Przygotowanie i uchwalenie Konstytucji 3 Maja

Najważniejszym zadaniem sejmu było uchwalenie aktów określających nowy ustrój polityczny Rzeczpospolitej, co nastąpiło w drodze skomplikowanych i długotrwałych prac legislacyjnych. Na zróżnicowane co do formy i zakresu prace projektodawcze składały się przede wszystkim czynności Deputacji do ułożenia projektu nowej formy rządu (wrzesień 1789r. – sierpień 1790r.).

Najważniejsze okazały się projekty opracowane w warunkach konspiracyjnych (od grudnia 1790r.). W ich wyniku powstał ostateczny tekst projektu pierwszej polskiej nowoczesnej konstytucji. Po uchwaleniu 23 grudnia 1789r. Zasad do poprawy rządu przystąpiono do zasadniczych prac mad formą rządu.

W sierpniu 1790r. deputacja wniosła pod obrady obszerny Projekt do formy rządu, mający, mający głównie za sprawą Ignacego Potockiego, charakter „republikański”, co dobitnie wyrażało sformułowanie, iż „Samowładność Rzeczpospolitej Polskiej w sejmie jest zawarta i na sejmach jedynie okazywać się może”. Projekt stanowi próbę ujęcia ustroju Rzeczpospolitej w jednym akcie. Ograniczono w nim pozycję króla systemie władz państwowych.

Projekt z sierpnia 1790r. obejmował prawa konstytucyjne, wśród których znajdowały się niezmienne prawa kardynalne. Nad kształtem tych praw toczyły się do początku stycznia 1791r. przewlekłe i niekiedy drobiazgowe debaty. Wcześniej zdecydowano o podwojeniu składu Izby Poselskiej. Większość spośród 177 posłów, wybranych w listopadzie 1790r., była zwolennikami króla. Jednocześnie jedynie kilka sejmików opowiedziało się za przywróceniem zasady dziedziczności tronu. Liczba posłów wzrosła do 354. Doliczając 155 senatorów (włącznie z ministrami), uprawniony do udziału we wspólnych obradach było 509 osób.

Wówczas też przywódcy Stronnictwa Patriotycznego ostatecznie przekonali się o tym, że przeprowadzenie reformy ustroju jest uzależnione od porozumienia się z królem, co istotnie nastąpiło w grudniu 1790r. W wyniku tego porozumienia sejmujący przystąpili do omawiania wcześniej ułożonego projektu prawa o sejmikach. Był to świadomy wybór mający umożliwić odbywanie niejawnych spotkań w celu prac nad projektem ustawy zasadniczej, które trwały do końca kwietnia 1791r.

Uznano jednocześnie za pożądane przyjmowanie cząstkowych regulacji, które później zostałyby włączone do ustawy zasadniczej. Od przełomu 1790 i 1791r. powstało kilka tekstów, które po licznych zmianach i poprawkach stały się podstawą ostatecznej wersji ustawy zasadniczej. Jeden z najważniejszych projektów to Marzenia dobrego obywatela, zwane dyktatem króla, zawierające koncepcje monarchii konstytucyjnej wzorowane na ustroju angielskim.

W toku dalszych prac powstał tekst noszący nazwę Reforma konstytucji, wywołujący tak wiele zastrzeżeń ze strony „republikanów”, iż na zlecenie marszałka Stanisława Małachowskiego ks. Hugo Kołłątaj opracował jego nowszą wersję nazwaną Prawa konstytucyjne. Tekst ten po zaakceptowaniu przez króla stał się bezpośrednią podstawą ostatecznej redakcji ustawy zasadniczej. Jego treść stanowi kompromis między koncepcją króla a przywódcami Stronnictwa patriotycznego. Autorami tego projektu, w różnym stopniu, byli: Ignacy Potocki, Stanisław August Poniatowski, Włoch, sekretarz królewski ks. Scypion Pittoli i ks. Hugo Kołłątaj. Przed zakończeniem prac nad nową konstytucją uchwalono prawo o sejmikach i miastach.

Wiadomości o pracach konstytucyjnych dotarły z końcem kwietnia 1791r. do dyplomatów pruskich i rosyjskich. Warunkiem koniecznym uchwalenia konstytucji było pozyskanie licznych jej zwolenników wśród sejmujących. Równie ważne było zdobycie poparcia szerszej opinii publicznej, na którą uzyskała wpływ zarówno sławna Kuźnica Kołłątajowska, jak i Klub Radziwiłłowski. Doniosłe znaczenie miało składanie podpisów pod słynną Asekuracją zawierającą zobowiązanie do poparcia projektu konstytucji podczas obrad sejmowych.

