Rola Kościoła w Europie XI – XV wieku

Zakres chronologiczny mojej pracy obejmuje dzieje Kościoła w XI – XV w.
Począwszy od schizmy wschodniej mającej miejsce w roku 1054 skończywszy na roku 1431. Zasięg terytorialny – cała Europa.
Schizma [gr.] jest to termin oznaczający rozłam w Kościele, po którym powstają dwie odrębne instytucje Kościelne. Schizma Wschodnia była spowodowana pogłębianiem
się różnic kulturowych, politycznych i językowych między Kościołem państwa Bizantyjskiego, pozostającym pod kontrolą cesarzy, a Kościołem rzymskim działającym na obszarze państw niezależnych od Bizancjum. Rozłam ten poprzedziły dwie inne schizmy (przejściowe) tzw. schizma Akacjusza (484-518) oraz schizma Focjusza (861–867). W 1054r. doszło do ostatecznego zerwania jedności, gdy 16 lipca legaci papieża Leona IX sporządzili i złożyli na ołtarzu Hagia Sophia bullę ogłaszającą ekskomunikę patriarchy Michała Cerulariusza, który z kolei kontrbullą ekskomunikował papieża i Kościół rzymski.
Całą Europę niewątpliwie podzielił również spór między papieżem Grzegorzem VII, a cesarzem Henrykiem IV. Papież chciał zreformować Kościół i uwolnić władzę duchowną, którą reprezentował, od wpływów świeckich, czyli od cesarza. Na liście zarzutów przeciwko Grzegorzowi VII był m.in. nepotyzm czy symonia. Papież również nie chciał pozwolić na to, ażeby cesarz decydował, kto z jego duchownych ma zostać biskupem, twierdził: „To są urzędy duchowe i jako najwyższy duchowny ja je mam rozdawać”. Lecz były to urzędy nie tylko duchowne. Arcybiskup Kolonii był duszpasterzem, a równocześnie księciem i panem tej ziemi. Przez to, iż duchownym oddawano ziemię w lenno, popadano w błędne koło. Najwyższym bowiem zwierzchnikiem wszystkich duchownych jest papież, panem zaś wszystkich ziem w kraju jest cesarz. To musiało doprowadzić do sporu i wkrótce istotnie doprowadziło – walka ta nosiła nazwę sporu o inwestyturę. Papież Grzegorz rozpoczął walkę w ten sposób, iż obłożył Henryka IV anatemą, czyli klątwą kościelną. Henryk w obawie o własny tron postanowił prosić papieża o wybaczenie – w tym celu 25 stycznia 1077 roku udał się do zamku w północnych Włoszech zwanego Kanossą. Król korzył się i żebrał łaski, którą mu wreszcie papież w swej litości okazał. Jednak wydarzenie to nie kończy trwającego od kilkunastu lat konfliktu. W 1080 roku Grzegorz po raz drugi ekskomunikuje Henryka, który w 1084r. zostaje koronowany na cesarza przez antypapieża Klemensa III. Grzegorz VII umiera 25 V 1085r. w Salerno. Postulowana przez niego idea jedności Kościoła i świata spełza na niczym.
W latach 1088-199 Urban II swoją pojednawczością ratuje dzieło Grzegorza. Na synodzie w Clermont (26 XI 1095) odnawia zakaz inwestytury świeckiej i zabrania duchownym składania przysięgi lennej osobom świeckim. Nawołuje on również do wypraw krzyżowych, których celem jest powstrzymanie naporu tureckiego plemienia Seldżuków, którzy pod wodzą Alp Arslana odebrali fatymidzkim kalifom Egiptu Jerozolimę i Syrię, a potem doszczętnie rozbili wojsko bizantyjskie w bitwie pod Mantzikertem w 1071r.
Szereg trwających od 1096-1270 krucjat miał wiele skutków. W kontakcie i konfrontacji z silniejszym światem bizantyjskim i arabskim umacnia się świadomość odrębności kulturowej Zachodu oraz rośnie poziom kultury. Papiestwo przeżywa apogeum swojej potęgi, jednak właśnie ten sukces przyczynia się do zaniku wśród szerokich warstw ludności religijnej czci dla Stolicy Apostolskiej. Katastrofa II krucjaty wyrządza szkodę wizerunkowi papiestwa. Bernard z Clairvaux jawi się wielu jako fałszywy prorok. W związku z tym zaczęły się szczerzyć antykościelne prądy umysłowe.
W ostatnich latach XII w. rozgorzał się spór między papieżem Bonifacym VIII a królem Francji, Filipem IV Pięknym. Z pozoru przypominał on dawną rywalizację papiesko-cesarską, w rzeczywistości jednak władcy francuskiemu chodziło o kontrolę nad Kościołem we Francji i prymat w świecie. Udało mu się osiągnąć cel, doprowadzając do uwięzienia Bonifacego VIII.
