Bory Tucholskie

Bory Tucholskie mimo swojego młodego wieku w pełnieniu roli Parku Narodowego są bardzo atrakcyjne pod wieloma względami. Są przede wszystkim obszarem czystym, nie zanieczyszczonym ekologicznie, posiadającym wiele ciekawych, wartych odwiedzenia miejsc. Turyści spotkać tu mogą osobliwą florę i faunę, charakterystyczną niekiedy tylko dla tego regionu. Teren ten jest też ciekawy dla ludzi lubiących wypoczynek aktywny, występuje tu wielka różnorodność sposobów na aktywne spędzanie wolnego czasu.

1.Położenie, powierzchnia:
Park Narodowy "Bory Tucholskie" utworzono 1 lipca 1996 roku. Ochroną objęto powierzchnię 4 798 ha lasów, jezior, łąk i torfowisk. Park leży w północno-środkowej części kraju, w województwie pomorskim, powiat Chojnicki, w największym w Polsce kompleksie leśnym: Borach Tucholskich. PNBT jest ważnym uzupełnieniem sieci obszarów objętych najwyższą formą ochrony przyrody w Polsce. Utworzenie w Borach Tucholskich parku narodowego ma na celu ochronę oligotroficznego krajobrazu sandrowego, jedynego tego typu w obecnie istniejących parkach narodowych w Polsce, a unikatowego w Europie.
Pierwotnie projektowano powołanie PNBT na powierzchni 13 tys. ha. Po licznych dyskusjach z samorządami lokalnymi zdecydowano o wytyczeniu granic na obszarze tzw. Strugi Siedmiu Jezior. W skład Parku weszły wyłącznie grunty Skarbu Państwa. Lasy, łąki i torfowiska wydzielono z obrębu Klosnowo Nadleśnictwa Rytel, natomiast jeziora z Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Użytkownikiem jezior było Gospodarstwo Rybackie w Charzykowych.
PNBT obejmuje część Zaborskiego Parku Krajobrazowego, utworzonego w 1990 roku dla zachowania wybitnych walorów przyrodniczych i kulturowych południowej części Kaszub zwanej Ziemią Zaborską. O ochronę tego terenu wnioskowano wielokrotnie już od 1948 r. z uwagi na istnienie do końca lat siedemdziesiątych jednych z największych ostoi głuszca na Pomorzu.

W Borach Tucholskich utworzono liczne rezerwaty przyrody i cztery parki krajobrazowe:
Wdzydzki (1983 rok)
Tucholski (1985 rok)
Zaborski (1990 rok)
Wdecki (1993 rok)


2.Geologia i geomorfologia:
Obszar Borów Tucholskich ukształtowany został przez lodowiec skandynawski podczas zlodowacenia bałtyckiego. Dominującą formą na tym obszarze są piaszczyste równiny sandrowe - Wielki Sandr Brdy - tworzone dzięki działalności erozyjno - akumulacyjnej wód roztopowych. Powierzchnie sandrowe urozmaicone są przez liczne wydmy, rynny polodowcowe i wytopiska. W okolicy jeziora Charzykowskiego zlokalizowano największe skupisko wydm śródlądowych w Borach Tucholskich. Najbardziej charakterystyczną cechą równin sandrowych są rynny polodowcowe o wydłużonym kształcie i przebiegu południkowym. Największą z nich o długości 17 km zajmują jeziora Charzykowskie, Karsińskie, Długie i Witoczno, położone w otulinie PNBT. Na terenie Parku dominują ubogie gleby bielicowe, pseudobielicowe i brunatne właściwe. W pobliżu jezior występują gleby murszowo-torfowe i torfowe.

