Fazy rozwoju człowieka- młodszy wiek szkolny

1. Ogólna charakterystyka rozwoju dziecka
2. Rozwój fizyczny
3. Rozwój emocjonalny
4. Rozwój społeczno – moralny
5. Rozwój umysłowy
Podsumowanie

l. Ogólna charakterystyka rozwoju dziecka

Młodszy wiek szkolny, nazywany także późne dzieciństwo trwa od 7 do 10-12 r. ż. W okresie tym dziecko rozpoczyna naukę w szkole i uczęszcza do klas I-III szkoły podstawowej. Pierwsza klasa szkoły podstawowej bywa traktowana jako etap przejściowy między wiekiem przedszkolnym a szkolnym. Dzieci wstępujące do szkoły różnią się między sobą nieraz bardzo znacznie, poziom ogólnego rozwoju dzieci oraz stopień ich dojrzałości do podjęcia nauki w szkole są bardzo nierówne i zjawisko to obserwuje się w skali światowej.
O powodzeniu szkolnym dzieci decyduje wiele czynników m.in. dojrzałość szkolna, ale nie tylko ona. Losy szkolne dziecka zależą również od form i metod pracy dydaktycznej. Znaczną rolę odgrywają również warunki życia i sposób wychowania, zdrowie oraz wzajemne stosunki z nauczycielem i rówieśnikami.
W okresie późnego dzieciństwa szkoła staje się dla dziecka środowiskiem, w którym nabywa ono wiele nowych umiejętności. Aby sprostać oczekiwaniom szkolnym, dziecko musi osiągnąć odpowiedni poziom dojrzałości szkolnej.
Dojrzałość szkolna to osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalnego. Społecznego i fizycznego, jaki umożliwia mu udział w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych kl. I. (Okoń 2001:76)
Określenie „dojrzałość" dotyczy poziomu rozwoju dziecka, natomiast sformułowanie „szkolna" pozwala zrozumieć, iż idzie tu o taki poziom rozwoju, który uczyniłby dziecko gotowym do przekroczenia progu szkoły i sprostania stawianym przed nim w szkole zadaniom i obowiązkom. Dojrzałość szkolna jest wynikiem prawidłowego kierowania rozwojem dziecka w wieku przedszkolnym.
Rozpatrując gotowość do nauki, powinniśmy wziąć pod uwagę rozwój procesów poznawczych i ruchowych, które umożliwiają opanowanie podstawowych technik szkolnych jak czytanie, pisanie i liczenie, rozwój społeczny, emocjonalny i fizyczny a także zasób umiejętności i wiadomości, stanowiąc podstawę nauki w klasie pierwszej.
Dojrzałość fizyczna wyraża się: dobrą sprawnością ruchową, zdrowiem, prawidłowym funkcjonowaniem systemu nerwowego oraz analizatorów, ogólną aktywnością ucznia.
Dojrzałość umysłowa wyraża się w: zasobie wiedzy o świecie, bliższym i dalszym otoczeniu, o życiu przyrody i ludzi, umiejętności przechodzenia w procesach myślowych od konkretów do abstrakcji, zdolności analizy i syntezy wzrokowo-ruchowej, koncentracji uwagi i umiejętności wypowiadania się, rozumieniu treści pojęć, rozbudzonej ciekawości i chęci zdobywania wiedzy o świecie.
Dojrzałość emocjonalna i społeczna wyraża się w: umiejętności współdziałania z kolegami w nauce i w zabawie, w przeżywaniu radości z osiągnięć całej grupy, przyjmowania odpowiedzialności za powierzone zadania, okazywaniu uczuć wdzięczności, przyjaźni, życzliwości, panowania nad sobą w trudnych sytuacjach.
