, zaś ogon pełni dodatkowo funkcję steru. Rak za pomocą energicznego ruchu ogona wykonuje gwałtowny skok do tyłu. Kijanka pływa machając ogonem na boki.
Ogony odgrywają na ogół mniejszą rolę w ruchu zwierząt lądowych, które używają ogonów do chwytania się., podpierania, sygnalizowania nastrojów lub przywabienia partnera. Ogon wiewiórki pełni w czasie skoku funkcję statecznika i steru. Ogon ptaka jest istotnym elementem jego mechanizmu lotu, zaś niektórym zwierzętom biegającym, na przykład lisom, długie ogony pomagają utrzymać równowagę.