3.Wody:
Celem PNBT jest zabezpieczenie zestawu unikatowych typów ekosystemów charakterystycznych dla Pomorza, zwłaszcza ekosystemów jeziornych (jeziora lobeliowe, jeziora ramienicowe). Park znajduje się na obszarze zlewni Brdy. Przez otulinę przepływają rzeki: Brda, Chocina, Czerwona Struga (Kopernica) i Jarcewska Struga. Na terenie PNBT znajduje się ponad 20 jezior, w tym szczególnie cenne lobeliowe o kryształowo czystej wodzie (np. Gacno Wielkie i Małe, Nierybno, Głuche). Jeziora lobeliowe są oligotroficzne (jałowe), przeważnie kwaśne i niezwykle narażone na zanieczyszczenia. Osobliwością są także niewielkie jeziora dystroficzne (np. Kacze Oko, Rybie Oko), zwane także "sucharami", zawierające duże ilości związków humusowych. Na uwagę zasługuje Struga Siedmiu Jezior, położona na wschód od jeziora Charzykowskiego. Obszar PNBT pokrywa niemal całą zlewnię Strugi (3 680 ha). W jej skład wchodzą jeziora: Ostrowite (pow. 272 ha, gł. 45 m), Zielone (25 ha), Jeleń (48 ha), Bełczak (4ha), Główka (9 ha), Płęsno (46 ha), Skrzynka-Mielnica (30 ha). Przykładem jeziora ramienicowego jest Ostrowite o I klasie czystości wód.
4.Roślinność:
Obszar Tucholskiego Parku Krajobrazowego, tak jak całych Borów Tucholskich obejmujący w większości jałowe piaski, cechuje się specyficzną florą naczyniową złożoną z wielu rzadkich gatunków. Na tle innych flor Niżu Polskiego przedstawia wyjątkowe wartości, ze względu na występowanie roślin, które w bardziej zagospodarowanych i uprzemysłowionych obszarach już wyginęły lub nigdy nie miały dobrych warunków rozwoju.
Na czerwonej liście roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce znajduje się około 100 gatunków z obszaru Parku. Z gatunków podlegających ochronie prawnej, stwierdzono na terenie Parku 43 gatunki podlegające ochronie całkowitej i 16 częściowej.
Licznie reprezentowana jest tu grupa reliktów glacjalnych (polodowcowych) : trzcinnik prosty, bagno zwyczajne, bażyna czarna, brzoza niska, żurawina drobnolistkowa, fiołek torfowy, gwiazdnica grubolistna, brzoza niska . Z reliktów postglacjalnych na szczególną uwagę zasługuje występowanie na terenie Tucholskiego Parku Krajobrazowego interesujących i rzadko spotykanych storczyków: wyblina jednolistnego, wątlika błotnego oraz grzybieni północnych.
Do interesujących gatunków o charakterze atlantyckim spotykanych na terenie Parku należy kłoć wiechowata oraz najrzadsza z naszych rosiczek - rosiczka pośrednia oraz przygiełka brunatna. Natomiast liczba stanowisk tzw. Gatunków stepowych jest stosunkowo mała. Spotyka się je najczęściej na zboczach zwłaszcza Brdy. Do tej grupy należy dzwonek syberyjski, ostrołódka kosmata i wężymord stepowy.
dużym udziałem gatunków północnych kontrastuje w Tucholskim Parku Krajobrazowym niewielka liczba roślin południowych, w szerokim znaczeniu przyśródziemnomorskich. Najważniejszym przedstawicielem tej grupy jest jarząb brekinia spotykany na dwu stanowiskach nad Brdą w uroczysku „Piekło” i w rezerwacie „Ustronie”.
Kolejną grupą roślin mających na niżu charakter reliktowy stanowią gatunki górskie, a wśród nich cis pospolity, którego największe skupienie w Polsce znajduje się w rezerwacie cisów w Wierzchlesie, a dość liczne stanowisko w rezerwacie „Cisy nad Czerską Strugą”.
Obecność reliktów (tzw. gatunków przetrwałych z minionych okresów klimatycznych) na danym terenie świadczy o wysokim stopniu naturalności szaty roślinnej Tucholskiego Parku Krajobrazowego i jednocześnie w dobitny sposób podnosi przyrodniczą rangę tego obszaru.
Wyjątkowo bogata jest flora porostów. Na terenie Parku występuje około 300 gatunków porostów. Obok wielu pospolitych i rozpowszechnionych, są także gatunki prawnie chronione, zagrożone - umieszczone na krajowej „Czerwonej Liście Porostów”, rzadkie w skali kraju i regionu.
Obszar Tucholskiego Parku Krajobrazowego jest w znacznej mierze zalesiony. Szata roślinna mimo pozornej monotonności zachowuje prawie wszystkie zbiorowiska leśne występujące na Niżu Środkowoeuropejskim. Zdecydowanie przeważają tu co prawda bory sosnowe, zróżnicowane na wiele zespołów i wariantów ekologicznych, to jednak zachowały się tu również lasy liściaste : grądy, dąbrowy, łęgi i olsy.