Od dojrzałości szkolnej dziecka zależeć będzie jakość jego szkolnego startu, a więc, czy rozpoczęcie nauki będzie dla niego tylko przejściową sytuacją trudną czy też stanie się zdarzeniem kryzysowym, wywierającym głębszy wpływ na jego rozwój. (Stefańska-Klar 2000:131)
Wstąpienie dziecka do szkoły, to wielka zmiana w jego życiu. Od chwili pójścia do szkoły zmienia się jego codzienny tryb życia. Przechodzi od dominującej w okresie przedszkolnym działalności zabawowej do nauki szkolnej. Systematyczne zdobywanie wiedzy staje się podstawową formą jego działalności. Codziennie podejmuje stałe obowiązki związane z nauką szkolną, a sposób w jaki się z nich wywiązuje podlega ciągłej ocenie.
Szkoła staje się dla dziecka najważniejsza, kształci go i wychowuje, przekazuje mu szereg wiedzy i umiejętności, ćwiczy jego funkcje psychiczne i kształtuje jego osobowość. Z chwilą pójścia do szkoły dziecko wkracza w nowe stadium rozwoju. Systematyczne nauczanie i udział w życiu szkoły, coraz żywszy i bardziej bezpośredni kontakt z szerszym otoczeniem stanowią silne bodźce rozwojowe. Bodźce te powodują szybkie przeobrażenia w świadomości i osobowości dziecka w każdej ze sfer: sferze umysłowej, społecznej i emocjonalnej.
Przeprowadzając charakterystykę osiągnięć dzieci w młodszym wieku szkolnym, trzeba zdawać sobie sprawę, że istotny wpływ na rozwój ogólny dziecka i na karierę szkolną ma środowisko rodzinne, czynniki dydaktyczno-pedagogiczne oraz grupy rówieśnicze. Należy podkreślić, że motorem rozwoju są zmiany, jakie zachodzą w sytuacji życiowej dziecka.
Lidia Wołoszynowa (1975:530-532) dzieli młodszy wiek szkolny na dwie fazy rozwoju:
- fazę pierwszą - obejmującą wiek od 7 do 8 lat. Wiek ten charakteryzują złożone zjawiska związane z przekraczaniem przez dziecko progu szkoły, a następnie z adaptacją do środowiska szkolnego i wymagań, do nauczycieli i rówieśników.
- fazę drugą - obejmującą 9 i 10 rok życia, charakteryzują wyraźnie zmiany w sferze intelektualnej i całej osobowości dziecka. Rozwija się intensywnie mowa i myślenie.
Młodszy wiek szkolny jest również okresem, w którym dominują różnorodne trudności szkolne. Trudności te wynikają częściowo z niedostatków intelektualnych, diagnozowanych w poradnictwie psychologiczno-pedagogicznym, nieprawidłowego rozwoju fizycznego, wynikające z zaburzonego uspołecznienia dziecka oraz niedojrzałości emocjonalnej, która utrudnia dzieciom dostosowywanie się do wymagań i obciążeń szkolnych. Niedostosowanie do warunków szkolnych rodzi nadmierne napięcia emocjonalne, nierzadko z cechami zahamowania emocjonalnego. Natomiast nadmierne napięcia eksplodują pojawieniem się lub nasileniem patologicznych nawyków, tików, jąkania oraz wystąpieniem nadruchliwości. (Szewczyk 1996:11)
Napięcia związane ze szkołą stanowią podłoże często występującego zjawiska jakim jest fobia szkolna. Manifestuje się ona lękiem przed pójściem do szkoły, przed pewnymi lekcjami lub niektórymi nauczycielami. Fobii szkolnej bardzo często towarzyszą różne dolegliwości somatyczne, które utrudniają uczniom wypełnianie obowiązku szkolnego. Niedostosowanie do szkoły przyczynia się też do występowania zaburzeń zachowań społecznie nie akceptowanych takich jak; wagary, ucieczki z domu czy szkoły. Ujawnia się także w tym okresie wiele zaniedbań środowiskowych, często z towarzyszącymi nadmiernymi wymaganiami ze strony rodziców, którzy mają jedynie na celu egoistyczną chlubę z dziecka bez względu na jego możliwości intelektualne i rozwój emocjonalny. (Szewczyk 1996:11-12)

