Walka o Dominium Marsi Battici - panowanie nad Bałtykiem

W XVI wieku wielki eksport produktów rolnych był uwarunkowany możliwościami swobodnej żeglugi na Bałtyku. Zapewnienie tej swobody stało się kluczowym zadaniem dla Polski, miejscem jego realizacji będzie opanowanie terenów zlokalizowanych na północno-wschodnim brzegu Morza Bałtyckiego zwanych – Inflantami.
Pierwsza wojna północna nie może być rozpatrywana z polskiego punktu widzenia jedynie w wymiarze ekonomicznym, wojna była sygnałem zagrożenia jakim był imperialistyczny głód władców Szwecji.
Sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego w Prusach (1525 r) osłabiła pozycję Zakonu Kawalerów Mieczowych na Inflantach. Kryzys pogłębił wzrastające wpływy reformacji oraz konflikty wewnętrzne między miejscową ludnością a władzą Zakonu. Strony poszukiwały sojuszu za granicą co nadało walce o przyszłość Inflant charakter konfliktu międzynarodowego. Dla dwu najbliższych sąsiadów – Litwy i Moskwy przyszłość tego terytorium odgrywała istotną rolę, przede wszystkim ekonomiczną, do walki wmieszały się również Szwecja i Dania, dążące do zapewnienia sobie uprzywilejowanej pozycji handlowej na Bałtyku. W walce tej, nikt nie troszczył się o sprawy narodowościowe Łotyszy czy Estończyków celem były przywileje ekonomiczne i strategiczne. Przez Inflanty przechodziły bowiem kluczowe szlaki handlowe łączące zachodnią i północną Europę ze Wschodem.
Początkowo gra toczyła się na polu dyplomatycznym. Plany podporządkowania Inflant państwu polsko-litewskiemu w formie lenna wysuwał Albrecht Hohenzollern chcąc w ten sposób uzyskać dominującą pozycję dla swojego brata Wilhelma, ówczesnego Arcybiskupa ryskiego. Choć te starania do utworzenia wielkiego nadbałtyckiego państwa Hohenzollernów nie przyniosły efektu, to koncepcja zyskała wielu zwolenników dając początek silnej partii popierającej związek tych terenów z Rzeczpospolitą. W 1554 roku mistrz Zakonu zawierając z Iwanem IV układ przewidujący neutralizację Inflant wobec konfliktu moskiewsko – litewskiego doprowadził do wybuchu silnego sporu wewnętrznego w który zaangażował się Zygmunt August dążący do interwencji zbrojnej. Do walki jednak nie doszło, zawarto w Pozwolu(1557r) sojusz na mocy którego Inflanty zobowiązały się wraz z Litwą występować przeciwko Moskwie. Od tego momentu rozpoczęła się wojna. Odpowiedzią na sojusz pozwolski była próba rozbioru Inflant. Pierwszy wystąpił Iwan IV Groźny, który w 1558 r. zajął Dorpat i zdobył portową Narwę – okno na zachodnią Europę. Do wojny włączyły się Szwecja i Dania wykorzystując słabość polskiej floty kaperskiej, które pozyskały dla swoich celów - Rewal z częścią Estonii(Szwecja) i wyspę Ozylię (Dania)
W 1561 r. w Wilnie wielki mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych – Gotard Kettler złożył hołd lenny Królowi Zygmuntowi Augustowi, sekularyzował zakon, którego ziemie włączono do Polski, zostając świeckim księciem Kurlandii i Semigalii w lennej zależności od Polski. Układem wileńskim Zygmunt August zobowiązał się odzyskać oderwane części Inflant. W 1570 r. za pośrednictwem Francji, Cesarstwa i Polski zawarto w Szczecinie układ pokojowy między Szwecją i Danią, który nie przyniósł Polsce nic korzystnego. Polska musiała zadowolić się opanowaniem lwiej części Inflant z Rygą i Parnawą, godząc się na swobodę żeglugi narewskiej. Nastąpił rozejm z Moskwą, który przedłużył się wobec panującego bezkrólewia. Ten stan faktyczny trwał siedem lat, w 1577 r. Iwan IV Groźny podjął silną ofensywę i choć oddziały Litewskie powstrzymały tę inwazję, to Polska uznała, ze nadszedł czas decydującej rozprawy.
Chaos elekcyjny zakończył się koronowaniem na tron Polski Stefana Batorego – skromnego księcia Węgierskiego. Mało kto wówczas przypuszczał, iż nieznany szerzej opinii rycerz będzie wstanie umiejętnie zadbać o interesy jednej z największych europejskich monarchii. Ten pełen bezpośredniości i talentów dowódcy, wiedział, jak rządzić, a jedną z jego największych zalet była intuicyjna umiejętność dobierania sobie ludzi, którzy mieli mu służyć. Kanclerzem mianował Piotra Dunin Wolskiego, podkanclerzem - Jana Zamoyskiego i on właśnie stał się najbliższym współpracownikiem Króla we wszystkich działaniach, dzwignią jego władztwa. W 1579 Stefan Batory uzbroiwszy armię wypowiedział Moskwie wojnę. Wojska polskie i litewskie uderzając na graniczące z Inflantami ziemie wielkoruskie odcinając Moskwę od Inflant uczyniły skuteczną ofensywę. Nowocześnie prowadzona kampania zapewniła Rzeczypospolitej władzę nad wybrzeżem bałtyckim - od Pucka po Parnawę zaś Rosjanie zrzekli się ziemi połockiej i zostawili Wieliż w ręku litewskim co zostało zapisane w rozejmie zawartym w początkach 1582 w Jamie Zapolskim, pozytywnej opinii o działaniach Batorego i jego ludzi nie może zmienić nieudana batalia o Psków, gdy w czasie podpisywania pokoju wielu polskich żołnierzy zamarzało na śmierć pod Pskowem. Do zwycięstwa przyczynili się także Szwedzi, którzy układem z 1583 r. zabrali z rąk rosyjskich resztę ziem inflanckich z Narwą.
Nie zdołała Polska opanować całości Inflant – pod władzą szwedzką pozostała Estonia, zaś Duńczycy trzymali wyspy Ozylię i Dago. Ten podział krył w sobie zarodki dalszych konfliktów, które wybuchły w XVIII w.
Bilans walki o „Dominium Marsi Battici” wypadł dla Polski dodatnio. Na wodach kontynentalnych pojawiła nieznana dotąd bandera, przed którą należało zachować respekt.
Dzięki trafnej ocenie perspektyw dla Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej program bałtycki był najdojrzalszym programem polityki zagranicznej w dziejach Rzeczypospolitej szlacheckiej. Politykę tworzą ludzie, warto więc pamiętać o osobie człowieka, który potrafił w krótkim czasie odbudować autorytet królewski i udowodnił swoim czynem, iż będąc obcokrajowcem można skutecznie dbać o interesy powierzonego mu państwa – Stefan Batory. Przestrzegając konstytucji, nie wahał się użyć władzy, jaką mu ona dawała. Mimo krótkiego panowania pozostawił po sobie widoczny ślad stanowiący przykład roztropności i patriotyzmu.