Bezpośrednio przed obradami, 3 maja 1791r., dokument ten podpisało ponad 100 osób. Aktywni byli przeciwnicy reform skupieni wokół ambasadora rosyjskiego Jakowa Bułhakowa. Nakłonił on posła kaliskiego Jana Suchorzewskiego, czynnego w pracach deputacji miejskiej, do wygłaszania przemówień przeciwko reformom. Z zamiaru przeciwstawiania się aktywności opozycjonistów zrodziło się postanowienie o wniesienie projektu konstytucji pod obrady sejmu i uchwaleniu go na jednodniowej sesji bez zmian i poprawek. Pociągało to za sobą naruszenie niektórych zasad regulaminu sejmowego, zwłaszcza co do terminu i trybu uchwalania praw politycznych. Wykorzystano też nieobecność wielu przeciwników reform spędzających ferie poza stolicą.

Sejm czteroletni funkcjonował również jako konstytuanta. W związku z tym był władny do określenia odrębnej procedury postępowania przy rozpatrywaniu i uchwalaniu projektu konstytucji. Należy uwzględnić to rozróżnienie przy ocenie postępowania sejmu w dniu 3 maja 1791r.

Ustawa Rządowa została uchwalona w nadzwyczajnym trybie charakteryzującym się uproszczoną procedurą. Stanowi to podstawę twierdzenia, iż Konstytucja 3 maja doszła do skutku w drodze swoistego zamachu stanu. Narastające napięcie związane z zamiarem przeprowadzeniem reform ustrojowych udzieliło się 3 maja rosnącemu w liczbę tłumowi wypełniającemu dziedziniec Zamku Królewskiego i przyległe ulice. Zarazem tłoczno było w galeriach dla publiczności, czyli arbitrów, wśród których było bardzo wiele kobiet.

W Sali Senatorskiej na Zamku Królewskim w tym historycznym dniu zgromadziło się 182 posłów i senatorów, w tym 6 (spośród 14) biskupów. Początkowo wśród sejmujących było 72 przeciwników konstytucji. Przebieg sesji sejmowej został starannie przygotowany przez zwolenników reform. Wielogodzinne obrady obfitowały w gwałtowne spory i dramatyczne gesty. Zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy projektu mieli swobodę wypowiedzenia się. W toku obrad marszałek Stanisław Małachowski wypowiedział słowa, iż ponieważ „dzień ten jest dniem rewolucji, to wszelkie formalności ustać muszą”.

Poseł Jan Suchorzewski, nawiązując do „rewolucji” szwedzkiej wystąpił przeciwko projektowi konstytucji dodając, iż chodzi o tekst „którego nie czytałem wprawdzie, ale który, jak mi mówiono, wywraca wolność polską”. W końcowej części obrad, na liczne wezwania sejmujących, król zaprzysiągł konstytucję na ręce biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego, po czym padły znamienne słowa:„Przysięgam Bogu, żałować tego nie będę”. Moment ten utrwaliło wielu malarzy.

Uchwalenie Ustawy Rządowej nastąpiło zdecydowaną większością głosów. Po wezwaniu króla sejmujący udali się do kolegiaty św. Jana, poza nieliczną grupą opozycjonistów (z biskupem inflanckim Józefem Kossakowskim). W świątyni nastąpiło powtórne zaprzysiężenie konstytucji, co było wyrazem nadania jej sankcji przez Kościół katolicki. Odśpiewano Te Deum laudamus. Obrady sejmowe odroczono do 5 maja 1791r.

Niedokładnie przez marszałka Stanisława Małachowskiego oblaty Ustawy Rządowej w grodzie warszawskim umożliwiało złożenie przez grupę opozycjonistów (28) protestacji 4 maja 1791r. przeciwko nielegalnemu, ich zdaniem, aktowi. Podczas sesji 5 maja 1791r. Deputacja Konstytucyjna podpisała Ustawę Rządową, której tekst oblatowano w grodzie warszawskim.

Z dniem 5 maja 1791r. Ustawa Rządowa stała się aktem prawnie obowiązującym. Tego samego dnia uchwalono Deklarację Stanów Zgromadzonych. Akt ten zawierał ważną zasadę prawną, iż „Wszystkie prawa dawne i teraźniejsze przeciwne niniejszej konstytucji, znosimy”. Przeciwników konstytucji uznano za buntowników i zdrajców ojczyzny podlegających odpowiedzialności karnej przed sądem sejmowym.

Akt ten zapowiadał: „Wyznaczenie nabożeństwa w jednym dniu po wszystkich w całym kraju kościołach, to jest dnia ósmego miesiąca maja roku bieżącego, na podziękowanie Bogu za nadarzoną chwilę pomyślną wydobycia Polski spod przemocy obcej i nieładu domowego”. Nadto dokument ten zawiera sformułowanie:„uchwalamy, aby na tę pamiątkę kościół wszystkich stanów był wystawiony i najwyższej Opatrzności poświęcony”. Zobowiązanie to dotychczas nie zostało zrealizowane.

Akt z 5 maja 1791r. czynił władze wykonawcze odpowiedzialnymi za złożenie przysięgi na konstytucję przez sądy i wojsko. W 1792r. większość sejmików dokonywała zaprzysiężenia konstytucji. Wielkie wrażenie uczyniło podanie do publicznej wiadomości breve papieża Piusa VI z błogosławieństwem dla kraju i króla w związku z uchwaleniem Ustawy Rządowej.