2. Rozwój fizyczny

Młodszy wiek szkolny odznacza się przewagą wewnętrznego rozrastania się i dojrzewania organizmu nad powiększaniem się wysokości ciała. Coroczny przyrost wzrostu wynosi średnio 4,5-5,5cm. Przyrost wysokości i ciężaru ciała w tym wieku jest powolny i równomierny. Jednakże na początku tego okresu, między 6 a 8 rokiem, życia. zachodzi zjawisko wczesnego, pośredniego skoku wzrostowego, zwanego też skokiem „szkolnym".( Wołoszynowa 1975:537)
Na początku okresu szkolnego zanikają dziecięce proporcje budowy ciała. Zwłaszcza pod koniec okresu wczesnoszkolnego, w wieku 9—11 lat, proporcje budowy ciała małego człowieka niemal nie różnią się od dorosłego. Oczywiście, rozwój fizyczny dziecka, czyli kształtowanie się proporcji ciała oraz przyrost długości i wagi, jest sprawą indywidualną. (Roszkiewicz 1983:16)
Ponieważ zmiany cielesne są mniej widoczne, a przyrost wzrostu powolny, dzieci uzyskują kontrolę nad zdolnościami motorycznymi i doskonalą te spośród nich, których nie potrafiły opanować wcześniej. W wyniku tego wzrasta w tym czasie ogólna koordynacja i równowaga, następuje tez udoskonalenie różnych form aktywności fizycznej. (Turner, Helms 1999:281)
Dziecko 7-letnie wstępujące do szkoły porusza się podobnie do człowieka dorosłego. Większość zabaw ruchowych w okresie późnego dzieciństwa wiąże się z rozwojem takich sprawności fizycznych, jak chodzenie, bieganie, rzuty, skoki i zapasy. Dzieci w tym wieku są bardzo ruchliwe. Ich ruchy są ekonomiczne i podporządkowane kontroli wyższych czynności nerwowych, znikają różnego rodzaju ruchy zbędne i współruchy. Dzieci w 11—12 roku życia opanowują różnego rodzaju umiejętności sportowe, takie jak pływanie, jeżdżenie na łyżwach i nartach. Jest to okres, w którym uzyskują one pełną harmonię ruchów. (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża 1992:89-90)
Wzrost siły i odporności dziecka związany jest z rozwojem. zachodzącym w obrębie podstawowych układów: pokarmowym, kostnym, oddechowym i mięśniowym
Rozwój układu kostnego oraz rosnąca sprawność drobnych grup mięśniowych wpływają na stopniowe zwiększanie się precyzji manualnej, a także wytrzymałości przy wykonywaniu różnych czynności ruchowych. Kostnienie kości nadgarstka u dziecka 7-letniego nie jest jeszcze zakończone, dlatego dziecka w tym wieku nie można jeszcze przeciążać czynnościami wymagającymi precyzji manualnej. Kostnienie nadgarstka jest już na tyle zaawansowane u dzieci 10—12-letnich, że dopiero one mogą być bardziej obciążone tak pracami piśmiennymi w szkole, jak i innymi pracami fizycznymi. (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża 1992:94)
Rozwój mięśni ma tendencję do krańcowo szybkiego przebiegu; zmienia się nie tylko skład mięśni, stają się one też mocniej powiązane z kośćmi. Mimo tych pozytywnych zmian, mięśnie pozostają niedojrzałe pod względem pełnionej funkcji, co znajduje odzwierciedlenie w częstej u dzieci niezdarności i nieudolności ruchowej, w nierównych zmianach tempa ruchów, w niezdolności do siedzenia w jednej i tej samej pozycji przez dłuższy czas i dużej męczliwości. Rozwijające się mięśnie są też bardziej podatne na uszkodzenia pojawiające się wskutek nadmiernego przeciążenia. ( Turner, Helms 1999:282)
