Rola trójkąta wyszehradzkiego

Jeszcze w latach 80-tych w Polsce, Czechosłowacji i na Węgrzech pojawiły się koncepcje nawiązujące do potrzeby koordynowania współpracy krajów Europy Środkowej. Po Jesieni Ludów znalazły się one w politycznej pustce, którą chciały jakoś wypełnić. Prozachodni kierunek nowych elit, przejmujących władzę, doprowadził do zawierania umów politycznych o przyjaźni, współpracy i dobrym sąsiedztwie z państwami zachodnimi. Z inicjatywą stworzenia ugrupowania regionalnego wystąpił wiosną prezydent Czechosłowacji Vaclav Havel. Impulsem zewnętrznym oddziałującym na konkretyzację idei współpracy regionalnej wynikał z obaw Zachodu, by po rozpadzie struktur polityczno-militarnych i gospodarczych na Wschodzie nie doszło do „bałkanizacji“ obszaru między Zachodem a ZSSR. Prezydent USA George Bush podczas wizyty w Pradze w 1990 roku podkreślał, że żadne państwo środkowoeuropejskie nie może liczyć na szczególne względy w integracji ze strukturami Europy Zachodniej, a współpraca Polski, Czechosłowacji i Węgier będzie sprawdzianem ich dojrzałości politycznej i organizatorskiej. Kolejnym powodem współpracy trzech państw środkowoeuropejskich była możliwość użycia ostrzejszej polityki w rozmowach z rosyjskimi politykami i wymuszenie szybkiego usunięcia rosyjskiego wojska z obszaru tych państw.
Kraje te łączyło również dążenie do integracji z politycznymi, gospodarczymi i wojskowymi strukturami świata zachodniego, a także zbliżony poziom rozwoju cywilizacyjnego.


Powstanie i rozwój Grupy Wyszehradzkiej

Pierwsze spotkanie konsultacyjne na najwyższym szczeblu z udziałem prezydentów, premierów i ministrów spraw zagranicznych Polski, Czechosłowacji i Węgier odbyło się 9 kwietnia 1990 roku w Bratysławie. Nie przyniosło ono jednak żadnych rezultatów poza ogólnymi zapewnieniami o potrzebie koordynacji działań tych państw w zakresie polityki zagranicznej oraz ekonomicznej. Przeciwko bardziej ścisłemu współdziałaniu występowały wówczas Węgry. Przyczyną było, że Węgry stały w przededniu pierwszych demokratycznych wyborów parlamentarnych. Ich reprezentantom odbierało to mandat do podejmowania wiążących decyzji. Również między ówczesnym kierownictwem Polski i Czechosłowacji wystąpiły istotne różnice w podejściu do kwestii charakteru i formy współpracy.
Drugie spotkanie prezydentów trzech państw odbyło się w Budapeszcie, a następnie w Wyszehradzie 12-15 lutego 1991 roku. W trakcie spotkania ustalono, że współdziałanie trójstronne nie będzie miało charakter organizacji międzynarodowej, lecz formę regularnych konsultacji i rzeczowej współpracy w tych dziedzinach, które partnerzy określą jako potrzebne. Zadecydowano, że spotkania na „szczycie“ odbywać się będą corocznie.
15 lutego prezydenci Lech Wałęsa i Vaclav Havel oraz premier Josef Antall podpisali Deklarację o współpracy Rzeczpospolitej Polskiej, Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej i Republiki Węgierskiej w dążeniu do integracji europejskiej. W dokumencie tym strony zapowiedziały zharmonizowanie swoich działań na rzecz kształtowania współpracy i ścisłych kontaktów z instytucjami europejskimi, prowadzenie konsultacji w sprawach dotyczących ich bezpieczeństwa, rozwijania szerokiej współpracy gospodarczej i ekologicznej, współpracy w dziedzinach humanitarnych, dążenia do uzgadniania polityki zagranicznej, popierania likwidacji wszystkich istniejących przejawów systemu totalitarnego.
Na trzecim szczycie prezydentów Polski, Czechosłowacji i Węgier w Krakowie 5-6 października 1991 roku przyjęto kolejną deklarację - tzw. Deklarację Krakowską, której istotnymi elementami były między innymi: dążenia do współkształtowania nowego porządku w Europie, przyśpieszenie integracji sygnatariuszy ze Wspólnotami Europejskimi, wypracowanie konkretnych form współpracy regionalnej i w Europie Środkowowschodniej. W specjalnym oświadczeniu ministrów spraw zagranicznych wypowiedziano się także za nadaniem prawnego kształtu kontaktom z NATO.
Ostatnim epizodem bliskiej współpracy było spotkanie prezydentów w Pradze 5-6 maja 1992 roku. Nie przyniosło ono żadnych nowych impulsów. Zdecydowano jednak, że trzy państwa nadal będą koordynować swoje działania integracyjne z Europą i ze wspólnie złożą wniosek o przyjęcie do EWG. We wspólnej deklaracji podkreślono, że rozwijająca się współpraca Polski, Czechosłowacji i Węgier stała się nowym modelem stosunków w Europie Środkowej. Był to szczytowy okres koordynacji działań w ramach Trójkąta Wyszehradzkiego. Po rozpadzie Czechosłowacji 1993 r., "trójkąt" przekształcił się w "grupę" i obejmował: Polskę, Węgry, Czechy i Słowację.
11 listopada rządy państw Grupy Wyszehradzkiej skierowały do EWG memorandum, w którym wezwały Wspólnotę, aby oświadczyła, że integracja z państwami wyszehradzkimi jest celem Wspólnoty. Odpowiedzią na to memorandum był raport, opracowany przez Komisję Wspólnot Europejskich. Stwierdzał on, że w odpowiednim momencie muszą być podjęte decyzje polityczne, które uwzględnią indywidualną sytuację każdego kandydującego państwa, a określenie kalendarza na obecnym etapie jest przedwczesne, bo będzie to zależało od szybkości, z jaką kandydaci spełnią wymienione warunki.
Zapowiedź indywidualnego rozpatrywania kandydatur do pełnego członkowstwa sprawiła, że państwa Grupy Wyszehradzkiej nie wydawały od tego momentu żadnych wspólnych aktów na drodze do politycznej i gospodarczej integracji z UE.
W efekcie, państwa wyszehradzkie w większym stopniu zaczęły między sobą rywalizować, co rozbijało spójność Grupy i rodziło przekonanie o zbędności kontynuowania tej formy współpracy. Spotkania w latach 1994-1998 odbywały się nieregularnie, nie wychodzono poza sferę deklaracji.
Czechy osłabiły współpracę regionalną (Grupa Wyszehradzka) na rzecz indywidualnych starań o szybsze przyjęcie do Unii Europejskiej i NATO. Patrząc na to wszystko z biegiem lat można stwierdzić, że takie postąpienie Czech nie miało większych korzyści. W marcu 1999 Czechy wspólnie z Polską i Węgrami zostały przyjęte do NATO, a w maju 2004 roku państwa te przystąpiły do Unii Europejskiej.
Państwa należące do grupy popierały się wzajemnie w staraniach o przyjęcie do Unii Europejskiej i NATO, zabiegając o rozszerzenie współpracy gospodarczej, politycznej i wojskowej, chociaż miały chwile zastoju jednak udało im się dokonać zamierzonego celu jakim było wstąpienie do Unii Europejskiej.