Cechy charakterystyczne prądu
Decydujący wpływ na kształtowanie się tego prądu wywarły przemiany cywilizacyjne, społeczne, polityczne, filozoficzne i obyczajowe zapoczątkowane przez rewolucję 1789 we Francji. Romantyzm połączył oświeceniową tradycję z antyfeudalnymi hasłami demokratycznymi, przyznającymi każdej osobie prawo do decydowania o swym losie i do buntu przeciwko społeczeństwu, co przyczyniło się do powstania typu romantycznego bohatera.
Równocześnie rozwijała się świadomość narodowa, nadając romantyzmowi w poszczególnych krajach barwę patriotyczną. Zwrócono się ku historii, postrzeganej z sentymentem, ale zarazem odbieranej jako proces zawiły, dramatyczny, a nawet tragiczny, wymagający licznych krwawych ofiar.
W różnicy od dotychczasowej kultury dworskiej i stanowej romantycy sięgali do zasobów ludowych, współtworząc nowożytną kulturę mieszczańską, która ukształtowała ostatecznie oblicze kulturowe XIX w.
Cechy literatury romantycznej
Literatura miała przede wszystkim wyrażać indywidualne cechy myślenia osoby tworzącej, występującej zarazem w imieniu zbiorowości, społeczeństwa, narodu, przy czym poeta kreował się na jego przywódcę, proroka, wieszcza, geniusza zdolnego wszystko przeniknąć. Pomagała mu w tym wyobraźnia i nieskrępowane natchnienie, co prowadziło niekiedy do frenezji (świat przedstawiony jako szaleństwo zbrodni, namiętności, okropności i immoralizmu uwolnionego od rozumowych przesłanek).
Ewolucji uległy także formy literackie, powstały nowe gatunki mieszane, jak poemat dygresyjny, powieść poetycka i powieść historyczna, której twórcą był Walter Scott (tzw. walterskotyzm). W Anglii tendencje preromantyczne pojawiły się od poł. XVIII w., szczególnie w wierszach R. Burnsa i W. Blake'a.
Romantyzm w literaturze europejskiej i amerykańskiej
Za pierwszą wyraźną manifestację nowego prądu uznano zbiór „Lyrical Ballads”, w którym znalazły się utwory poetów tzw. Szkoły Jezior (W. Wordsworth, S.T. Coleridge) - szczególnie jego drugie wydanie (1800), we wstępie do którego Wordsworth zawarł romantyczne pojmowanie liryki. Do wybitnych twórców angielskiego romantyzmu należeli: P.B. Shelley, J. Keats, G. Byron, wywierający znaczny wpływ na literaturę innych krajów, także polską.
W Niemczech prądowi romantyzmu torował drogę preromantyczny ruch literacki Sturm und Drang, rozwijający się w 1763-1785, występujący przeciwko klasycystycznemu racjonalizmowi, popierający powrót do źródeł ludowych i narodowych. Kierunek ten stworzył typ bohatera romantycznego, protestującego przeciwko ograniczeniom społeczno-moralnym, np. głośna powieść J.W. Goethego „Cierpienia młodego Wertera” (1774), od której pochodzi rozpowszechniony w innych krajach tzw. werteryzm.
We Francji romantyzm powstał m.in. pod wpływem utworów G. de Stal, zwłaszcza zbioru „O Niemczech” (1813), propagującego romantyzm niemiecki.
Za manifest prądu uważa się przedmowę V. Hugo do dramatu „Cromwell” (1827).
Oprócz prądu literackiego romantyzm rozwijał się także i w innych kierunkach np. muzyka, plastyka. Za okres trwania romantyzmu przyjmuje się czas między Wielką Rewolucją Francuską a Wiosną Ludów. W poszczególnych krajach granice te były różne.
W Polsce ustalono początek romantyzmu na 1822, kiedy to wydano I tom „Poezji” Adama Mickiewicza, w którym znalazł się jego głośny cykl poetycki „Ballady i romanse” (1819-1821). Pierwszy etap romantyzmu zakończył się po upadku powstania listopadowego, następne trwały do 1863 (powstanie styczniowe).