Włókna mięśni szkieletowych grubieją, a ich działanie staje się sprawne i odporne. Wzrasta także sprawność narządów wewnętrznych, jak serca, płuc, układu trawiennego, zostaje prawie zakończony rozrost mózgu (ciężar). Dzięki temu układ nerwowy nabiera cech równowagi, maleje w związku z tym niepokój ruchowy dziecka i wzrasta koordynacja psychoruchowa. (Popek 1990:40)
Fizyczna sprawność i rozwój mięśni zalezą nie tylko od dobrej opieki, odpoczynku i aktywności, ale także od Ich struktury oraz sposobu, w jaki je użytkujemy. Prawidłowy rozwój mięśni i nerwów powoduje wzrost precyzji ruchu, jego szybkości, siły i wytrzymałości. (Turner, Helms 1999:282)
Jednakże w początkowym okresie młodszego wieku szkolnego nadal zauważalna jest duża nadpobudliwość nerwowa. Mięśnie nie są dobrze rozwinięte, dziecko wykonuje dużo ruchów zbytecznych, szybkich, niedostosowanych do tempa pracy. Pod koniec tego okresu osiągają bardzo wysoką sprawność ruchową (w tym nazywanym przez teoretyków tzw. „wiekiem złotym”). Motoryka duża: sprawność przemieszczania się ciała w przestrzeni jest przez dziecko wykonywana chętnie, automatycznie, gdyż dzieci kochają ruch i nie wymaga specjalnej koordynacji. Słabo jest natomiast wykształcona motoryka mała, dlatego wymaga odpowiednich ćwiczeń jak: wycinanie, rysowanie, pisanie, lepienie z plasteliny, konstruowanie modeli itp. Nie mogą one jednak być wykonywane zbyt często i długo, gdyż mogłoby to doprowadzić do zniekształceń w okolicach palców i nadgarstka.
Dziecko w wieku szkolnym może powstrzymywać się od jedzenia przez dłuższy czas, ponieważ wydzielanie, trawienie, wchłanianie i wydalanie stają się coraz bardziej uregulowane. W związku z tym, zmieniają się jego potrzeby związane z odżywianiem, posiłki nie muszą być już serwowane tak często i punktualnie jak dotychczas, za to o wiele ważniejsza staje się wartość energetyczna spożywanych pokarmów, gdyż dzieci potrzebują białek i witamin, a nie pustych, bezużytecznych kalorii zawartych w cukierkach, słodkich napojach i słodyczach.
Układ oddechowy także ulega zmianom. Ciężar płuc wzrasta prawie dziesięciokrotnie przed zakończeniem okresu średniego dzieciństwa. Tempo oddechu obniża się. W miarę jak układ oddechowy pracuje coraz bardziej ekonomicznie i ujawnia większą elastyczność, oddychanie staje się wolniejsze i głębsze.
Układ krążenia rozwija się w powolnym tempie. Serce jest teraz mniejsze w stosunku do rozmiarów ciała, stale rośnie. Częstość akcji serca stopniowo się obniża, a ciśnienie krwi podnosi.
Mózg w okresie średniego dzieciństwa zbliża się do swej dojrzałej wielkości i wagi. Wzrostowi rozmiaru i ciężaru towarzyszy wzrost obwodu głowy.
Ogólnie rzecz biorąc dzieci w tym okresie rozwijają się różnie. Zależne to jest od indywidualnej zmienności. Źródłem tej zmienności są czynniki dziedziczne oraz środowiskowe. Dziewczynki są bardziej sprawne manualnie, ale biegają zdecydowanie wolniej. Z czasem ich umiejętności zrównują się.
Prawidłowy rozwój fizyczny zależy od wielu czynników. Główne z nich są to: wrodzone możliwości rozrostu, stan morfologiczny i czynnościowy wszystkich narządów uczestniczących w przemianie materii, wpływy środowiskowe, racjonalne odżywianie, psychiczne samopoczucie dziecka oraz stan zdrowia. Stan zdrowia dziecka w dużej mierze decyduje o osiąganiu przez dziecko powodzenia w szkole. Niski poziom sprawności dziecka może być spowodowany różnymi procesami chorobowymi, pewnymi wadami budowy, słabą koordynacją ruchów, zaburzeniami somatycznymi. Zły stan zdrowia dziecka decyduje także o nieregularności uczęszczania do szkoły .