Słowo „rząd” oznaczało wówczas jeszcze całość ustroju państwowego. Ustawa Rządowa z 3 maja 1791r. była ustawą zasadniczą Rzeczpospolitej Polskiej. Akt ten zawierał zasady organizacji zreformowanych organów państwowych oraz regulował pozycję, to jest prawa i obowiązki obywateli (ogół mieszkańców). Ustawa Rządowa była trzecią, po amerykańskiej(1787r.) i szwedzkiej (1789r.), konstytucją pisaną na świecie, po której uchwalono pierwszą francuską ustawę zasadniczą (wrzesień 1791r.).

Tekst Ustawy Rządowej składa się ze wstępu oraz 11 artykułów, w tym kilku bardzo obszernych. W części wiąże się to z tym, iż obok norm prawnych zamieszczono ich uzasadnienie. Bezpośrednio pod tytułem Ustawa Rządowa zamieszczono apostrofę sakralną „W imię Boga w Trójcy Świętej Jedynego”, co zespoliło ten akt z tradycją katolicką. Zwięzły tekst wstępu napisany piękną polszczyzną cechuje się niezwykłą ekspresją słowa. Miał charakter agitacyjno-propagandowy. Słowa wstępu kierowano do całego narodu, choć w szczególności chodziło o pozyskanie zwolenników dla Ustawy Rządowej wśród szlachty. Używano w nim pojęć wywołujących pozytywne, patriotyczne odruchy, posługując się zarówno racjonalnymi, jak i emocjonalnymi argumentami.

Twórcę konstytucji wskazywali na historyczne znaczenie tego aktu. Jednocześnie, w nawiązaniu do istniejącej sytuacji, wyrażali przekonanie o konieczności utrzymania egzystencji politycznej Polski mimo pogarszającej się koniunktury międzynarodowej i „dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic największą stałością ducha niniejszą konstytucją uchwalamy i tę całkowicie za świętą, za niewzruszoną deklarujemy. Do której to konstytucji dalsze ustawy sejmu teraźniejszego we wszystkim stosować się mają”.

Systematyka ogólna Ustawy Rządowej przedstawia się następująco: na czoło wysunięto postanowienia dotyczące zagadnień wyznaniowych jako wyraz znaczenia i pozycji religii katolickiej w życiu publicznym Polski. Następne to regulacje odnoszące się do szlachty, mieszczan i chłopów. Integralną część konstytucji stanowi ustawa z 17 kwietnia 1791r. Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczpospolitej. Zakres unormowań dotyczących ustroju społecznego był ograniczony w tym znaczeniu, iż zachowując uprzywilejowaną pozycję szlachty nie zmieniono zasadniczo położenia prawnego chłopów. Jednocześnie szlachecki sejm przyznał wiele ważnych przywilejów mieszczanom.

W odróżnieniu od ustroju społecznego gruntownie zreformowano ustrój polityczny. Charakter tych zmian stanowił powód, iż niekiedy mówi się wręcz o rewolucyjnych zmianach w tym zakresie. Doktrynalne podstawy ustroju określono w konstytucji. Zgodnie z przyjętą zasadą podziału władzy kolejne części dotyczą władzy: prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Prawo o sejmikach z 24 marca 1794r. stanowiło także integralną część konstytucji. Po ustaleniu zasad regencji i edukacji dzieci królewskich zamieszczono postanowienia określające funkcje wojska.

- Organizacja władz państwowych:

Przy formowaniu podstaw porządku prawnego twórcy Ustawy Rządowej sięgali do dorobku Jeana Jacquesa Rousseau i Charlesa Louisa Montesquieu. Konstytucja 3 maja przyjęła koncepcję zwierzchnictwa narodu i zasadę podziału władzy, zakładając równowagę między poszczególnymi organami państwowymi, jako że „trzy władze rząd narodu Polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą, to jest władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i straży i władzy sądownicza w jurysdykcjach na ten koniec ustanowionych lub ustanowić się mających”.

Ustrój społeczny: Utrzymując ustrój stanowy, konstytucja w pierwszej kolejności uznała „za niewzruszone” dotychczasowe przywileje i swobody szlacheckie z pełnym prawem własności i zwierzchnictwem dominalnym nad chłopami.

Postanowienia te odniosiły się odtąd wyłącznie do posesjonatów, zgodnie z tytułem art.II Szlachta ziemianie. Przynależność do stanu szlacheckiego wynikającą z urodzenia powiązano z posiadaniem ziemi i funkcją społeczną. Formalnie „Wszystką szlachtę równymi być między sobą uznajemy”. Jednocześnie ustawa Rządowa traktowała szlachtę „ za najpierwszych obrońców wolności i niniejszej konstytucji”.

