Zjawisko rozwoju moralnego jest ujmowane z różnych punktów widzenia:
1) zmiany zachodzące wraz z wiekiem w sądach i ocenach moralnych oraz reakcjach na własne postępowanie
2) czy zmiany i przeobrażenia mogą być ujęte jako następstwo stadiów określane przez
a) konsekwentne występowanie po sobie reakcji
b) wyraźne różnice między tymi reakcjami
c) występowanie ich w określonej i stałej kolejności. Można więc powiedzieć, że rozwój moralny ma charakter stadialny. Stadia używane są w celu opisu zmian zachodzących w sądach moralnych.
Można wyróżnić sądów dominujących i procesach typowych w danej dziedzinie. Zmiany zachodzące w sądach moralnych dzieci są jednokierunkowe, a kolejność występowania ich wydaje się stała. Jednak w pewnych warunkach zmiany rozwoju moralnego mogą ulegać zahamowaniu.
J. Piaget wyróżnił dwie fazy (stadia) rozwoju moralnego:
1) okres HETERONOMII- okres moralności przymusu, realizmu moralnego
2) okres AUTONOMII- okres moralności współdziałania i współpracy
Stadia moralności
1) pierwsza faza HETERONOMII
- dziecko uznaje zakazy nakazy wypowiadane przez dorosłych
- autorytet dorosłych jest tak wielki, że postawy dzieci określane są jako realizm moralny lub konformizm społeczno-moralny
- widoczny jest szacunek dla wieku oraz „przymus intelektualny” ze strony dorosłych, jakiemu podlegają dzieci
- zjawisko realizmu moralnego zgodne jest z właściwym myśleniem dziecka, a powstaje w wyniku zaakceptowania nakazów i zakazów
- oznaka heteronomii jest traktowanie groźby i kary jako główny powód, dla którego należy przestrzegać reguł moralnych
Bananie rewolucji znaczenia słowa „kłamstwo”:
Co to jest kłamstwo?
a) za kłamstwo grozi kara
b) kłamstwo jest złe samo w sobie
c) kłamstwo jest złe, ponieważ łamie wzajemne zaufanie
Małe dzieci dopuszczają kłamanie rówieśnikom, a jedynie przed dorosłym czują respekt.
Wraz z dorastaniem prawdomówność przestaje być jedynie obowiązkiem. Przeobrażenie to dokonuje się wraz ze wzrostem współpracy z innymi ludźmi.
2) druga faza AUTONOMII
- zawiera pierwsze przejawy autonomii, jednak należy ją traktować jako etap przejściowy od heteronomii do autonomii
- dzieci zaczynają brać przy ocenie czyn oraz intencje
- przeobrażenia dokonują się niejednocześnie we wszystkich dziedzinach sądów
- sądy moralne i postawy krystalizują się w sytuacjach życia społecznego
- silne poczucie więzi i zależności z grupą może rodzić sytuacje konfliktowe, w których dziecko ulega naciskowi grupy, walcząc jednak z poprzednio utrwalonymi postawami
- silne pragnienie obcowania z rówieśnikami może burzyć autorytet ojca czy matki i dla zaspokojenia swoich dążeń dziecko świadomie coś wbrew regułom (np.: dziecko udaje, że się uczy a tak naprawdę się bawi” - wówczas nakaz pozostał jedynie zewnętrznym nakazem, a potrzeba prawdy tkwi jeszcze głęboko w jego umyśle
Norman Bull wyróżnił cztery fazy rozwoju moralnego:
1) okres ANOMII- kiedy dzieci zwracają uwagę nie na normy zachowani się, lecz na przykrości ,przyjemności, do jakiego prowadzi dane zachowanie
2) okres HETERONOMII - istnieje wyraźna świadomość obowiązywania zasad moralnych, a ich akceptacja odbywa się pod naciskiem osób dorosłych, z równoczesnym rozumieniem konsekwencji, kar i nagród
3) okres SOCJONOMII - gdy normy moralne i ich przestrzeganie uzależnione są od zjawisk w życiu społecznym jednostki (sympatie, opinia środowiska)
4) okres AUTONOMII - najważniejszą role mają odczucia wewnętrzne jednostki od słuszności czynu, niezależne od czynników zewnętrznych
Proces przyswajania, uczenia się norm moralnych dokonuje się stopniowo i przebiega łącznie z rozwojem uczuć społeczno-moralnych
Jeśli uświadomieniu moralnemu towarzyszą głębokie przeżycia uczuciowe natury społeczno-moralnej, dziecko przyswaja je chętnie i włącza do działania jako pewne drogowskazy postępowania.
W sferze rozwoju różnice między dziećmi bywają znaczne, bowiem zależą od: otoczenia społecznego i od wpływów, a także od metod systematycznego oddziaływania.
W okresie młodszego wieku szkolnego zaczyna się dokonywać przeobrażenie w zakresie przyswajania i przezywania norm moralnych. Stanowi ono podstawę dla kształtowania się moralności autonomicznej. Tylko niektóre dzieci w końcu tego okresu staja się zdolne do PRYNCYPIALIZMU MORALNEGO (do uznania wartości samych norm i przestrzegania ich nie ze względu na otoczenie, lecz dla nich samych). Jeśli dziecko osiąga ten poziom staje się świadomym współtwórcą zasad współżycia, zaczyna rozumieć umowność, RELATYWIZM norm moralnych, będących wytworem życia społecznego i ustanowionych na drodze porozumienia.
Dzieci najpierw myślą, że zasady postępowania, zabaw są ustalone z góry
Dzieci koło 10 roki życia wiedzą już ze zasady są umowne i można jej dostosowywać
Przeobrażenia w postawach i ocenach zaczynają coraz wyraźniej określać indywidualne oblicze poszczególnych jednostek.
Charakter określany jest jako wyższa forma przystosowania do rzeczywistości lub jako przystosowanie się jednostki do wymagań moralnych otoczenia, jego zalążki można zauważyć we wczesnym wieku szkolnym. Typologia charakteru w aspekcie zmian rozwojowych zachodzących w sferze zjawisk społeczno-moralnych:
1) typ amoralny - występujący w niemowlęctwie
2) oportunistyczny - właściwy wczesnemu dzieciństwu
3) konformistyczny | młodszy wiek
4) irracjoinalno - skrupulatny | szkolny
5) rcjonalno - altruistyczny