Papież ten żądał zwolnienia Kościoła z podatków i świeckiego zwierzchnictwa. Francuscy prawnicy (legiści) przeciwstawili się wówczas jakiemukolwiek ograniczeniu władzy swego „arcychrześcijańskiego króla”. Bonifacy odpowiada w 1302 roku w bulli Unam sanctam najdobitniej sformułowanym papieskim programem władzy nad światem. Filip IV Piękny planuje zwołanie soboru powszechnego w sprawie „symonii i herezji”. Jego kanclerz napada Bonifacego w Agnani.
Zastąpił go Klemens V. Od czasu jego pontyfikatu papieże, najczęściej Francuzi, byli zakładnikami władców francuskich i przez pewien czas rezydowali w Awinionie
(1309-1376). Okres tą nazwano awiniońską niewolą papieży.
Na wygnaniu w Awinionie papieże otaczają się olbrzymim dworem i administracją. Kościelny system finansowy jest obciążeniem dla świata chrześcijańskiego. Kuria domaga się spoliów (osobistego spadku po duchownych), annatów („rocznych pieniędzy” z nowo nadanych urzędów) opłat za konfirmację i objęcie urzędu, wpłat za przywileje i dyspensy, za prowizje (inwestytura) i rezerwacje (obietnica inwestytury). Duże wpływy przynoszą odpusty udzielane początkowo za odbycie pielgrzymki, później za pieniądze. „Płaszcz Chrystusa” ulega rozerwaniu wraz z podwójnym wyborem – Urbana VI (Rzym) i Klemensa VII (Awinion).
Wydarzenia te doprowadzają do kolejnej schizmy w dziejach Kościoła średniowiecznego. Wielka Schizma Zachodnia (1378-1417) dzieli Europę na dwa obozy. Szerzy się herezja i zabobon (obłęd związany z czarownicami).
Profesorowie paryscy Piotr D’Ailly i Jan Gerson dążą do naprawy Kościoła „w głowie i w członkach”, domagają się zwołania soboru, na którym nie przez papieża, lecz przez ogół wierzących objawi się wola Boża. Pogląd ten (koncyliaryzm) zyskuje poparcie : w 1409 roku odbywa się sobór w Pizie gdzie kardynałowie obu obediencji wybierają trzeciego papieża. Kolejny sobór odbywa się w Konstancji. Bierze w nim udział 33 kardynałów, 900 biskupów oraz 2000 doktorów. Pod przewodnictwem cesarza głosują cztery nacje – francuska, angielska, włoska i niemiecka. Sobór ogłasza się odpowiedzialnym za:
1.jedność Kościoła (causa unionis) – odwołuje dotychczasowych papieży i wybiera nowego, Marcina V (1417-1431);
2.reformę Kościoła (causa reformationis)
3.czystość wiary (causa fidei) – mimo cesarskiej gwarancji w 1415r. Jan Hus i Hieronim z Pragi (czescy założyciele nowego nurtu religijnego – husycyzmu, obaj posądzeni o herezję, Jan Hus spalony na stosie).
Kolejnym ruchem reformy pozakościelnej byli lollardowie, zwolennicy profesora Oksfordu Jana Wiklefa, który jedynie Pismo św. uważa za miarodajne dla chrześcijańskiego kultu i nauczania. Tłumaczy on Wulgatę, odrzuca hierarchię, celibat, odpusty i naukę o Eucharystii oraz wzywa Kościół do życia w „chrześcijańskim ubóstwie”. W Anglii nauka ta zostaje stłumiona.
W 1439 roku zostaje wybrany ostatni antypapież, zaś w 1459 roku Pius II ogłasza koncyliaryzm herezją.
Skutkami ruchów na rzecz reformy było przede wszystkim przezwyciężenie schizmy, która kończy się w roku 1431 przez wybranie papieża Eugeniusza VI na soborze w Bazylei. Jednocześnie sobór ogłosił program reformacji w Kościele.
Jak widzimy okres średniowiecza w Kościele upłynął pod znakiem walki o władzę w nim. Instytucje cesarstwa i papiestwa sprzeniewierzyły się w swej roli, co dosadnie ukazuje Dante w swym dziele pt. „Boska komedia”. Kultura, polityka, oświata czy ideologia tego okresu zdominowana jest przez wiarę i Kościół, który miał największy wpływ na wszystko, co się działo w Europie. O średniowieczu mówi się często, że ma charakter teocentryczny.
W nim powstało wiele państw w Europie, na ich przykładzie można unaocznić jak ważna role odegrał Kościół w ich tworzeniu.
Zauważyć, można, że jego dominacja w tych czasach była olbrzymia, każda dziedzina życia opanowana była przez wiarę i religię. W wielu przypadkach było to dobre, jednak często stawało się przyczyną konfliktów.
Pewnym jednak jest to, że zarówno ówcześni ludzie jak i żyjący później wiele zawdzięczają średniowiecznemu duchowieństwu i dorobkowi Kościoła.



Bibliografia:
Ernst H. Gombrich – „Krótka historia świata” wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 1999
Atlas historii świata – tom I, wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 1999
Historia 1 – podręcznik dla klasy I liceum – cz. II, wyd. Operon, Gdynia 2004
Encyklopedia popularna PWN , wyd. PWN, Warszawa 1992
Dwutygodnik edukacyjny Victor nr 6/03