Wieści nadchodzące z rewolucyjnej Francji pobudziły aktywność mieszczan w Polsce. Wyrazem tego był zjazd przedstawicieli 141 miast królewskich (poza Krakowem) w Warszawie. Jego inicjatorem był prezydent Starej Warszawy Jan Dekert. Na zjeździe przyjęto obszerny memoriał z różnorodnymi postulatami, w tym z postulatem o prawo wyboru posłów przez miasta i o zaopatrywanie ich w instrukcje. Dokument ten delegaci miast wręczyli 2 grudnia 1789r. sejmującym i królowi (czarna procesja). Wywołało to zaniepokojenie u wielu posłów i senatorów. Jak wiadomo, w wyniku działalności deputacji miejskiej uchwalono ustawę określającą pozycję miast królewskich, odtąd zwanych wolnymi.

Obowiązywanie tej ustawy w pozostałych kategoriach miast, to jest duchownych i prywatnych, zależało od woli właścicieli. Akt z 17 kwietnia 1791r. rozciągał na „osoby w miastach osiadłe” (art.II), czyli właścicieli nieruchomości miejskich, wiele przywilejów dotychczas przysługujących szlachcie. Dotyczyło to przede wszystkim przywileju neminem captivabimus nisi iure dictum, co w praktyce objęło też Żydów, a także prawa nabywania dóbr ziemskich.

Mieszczanie uzyskali uprawnienia do piastowania różnych kategorii urzędów, przeważnie niższego stopnia. Mieszczanin nie mógł zostać oficerem „kawalerii narodowej”, będącej nadal czysto szlachecką formacją. Na szeroką skalę umożliwiono nobilitację mieszczan. Ponadto na każdym sejmie klejnot szlachecki miało uzyskiwać 30 mieszczan posesjonatów. Przechodzenie najzamożniejszych i najbardziej aktywnych mieszczan do szlachty wywołało obawy między innymi ze strony ks. Stanisława Staszica o kondycję stanu mieszczańskiego.

Wbrew oczekiwaniom miasta nie uzyskały pełnoprawnej reprezentacji w parlamencie. Wybrani na podstawie skomplikowanej procedury przedstawiciele miast zwani plenipotentatami zasiadali na ławach rządowych w Izbie Poselskiej. Obszerny art.IV zatytułowany Chłopi włościanie przyniósł rozgłos konstytucji 3 maja. Na wstępie zawiera on sformułowanie wskazujące za fizjokratami na ziemię i pracę na niej jako źródło wartości. Ogólny, zapewne świadomie nieprecyzyjny, zwrot o wzięciu „ludu rolnego” w interesie szlachty „pod opiekę prawa i rządu krajowego” odnosił się w istocie do przyszłości.

Nieliczne szczegółowe postanowieniaUstawy Rządowej w ograniczonym stopniu zmieniały położenie prawne ludności wiejskiej. Dochodzące do skutku umowy między dziedzicami a chłopami miały odtąd wiązać obie strony. Wolność osobistą uzyskiwali jedynie dawni zbiegowie decydujący się powrócić do kraju. Ponadto wolność osobistą zapewniano chłopom z innych państw zamierzającym osiedlić się w Polsce. Zakres reform chłopskich w Konstytucji 3 maja spotykał się od razu z krytyką za strony różnych ugrupowań i środowisk.

- Ustrój polityczny:

Dwuizbowy sejm w Ustawie Rządowej utrzymał swój stanowy charakter. W skład Izby Poselskiej wchodziło 204 posłów wybranych na sejmikach przedsejmowych. Później ustalono, że w każdej z 3 prowincji będzie wybranych 69 posłów, co oznaczało, iż 2/3 to posłowie koronni. Plenipotenci miast w liczbie 24 wybrani przez zgromadzenia wydziałowe miejskie wchodzili w skład komisji rządowych. Zasiadając w ławach rządowych mieli możliwość występowania w sprawach miejskich w izbie Poselskiej. Na mocz postanowienia narodu, w wyniku czego moc wiążącą utraciły instrukcje poselskie. Traktowano je odtąd jako dezyderatów rozpatrywanych w izbie w ostatniej kolejności.

Zasada, że „Sejm zawsze gotowym będzie” została rozwinięta m.in.w ustawie pod nazwą Sejm (uchwalonej 16 maja 1791r.), zgodnie z którą sesja sejmowa miała trwać 70 dni z możliwością przedłużenia o dalsze 30 dni. Obradom izby niższej przewodniczył marszałek. Regulamin przewidywał powołanie komisji (deputacji). W celu usprawnienia obrad na posiedzeniach plemiennych przyjmowano, odrzucało lub odsyłano projekty ustaw i uchwał sejmowych do odpowiednich komisji.

Dopiero Ustawa Rządowa wprowadziła konsekwentnie zasadę większości głosów ( w różnej postaci), „przeto liberum veto, konfederacje wszelkiego gatunku i sejmy konfederackie, jako duchowi niniejszej konstytucji przeciwne, rząd obalający, społeczność niszczące, na zawsze znosimy” (art.VI). Zdecydowano o utrzymaniu zasady, iż co trzeci sejm miał odbywać się w Grodnie. Pozycja izb parlamentarnych była nierównorzędna, na niekorzyść Senatu. Dominującą rolę spełniła Izba Poselska, która „jako wyobrażenie i skład wszechwładztwa narodowego będzie świątynią prawodawstwa”.