5.Zwierzęta:
Zróżnicowanie siedlisk Tucholskiego Parku Krajobrazowego - od żyznych lasów łęgowych do ubogich, kserotermicznych stoków rynien jeziornych i rzecznych sprawia, że różnorodność występujących tutaj gatunków zwierząt jest znaczna.
Jedynym przedstawicielem Agnatha występującym na terenie Parku jest minog strumieniowy. Obecność tego gatunku, znajdującego się na liście Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt stwierdzono w Brdzie w okolicy Rudzkiego Mostu.
Zbiorniki wodne TPK zasiedlają pospolite krajowe ryby. Ich liczebność, skład gatunkowy zależy od wielkości i od typu troficznego (żyzności) zbiornika. Skład gatunkowy ryb istotnie wzbogacają gatunki związane z rzekami i strumieniami. Szczególne miejsce zajmują łososiowate - troć , pstrąg potokowy, lipień oraz pochodzący z hodowli pstrąg tęczowy. Wyniki inwentaryzacji płazów i gadów potwierdziły występowanie wszystkich gatunków charakterystycznych dla niżu Polski. Liczebność płazów w ostatnim dwudziestoleciu gwałtownie spadła, takie gatunki jak : kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, rzekotka drzewna, ropucha paskówka i śmieszka zagrożone są wyginięciem.

Najliczniejszą grupę kręgowców w Parku stanowią ptaki. Stwierdzono lęgi 134 gatunków i regularne pojawianie się na przelotach ponad 20. Do najcenniejszych, spośród których kilka umieszczonych zostało w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt należą: bocian czarny, bąk, bielik, puchacz, żuraw, kropiatka i derkacz. Gatunkami ptaków wodnych lęgnących się na wszystkich jeziorach Parku są: łyska, perkoz dwuczuby, krzyżówka. Drugą grupę tworzą łabędź niemy, czernica i błotniak stawowy, których obecność stwierdza się na większości jezior. Z kolei trzecią grupę gatunków, których występowanie ogranicza się do kilku zbiorników składają się: perkozek, krakwa, cyranka, płaskonos. Pas trzcin i szuwarów jezior Parku zasiedla typowy dla tego środowiska błotniak stawowy i pospolite gatunki drobnych wróblowatych. Poza tymi gatunkami spotkać tu można: czaple siwe, świstuny, głowienki, łabędzie krzykliwe i czarnodziobe, gęsi gęgawy białoczelne oraz mewy.
Dolina Brdy wraz z położonymi w najbliższym sąsiedztwie jeziorem Szpitalnym i mniejszymi zbiornikami bez nazwy w okolicy Rudzkiego Mostu, Kiełpińskiego Mostu i Nowego Młyna to biotop występowania gągoła i tracza nurogęsia.
Dolina Brdy jest również ważnym w skali kraju obszarem lęgowym zimorodka. Nie mniej ważną rolę pełni dolina Brdy w okresie zimowym.
Niezamarzające odcinki rzeki są bazą żerową dla stad kaczek, łysek, traczy i łabędzi oraz towarzyszącym im ptakom drapieżnym, zwłaszcza bielikom. Natomiast najbardziej różnorodną i najliczniejszą grupą ptaków są gatunki leśne: zięba, trznadel, świergotek drzewny, pierwiosnek, rudzik, sójka, pokrzewki, świstunka, drozd, kos, muchołówka, dzięcioły, puszczyk, szpak, sikory, pleszka, krętogłów, kraska, skowronek borowy, lelek, myszołów, trzmielojad, kruk, wrona siwa, jastrząb, kobuz, krogulec, pustułka, sowy.
Inne gatunki ptaków drapieżnych - kanię czarną, orlika krzykliwego, bielika, rybołowa, drzemlika, można spotkać podczas przelotu wiosennego i jesiennego. Typowym gościem zimowym na terenie Parku jest myszołów włochaty.
Na obszarze Parku stwierdzono występowanie 49 gatunków ssaków. Z rzędu owadożernych stwierdzono 5 gatunków: jeża wschodniego, kreta, ryjówki oraz rzęsorki. Bogatą w gatunki grupę stanowią nietoperze - stwierdzono występowanie 10 gatunków.
Najliczniejszym w gatunki rzędem ssaków są gryzonie - 16 gatunków. Poza tym spotkać tu można m.in.: lisa, borsuka, jenota, kunę leśną i domową, tchórza, gronostaja, łasice łaskę, wydrę, bobra, dziki, sarny, jelenie i rzadziej łosie.