W okresie tym dzieci chorują jednak zdecydowanie mniej; związane jest to ze wzmocnieniem się układu krwionośnego, oddechowego i limfatycznego, a najczęstsze choroby na które zapadają związane są z układem oddechowym.


3. Rozwój emocjonalny

Początek nauki szkolnej otwiera nowy okres w życiu emocjonalnym i społecznym dziecka. Życie to jest coraz bogatsze. Dziecko nawiązuje liczne więzi emocjonalne z rówieśnikami i nauczycielem. Nauka szkolna pobudza emocje związane z aktywnością poznawczą, a sukcesy szkolne stają się przyczyną przeżyć uczuciowych o charakterze dodatnim. (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża 1992:174)
Toteż na początku emocje i warunkowane przez nie działania mają charakter impulsywny, są afektami, dopiero stopniowo pod wpływem doświadczeń społecznych dziecka, a także nauki (racjonalizacja emocji) pojawiają się możliwości kierowania procesami przeżyć (hamowanie nadmiernych reakcji emocjonalnych), przez analizowanie sytuacji, przewidywanie stopnia ryzyka lub powodzenia w działaniu. Rośnie również świadomość odpowiedzialności za negatywne skutki działania.
Tak więc u dziecka wstępującego w progi szkoły przeważają emocje i uczucia kontrolowane. Dziecko odznacza się trwalszymi niż w przedszkolu przejawami i formami reakcji emocjonalnych, mających istotne znaczenie dla realizacji potrzeb i dążeń. W początkowym okresie są to jedynie potrzeby i dążenia osobiste, wraz z rozwojem kontaktów społecznych, głównie rówieśniczych, a także pod wpływem przyrostu wiedzy o świecie i systemie wartości w nim funkcjonujących, następuje rozwój potrzeb pozaosobistych, i co się z tym wiąże, uczuć wyższych (stosunek do innych ludzi, do idei i wartości). (Popek 1990:47)
Średniemu dzieciństwu towarzyszy większa dojrzałość emocjonalna. Oznacza to, że następuje wówczas przejście od bezradności do niezależności i samowystarczalności. Dojrzałość emocjonalna oznacza także nabywanie giętkości emocjonalnej i większego emocjonalnego różnicowania.(...) Chociaż wszystkie dzieci potrzebują „ujścia" emocjonalnego, często stają mu na przeszkodzie stereotypy związane z rolą płciową. W naszym społeczeństwie chłopcy są często pouczani, aby nie płakali i nie ujawniali strachu, a dziewczęta krytykowane, jeśli są fizycznie agresywne.(Turner, Helms 1999:309)
Wyobrażenia będące źródłem lęku, czy radości kształtują się na bazie własnych uprzednio zebranych przez dziecko doświadczeń oraz są skutkiem informacji słownych, które dziecko otrzymuje. Porównuje różne doświadczenia i uczy się dostrzegać ich wspólne znaczenie.