Kompetencje sejmu obejmowały ustrojodawstwo, ustawodawstwo, nakładanie podatków, ratyfikację traktatów międzynarodowych, ale także m.in. kontrolę władzy wykonawczej. W celu zapewnienia stabilnego porządku prawnego dążono do uniemożliwienia częstych zmian ustawy zasadniczej. W związku z tym uznano, iż nadzwyczajny sejm konstytucyjny będzie uprawniony do rewizji Ustawy Rządowej po upływie 25 lat, to jest w 1816r. Ograniczono liczebność Senatu, któremu przewodniczył król. Obok 102 senatorów świeckich wchodzili do niego biskupi (ordynariusze diecezji) oraz ministrowie (30).

Według prawa o sejmie po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego, senatorowie świeccy mieli być powołani spośród podwójnej liczby kandydatów przedstawionych przez sejmiki. Oznaczało to wprowadzenie obieralności senatorów zamiast dotychczasowej ich dożywotności. Jednocześnie ograniczono uprawnienia Senatu, pozostawiając mu weto zawieszając (do następnego sejmu) co do praw politycznych, karnych i cywilnych. Istotne zmiany zawierało prawo o sejmikach. Dopiero ten akt w drodze prawnej wykluczył z udziału w sejmikach szlachtę nieposiadającą, o co bezskutecznie zabiegano od końca XVIIw.

Paradoks historii sprawił, że właśnie nieposesjonaci okazali się najbardziej patriotycznym żywiołem w toku walk narodowowyzwoleńczych. Osoby uprawnione do głosowania na sejmikach wpisywano do założonych wówczas ksiąg ziemiańskich. Posłów wybierano na sejmikach na dwa lata. Ich mandat był ważny na całą dwuletnią kadencję Izby Poselskiej.

Według ustawy z października 1791r. na każdym sejmiku miano wybrać dwóch posłów i dlatego w miejsce sejmików wojewódzkich tworzono w odpowiedniej proporcji sejmiki powiatowe. Ustawa Rządowa pozbawiła króla pozycji odrębnego stanu sejmującego, jak i sankcji ustaw. Natomiast obok Izby Poselskiej, a w przeciwieństwie do senatorów, król wraz ze Strażą Praw posiadał inicjatywę ustawodawczą. Król nadal zwoływał sejm, który w określonych wypadkach mógł się zebrać i obradować bez jego udziału i stał na czele państwa. Utrzymał prawo nominacji najwyższych urzędników, w tym ministrów.

Król posiadał prawo nominacji najwyższych urzędników, w tym ministrów. Król posiadał prawo łaski z wyłączeniem spraw za zbrodnie stanu (In criminibus status). Wszystkie akty władz publicznych wychodziły w imieniu króla. Konstytucja w art.VII stanowiła, iż „Osoba króla jest święta i bezpieczna od wszystkiego. Nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może”. W ten sposób, wzorem Anglii, wprowadzono zasadę nieodpowiedzialności króla zamiast utrwalonej od artykułów henrykowskich, a podtrzymanej w prawach kardynalnych, zasada odpowiedzialności monarchy.

Odtąd akty króla dla swej ważności wymagały podpisu odpowiedzialnego ministra, co określa się jako kontrasygnatę. Konstytucja tworzyła nowy rząd centralny pod nazwą Straż Praw, której dożywotnim przewodniczącym został król. Jego rola w rządzie, jak i zasada osobistej nieodpowiedzialności ograniczały pozycję polskiego monarchy. Równocześnie wzmacniało ją wprowadzenie zasady dziedziczności tronu, co z kolei – biorąc pod uwagę charakter przemian ustrojowych większości państw europejskich – spotkało się z krytyką historiografii. Ustawa Rządowa postanawiała: „Tron polski elekcyjnym mieć na zawsze chcemy. Najstarszy syn króla panującego po ojcu na tron następować ma”. Oznaczało to zniesienie wolnej elekcji, w części ograniczonej przez prawa kardynalne z 1775r.

Na mocy Konstytucji 3 maja po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego na tronie polskim miał zasiąść elektor saski Fryderyk August z dynastii Wettinów.

Po jej wygaśnięciu specjalny sejm elekcyjny miał dokonać wyboru nowej dynastii królów polskich. Przysięga składana przez króla przy objęciu tronu zobowiązywała go w szczególności do zachowania Ustawy Rządowej z 3 maja 1791r. Zobowiązanie to rozciągnięto także na pakta konwenta. U boku Stanisława Augusta Poniatowskiego działał Gabinet Królewski, zajmujący się m.in. stosunkami z Kościołem katolickim oraz sprawami Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Ponadto funkcjonowała Kancelaria Wojskowa króla. Ważnym przejawem aktywności króla w zakresie polityki zagranicznej było utworzenie licznych placówek dyplomatycznych, m.in. w Anglii, Szwecji, Holandii, Turcji, Danii, Rosji, Prusach, Austrii oraz przy Watykanie. W wyniku modernizacji sprawowania władzy królewskiej przez Konstytucję 3 maja nastąpiło osłabienie pozycji monarchy w systemie organów państwowych. Ustawa Rządowa postanowiła, iż „władzę najwyższego wykonywania praw królowi w radzie jego oddajemy, która to rada Strażą Praw znać się będzie”. Był to swoisty gabinet ministrów pod przewodnictwem króla.