6.Atrakcje Borów Tucholskich
Każdy zakątek tej pięknej przestrzeni zasługuje na uwagę. Zatykające dech w piersiach krajobrazy, malownicze rzeki i lasy, bogactwo grzybów, jagód i ryb przyciągają rzesze turystów szukających wytchnienia od dnia codziennego. Byłoby niemożliwe opisanie wszystkich tych pięknych miejsc w Borach Tucholskich, ponieważ wewnętrzne piękno tej okolicy zmienia się wraz z każdym następnym krokiem. Mogę przedstawić tylko ciekawe punkty, których nie powinna omijać osoba zwiedzająca, a ujrzenie ich powinno zadowolić każde oko i każdy zmysł poznawczy.

PIEKIEŁKO
Uroczysko położone nad rzeką Brdą, 3 km na południe od Tucholi, uznane przez turystów za niezwykłą atrakcję. Brda przepływa tutaj krętym korytem , tworzy liczne zakola, przekrój jej doliny jest niesymetryczny i widoczne są liczne erozyjne podcięcia brzegów. Dno rzeki jest wysłane piaskami i licznymi głazami. Wzdłuż rzeki spotkać można również różnorodną florę, zaś dochodzące niekiedy promienie słoneczne zwiększają urok tego odcinka leśnego. Całość stwarza niepowtarzalny nastrój nazywany od dawna przez turystów \"Piekiełkiem\". Godzi się tutaj nadmienić, iż przy nadleśnictwie Świt znajduje się 5 około siedemset - letnich dębów o obwodzie 251 - 446cm - pomników przyrody, zwanych wisielczymi ponieważ tędy prowadził \"szlak napoleoński\". 2 km na północ, w Rudzkim Moście wzniesiono w maju 1986 r. monumentalny żelbetonowy pomnik - wycięty krzyż, na miejscu egzekucji jesienią 1939r. w obecności \"Kata Pomorza\" - gdańskiego \"gauleitera\' Alberta Forstera 560 mieszkańców miasta i byłego powiatu tucholskiego.
KAMIENNE KRĘGI
Siedemnasto hektarowy rezerwat archeologiczno - przyrodniczy znajduje się w pobliżu rzeki Wdy, 2 km od wsi Odry, do której można dojechać drogą asfaltową z Czerska. Jest to unikalny zabytek kultury, gdyż drugi w kraju w Węsiorach, przy trasie Bytów - Kartuzy, jest znacznie mniejszy. Obiektem tym interesowano się już w pierwszej połowie XIX wieku przypuszczając, że jest to zabytek o charakterze astronomicznym, gdyż przeprowadzone linie przez środek grup okręgów wskazują miejsce wschodu słońca w czasie przesilenia letniego, a drugiego przesilenia zimowego. Kręgów kamiennych o średnicy od 15 do 33 m przetrwało do naszych czasów 10 i są one zbudowane z głazów. Wokół kręgów znajduje się 30 kurchanów usypanych z ziemi i obwiedzionym kołem kamienie, w których znajduje się od 2 do 3 grobów. W ich wnętrzach można było znaleźć wyroby ze srebra, brązu, a nawet i złota. Na głazach znajduje się 45 rodzaii mchów i porostów z wczesnego okresu polodowcowego t.j 15 tys. lat wstecz, spotykane dzisiaj tylko w północnej tundrze lub w surowym klimacie wysokogórskim.
AKWEDUKT W FOJUTOWIE
W tej miejscowości można podziwiać szczególny ewenement krajobrazowy, a mianowicie przecinanie się dwóch wodocieków płynących na różnych poziomach. Chodzi tu o skrzyżowanie wód Wielkiego Kanału Brdy płynących znacznie wyżej i wód Czerskiej Strugi toczących się w naturalnym łożysku położonym kilkanaście metrów niżej. Podobne zjawisko należy do unikalnych w Polsce. Fojutowo leży 3 km od Legbąda koło Tucholi.