Straż Praw stała na czele całej administracji państwowej. Obok króla do jej składu należał prymas jako „głowa duchowieństwa polskiego” i jednocześnie przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej oraz 5 (spośród 14) ministrów. Byli to ministrowie: policji, pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, pieczęci do spraw zagranicznych, wojny i skarbu oraz marszałek sejmowy. Tę samą pozycję wyznaczono pełnoletniemu następcy tronu.

Uprawnieniem króla było powołanie ministrów, co nastąpiło podczas sesji sejmowej. W przypadku sprzeciwu sejmujących monarcha powoływał inną osobę na stanowisko ministra. Podstawową funkcją Straży Praw było czuwanie nad przestrzeganiem prawa. Decyzje Straży Praw wychodziły w imieniu króla po ich uprzedniej kontrasygnacie przez jednego z ministrów. W rzeczywistości Straż Praw nie przejawiła aktywności. Konstytucja 3 maja jako pierwsza na kontynencie europejskim określiła zasady indywidualnej odpowiedzialności konstytucyjnej (sądowej) i politycznej (parlamentarnej).

Akt z 3 maja 1791r. nie znał jeszcze solidnej odpowiedzialności całego gabinetu. Zasady te przyjęły ustawy zasadnicze innych państw europejskich dopiero w następnym stuleciu. Sformułowanie oskarżenia przeciwko ministrowi, należącego do składu Straży Praw, naruszającemu prawo, wymagało zwykłej większości głosów izb połączonych. Sprawy te kierowano do rozstrzygnięcia przez sąd sejmowy. Zgodna z prawem, lecz niezgodna z wolą parlamentu, polityka ministra stanowiła podstawę do uchwalenia wobec niego wotum nieufności.

Wniosek o pociąganie do odpowiedzialności politycznej ministra wymagał uzyskania w tajnym głosowaniu 2/3 głosów izb połączonych. Zdaniem Juliusza Bardachy: „Tak starano się powiązać istnienie sprawnego rządu ze zwierzchnictwem Sejmu nad władzą wykonawczą (ale nie królem)”. „Do porządnego władzy wykonawczej wypełnienia ustanawiamy oddzielne komisje, miejsce związek ze strażą i obowiązane do posłuszeństwa tejże straży”.

Konstytucja wymieniła następnie (w art.VII) cztery komisje wielkie (rządowe): Edukacji Narodowej, Policji, Wojska i Skarbu, które były wspólne dla Korony i Litwy. Za pośrednictwem tych komisji działała Straż Praw jako najwyższy organ władzy rządowej. Komisje były kolegialnymi ministerstwami, w skład których wchodziło 14-15 komisarzy wybieranych przez sejm na okres 2 lat. Do komisji Policji i Skarbu należało nadto po 6 plenipotentów miast wolnych, czyli królewskich. Większość członków Komisji Wojskowej stanowiły osoby cywilne. Na czele komisji stali ministrowie nie należący do Straży praw. Pozycja Komisji Skarbu i komisji Wojskowej była zbliżona do komisji utworzonych w 1764r.

Ostatecznie nie nastąpiła reorganizacja Komisji Edukacji narodowej. Po raz pierwszy powołano do życia Komisję Policji, której najwyższym zadaniem było sprawowanie nadzoru nad miastami. Dla potrzeb Komisji Policji kraj podzielono na 26 okręgów pod kierownictwem instytutów grupujących określoną liczbę miast. W wypadku połączenia Starego Miasta i Nowego Miasta wraz z jurydykami powstała Wielka Warszawa (1791r.). Komisja Policji wykazała się aktywnością, o czym świadczyło m.in. rozpatrzenie ponad dwóch tys. memoriałów do niej skierowanych. Komisja Policji stanowiła zaczątek Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

Organami administracji terytorialnej były tworzone od 1789r. komisje porządkowe cywilno-wojskowe o charakterze samorządowym, przyjmujące jednocześnie kompetencje zniesionego przez Sejm Czteroletni urzędu starosty. Komisje te powoływano w województwach i ziemiach. Były zobowiązane do wypełniania zarządzeń władz centralnych. W skład komisji wchodziło po 15 komisarzy wybranych przez sejmiki na okres 2 lat spośród posesjonatów.

W wyniku reformy miejskiej z 1791r. do każdej komisji weszło trzech mieszczan, dzięki czemu ich liczebność wzrosła do 18 członków. Szeroko zakreślony zakres uprawnień komisji obejmował w szczególności rekrutację, kwaterunek i aprowizację wojska oraz kontrolę ruchu ludności i zbieranie informacji statystycznych. Zadaniem komisji była także dbałość o rzemiosło, handel, szkolnictwo oraz opiekę społeczną. Zmiany w organizacji komisji porządkowych cywilno-wojskowych nastąpiły w 1794r. Na położenia prawne miast królewskich wywarło wpływ zniesienie jurydyk, a następnie utworzenie komisji dobrego porządku (commissio boni ordinis).

Komisje te z udziałem starosty powoływano od 1765r. jedynie w większych miastach, począwszy od Warszawy. Członków komisji wybierał sejm wyłącznie spośród szlachty. Komisje te uzyskały uprawnienia nadzorcze uchwałodawcze. Przejawem ich działalności, zwłaszcza w Wielkopolsce, było ustawodawstwo dotyczące całokształtu stosunków miejskich. Ustawa z 17 kwietnia 1791r. odnosiła się już do ogółu miast królewskich. Wprowadzono jednolity ustrój wewnętrzny miast oraz jednolitą organizację sądów miejskich. Jednocześnie zlikwidowano odrębności ustrojowe poszczególnych miast. Przede wszystkim pozbawiono je prawa wydawania statusów i wilkierzy. Odtąd prawo miejskie stosowano do wszystkich mieszkańców, włącznie ze szlachtą.

Zasadnicze znaczenie dla organizacji miast miało wprowadzenie odrębnych zgromadzeń uchwalających i urzędów wykonawczych (magistratu). W mniejszych miastach tworzono jedno zgromadzenie złożone z posesjonatów. W dużych miastach podzielonych na cyrkuły odbywały się zgromadzenia cyrkułowe. Obok nich, dla całego miasta zwoływano zgromadzenie ogólne. Z kolei kraj podzielono na wydziały, z których każdy obejmował określoną liczbę miast. Dla miast danego wydziału tworzono osobne zgromadzenia wydziałowe, z zasady zbierające się co 2 lata. Na tych zgromadzeniach dokonywano m.in. wyboru plenipotentów miejskich na sejm.

Urzędy wykonawcze w miastach pochodziły z wyborów. W mniejszych miastach na czele magistratu stał wójt, a w większych prezydent z radnymi, z tym, iż w cyrkułach obierano osobnych wójtów. Ograniczony samorząd miejski został poddany kontroli władz centralnych, w tym ze strony Komisji Policji.

- Wojskowość i skarbowość:

Wysuwany od wielu dziesięcioleci postulat zwiększenia liczby wojska doczekał się spełnienia w uchwale sejmowej z 1788r., tworzącej stutysięczną armię. Jednocześnie zabrakło środków na realizację tej uchwały, w wyniku czego obniżono liczebność wojska do 65 tys. żołnierzy i oficerów. Równocześnie następowało usprawnienie administracji wojskowej.

W miejsce Deputamentu wojskowego rady Nieustającej utworzono w 1788r. Komisję Wojskową. Funkcje naczelnej intendentury spełniał Komisariat Wojskowy. Obok zaciągu ochotniczego wprowadzono, choć z pewnymi wyłączeniami, pobór przymusowy. Ustalono, iż w dobrach królewskich i duchownych jeden rekrut przypada na 50, a w dobrach szlacheckich na 100 dymów. Ostatecznie stan armii wynosił 65 tys. osób. Znaczną część stanowiła kawaleria, pozostająca nadal formacją wyłącznie szlachecką.

Zaspokojenie potrzeb wojskowych wymagało poszukiwania nowych źródeł dochodów skarbowych. W praktyce, ze względu na opór części szlachty zdołano wprowadzić w życie jedynie niektóre z zamierzonych reform skarbowych, przewidujących m.in. założenie banku państwowego. W pierwszej kolejności podwyższono istniejące podatki i opłaty. Z pobudek patriotycznych składano ofiary na wojsko mające bronić kraju. Do 1789r. szlachta i duchowieństwo zachowały faktyczną wolność podatkową. Po kilkumiesięcznych debatach uchwalono „ofiarę wieczystą”, czyli „ofiarę 10. grosza”. Podatek ten w wysokości 10% dochodów z ziemi obciążył szlachtę.

W praktyce poborowi tego bezpośredniego podatku towarzyszyły liczne nadużycia i nieprawidłowości związane z obliczaniem faktycznej wysokości dochodów szlachty. Równocześnie w atmosferze narastających wystąpień antykościelnych określono wysokość bezpośredniego podatku mającego obciążyć duchowieństwo. Prymas Michał Poniatowski deklarował gotowość uiszczania przez duchownych ciężarów publicznych w wysokości dwukrotnie wyższej niż szlachta. W związku z tym uchwalono podatek 20% od dochodów duchowieństwa (z wyłączeniem proboszczów). Jednocześnie sejm przyjął dobra biskupstwa krakowskiego.