7.Miejscowości które warto odwiedzić
Charzykowy
Chojnice
Funka
Swornegacie (małe i duże)
Akwedukt w Fojutowie
8.Kultura materialna i turystyka
Nad jeziorem Charzykowskim i Karsińskim znajdują się ważne ośrodki turystyczne Borów Tucholskich. W ostatnich latach szczególnie rozwinęła się agroturystyka np. we wsi Swornegace. Rzeka Brda od lat jest znanym szlakiem kajakowym. Poza Brdą do uprawiania kajakarstwa doskonale nadają się Zbrzyca i Chocina. Charzykowy zasłynęły jako kolebka żeglarstwa śródlądowego w Polsce. Jezioro Charzykowskie ze swoimi licznymi zatoczkami jest niezwykle atrakcyjne dla żeglarzy latem i bojerowców zimą. Szlaki rowerowe pozwalają na dokładne zapoznanie się z urokami Borów Tucholskich. Przez teren Parku prowadzą znakowane szlaki piesze. Do najciekawszych pod względem przyrodniczo - kulturowym zaliczany jest czerwony Szlak Kaszubski im. Juliana Rydzkowskiego, z Chojnic do Wiela. Leśne ścieżki poprowadzą turystę przez wsie i przysiółki Ziemi Zaborskiej. Zabory to stara nazwa historyczna odnosząca się do terenu położonego \"za borami\" patrząc z dawnych ośrodków władzy i administracji świeckiej czy duchownej. Historyczna Ziemia Zaborska obejmowała tereny starych parafii Brusy, Wiele i Czersk. Z czasem objęto nazwą równie starą parafię Swornegace, a współcześnie tylko w sensie etnograficznym także okolicę Dziemian i Lipusza. Mieszkańcy Ziemi Zaborskiej zwani są Zaborakami, Krebanami lub Krubaniami. We wsiach Swornegace i Męcikał zachowały się drewniane chaty kaszubskie. W miejscowości Chociński Młyn można podziwiać.


9.Ciekawostki
Przez teren parku przebiegają cztery piesze i dwa rowerowe szlaki turystyczne.
-Szlaki piesze:

1. czerwony „Szlak Kaszubski im. Juliana Rydzkowskiego”
Bachorze – Dąb „Bartuś” – Struga Siedmiu Jezior od Płęsna do Jelenia,
10 km
2. zielony „Szlak Strugi Siedmiu Jezior”
jez. Ostrowite – Dębowa Góra – jez. Zielone – Jeleń – Bełczak – Główka – Płęsno – Skrzynka – Mielnica – Strużka – Bachorze,
20 km
3. niebieski Szlak Brdy
Mł. Swornegacie – droga publiczna Ownik – Swornegacie – Drzewicz – jez. Dobrzyk,
6 km
4.czarny
Drzewicz – Czarna Droga – do przecięcia ze „Szlakiem Siedmiu Jezior”
6 km

-Szlaki rowerowe:

1. niebieski rozpoczyna się w Drzewiczu i biegnie wzdłuż Czarnej Drogi,
10 km
2. czarny odchodzi od szlaku rowerowego niebieskiego i biegnie wzdłuż jezior: Wielkie Krzywce i Małe Krzywce; następnie dochodzi do drogi publicznej, dalsza trasa szlaku rowerowego pokrywa się ze szlakiem czerwonym pieszym, biegnącym do Bachorza,
7,5 km

Punkt widokowy
Z myślą o ludziach pragnących się zrelaksować i odpocząć PNBT udostępnia jeden punkt widokowy na jezioro Charzykowskie Zlokalizowany jest na wysokim dochodzącym do 25 m północno - wschodnim brzegu zbiornika.
Z punktu widokowego rozciąga się przepiękny widok na jezioro Charzykowskie. Wyspa, którą widać po lewej stronie (z racji jej położenia w pobliżu osady Bachorze) nazywana jest Wyspą Bachorską lub też Wyspą Miłości dla Zaawansowanych. Przed wojną była ona często odwiedzana przez harcerki z Funki, a w 1941 roku ukrywali się tutaj partyzanci z Armii Krajowej. Jezioro Charzykowskie posiada jeszcze drugą wyspę zwaną Wyspą Miłości dla Początkujących . Położona jest ona 2 km od Charzykowy - wsi letniskowej leżącej na płd. - zach. krańcu jeziora. W okresie międzywojennym na wyspie tej działała kawiarnia, odbywały się ogniska i zabawy taneczne. Cieszyła się ona ogromnym powodzeniem wśród zakochanych (stąd jej nazwa). Niestety w czasie II wojny światowej podczas rejsów na wyspę doszło do dwóch tragicznych wypadków utonięcia i kawiarnia została zamknięta. Dziś nie ma już po niej śladu.
Zobaczyć można natomiast dwa leje po bombach, które zostały zrzucone na wyspę podczas wojny.