Sukcesywnie, wraz ze śmiercią zasadniczych w Senacie ordynariuszów, miało nastąpić przejmowanie prza skarb ich dóbr ziemskich. Mimo gwałtownych sporów o wysokość podatków opłacanych przez duchowieństwo, zdaniem Hanny Dylągowej, nie doszło wówczas „jeszcze do rozdziału Kościoła od państwa nie tylko w sensie prawnym, ale nawet w świadomości społecznej”. Z braku postanowienia Ustawy Rządowej określającej stosunek prawnopaństwowy pomiędzy Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim wprowadzono wielokrotnie wniosek o zniesienie unii, co oznaczałoby całkowitą unifikację Rzeczpospolitej.

Analiza działalności ustawodawczej sejmu w powiązaniu z treścią aktu z 20 października 1791r. zatytułowanego Zaręczenie wzajemne Obojga Narodów uzasadnia stwierdzenia o zachowaniu federacyjnego charakteru Rzeczpospolitej na zasadzie równości Korony i Litwy. Uznano także podmiotowość Wielkiego Księstwa Litewskiego. Utrzymano zasadę, iż co trzeci sejm miał obradować w Grodnie. Na Litwie pozostawiono osobne urzędy centralne oraz kasę skarbową i skarbowy trybunał litewski. We wspólnych komisjach wielkich połowę miejsc przeznaczono dla przedstawicieli Litwy. „Artykułami aktu unii” określono tekst z 20 października 1791r. uznany za część składową paktów konwentów.

- Bilans reform konstytucyjnych:
W maju 1791r. powstało w Warszawie pierwsze nowoczesne stronnictwo polityczne pod nazwą Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej 3 Maja. Większość członków stronnictwa stanowili posłowie, a także kilkunastu senatorów. Zgodnie ze statutem „Zasady tejże Konstytucji utrzymywać i jak najdzielniej w każdym miejscu popierać najpierwszym składających niniejsze Zgromadzenie jest obowiązkiem”. Stronnictwo to istotnie odegrało czynną rolę w toku prac prac sejmowych po uchwaleniu Ustawy rządowej. Wówczas też podwojony skład Deputacji Konstytucyjnej nazywano deputacją Sejmową. Zajęła się ona przede wszystkim przygotowaniem różnych projektów aktów prawnych. Wynikiem aktywności ustawodawczej sejmu było uchwalenie licznych aktów rozwijających postanowienia ustawy zasadniczej. Rozwój wydarzeń w kraju 1792r. stanął na przeszkodzie przyjęcia wielu gotowych już projektów ustaw przez sejm, w tym o Komisji Edukacji Narodowej.

W wyniku reform ustrojowych Sejmu Czteroletniego Polska stała się monarchią konstytucyjną. Uchwalenie i wejście w życie, a następnie rozwijanie postanowień Ustawy Rządowej stanowiło podstawę kształtowania się nowego porządku prawnego. Proces ten przerwała konfederacja targowicka. Okres od maja 1791r. do maja 1792r. przyjęło się określać jako ustrój Trzeciego Maja. Nastrój optymizmu towarzyszył gorączkowym wręcz pracom ustawodawczym. Niemal powszechne było przekonanie o trwałości odzyskanej suwerenności Rzeczpospolitej. Deklarowano poparcie dla Konstytucji 3 maja. Żaden z odbywających się w lutym 1792r. sejmików nie wystąpił przeciwko niej.

Uroczyste obchody pierwszej rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja w 1792r. okazały się zarazem ostatnimi w dziejach przedrozbiorowej Rzeczpospolitej. Opinia publiczna, a także znaczna część sejmujących, nie zdawała sobie sprawy z zagrożenia ze strony Rosji. Znamienne słowa zawierała nota ambasadora rosyjskiego informującego polskiego ministra spraw zagranicznych, iż wkraczające do Polski 19 maja 1792r. wojska rosyjskie są „jako przyjazne dla dokonania dzieła odrodzenia się Rzeczpospolitej w prawach jej i prerogatywach”. Rozpoczęła Sie polsko-rosyjska wojna w obronie Konstytucji 3 maja, w toku której Stanisław August Poniatowski ustanowił order Virtuti Militari.

Sejm 29 maja 1792r. zawiesił na czas nieokreślony swoje obrady, co zarazem oznaczało kres ustroju Trzeciego Maja. Podejmowane próby wznowienia jego obrad skończyły się niepowodzeniem.

Dzień 3 maja 1791r. stanowi jedną z najważniejszych dat w polskim kalendarzu historycznym. Wynika to również z tego, iż „dzieło reformy ustrojowej w Rzeczpospolitej łączy się nierozerwalnie z działalnością parlamentu i jego owocem o historycznym znaczeniu, żywym wciąż w narodowej tradycji”. Niemal od chwili swego powstania Konstytucja 3 maja stała się symbolem dążeń do odzyskania niepodległości i suwerenności Rzeczpospolitej niezależnie od trudności wewnętrznych i zagrożeń zewnętrznych.

W tej postaci utrwaliła się Konstytucja 3 maja w narodowej i historycznej świadomości. Odnosi się to także do współczesności, czego wyrazem był przebieg uroczystości z okazji 200-lecia uchwalenia Ustawy Rządowej (3 maja 1991r.).