Dziecko w toku rozwoju uczy się opanowywać i kontrolować swoje reakcje emocjonalne (np. lęk, gniew złość) aby zadowolić najbliższych. Liczy się w coraz większym stopniu nie tylko z tym, czego życzą sobie dorośli lecz także z opinią swoich rówieśników. Potrzeba zdobycia uznania wobec kolegów, lęk przed dezaprobatą zmuszają dziecko do ukrywania niektórych uczuć i emocji, np. przykrości spowodowanej uzyskaniem złego stopnia, nagany od nauczyciela, strachu przed niebezpieczną sytuacją. W miarę rozwoju procesów poznawczych dziecko uczy się samodzielnie oceniać szkodliwość czy niecelowość pewnych form zachowania. Dzieci w młodszym wieku szkolnym mniej kierują się w swym postępowaniu zasadą przyjemności czy przykrości, a bardziej przewidywaniem odległych następstw swych czynów. Potrafią hamować swe pragnienia względnie zmuszać się do wykonywania określonych czynności, podporządkowując się wymaganiom społecznym. (Spionek 1970:140)
Aktywność i ruchliwość należą do charakterystycznych i najzupełniej normalnych cech dziecka w tym okresie. Jeśli stwarza mu się warunki i prawidłowo organizuje tę aktywność, to zjawia się u dziecka trwały, pozytywny nastrój inaczej mówiąc dobre samopoczucie, dzięki czemu zachowanie się dziecka jest wyraźnie pozytywne i zrównoważone. Natomiast w wypadkach, kiedy otoczenie usiłuje wszelkimi sposobami zahamować wzbierającą aktywność dziecka, zaczynają zachodzić zmiany w samopoczuciu dziecka. Zachowanie trudne do zaakceptowania przez innych, staje się powodem niezadowolenia dziecka z samego siebie i jest źródłem jego negatywnych stanów uczuciowych.
Podczas średniego dzieciństwa następuje spadek lęków związanych z zapewnieniem ciału bezpieczeństwa (lęk przed chorobą lub uszkodzeniem ciała) oraz lęku przed psami, hałasem, ciemnością i burzą. Większość nowych wyłaniających się u dzieci w tym wieku lęków jest związana ze szkołą i z rodziną. Na przykład u dzieci w wieku szkolnym może rozwinąć się lęk przed sprawdzianem. Nasilają się też lęki przed kpinami ze strony rodziców, nauczycieli i przyjaciół, podobnie jak przed odrzuceniem i dezaprobatą. Dlatego upominanie i zwracanie uwagi dziecku powinno przybierać formę możliwie życzliwą i niedefensywną, by odebrało ją jako słuszną radę, a nie pretensję budzącą często nie tylko lęki, ale również reakcję zwrotną w postaci agresji.
Szczęście wywołuje duża różnorodność sytuacji, do których należy poczucie akceptacji, przyjemność płynąca z osiągnięcia celu, zaspokojenia ciekawości lub rozwój nowych zdolności. Innymi źródłami radości i szczęścia są: przebywanie z przyjaciółmi i ukochanymi osobami, niespodzianki, wartościowe podarunki, posiadane przedmioty oraz nowe wymagające wyzwania, sytuacje; jak np. opowiadanie dowcipów. Do tej pory dziecko lubiło je głównie słuchać, a teraz, gdy osiągnęło odpowiedni poziom emocjonalny i umysłowy, by móc wyrazić ich dwuznaczność, czy puentę, pragnie nimi „zabłysnąć”.
Kolejnym czynnikiem wpływającym na szczęście dziecka jest miłość. Uczucie to, wcześniej nie rozumiane, wyrażane było głównie poprzez odwzajemnienie np. uścisków, czy pocałunków. Teraz rozumieją je pełniej, a dzieci które doznają miłości od swoich rodziców, zazwyczaj akceptują siebie jako ważne obiekty uczucia dla innych.
Na rozwój emocjonalny dziecka w tym okresie bardzo istotny wpływ ma szkoła, gdyż wstępując w jej progi przeżywa tzw. „pierwszy kryzys autorytetu rodziców”. Ze względu na bliski kontakt z nauczycielem, nabiera on szczególnego znaczenia. To co powie nauczyciel jest ściśle przestrzegane: „Bo nasza pani powiedziała....”
Badania psychologiczne wskazują, że główne motywy uczenia się dzieci w młodszym wieku szkolnym to:
- aby nauczyciele i rodzice byli zadowoleni,
- aby uzyskać określoną pozycję rówieśników,
- aby mieć przedmiot opanowany,
- dla oceny.


4. Rozwój społeczno - moralny

„Przez rozwój społeczny rozumie się szereg zmian, jakie dokonują się w osobowości jednostki, powodując to, iż jednostka ta staje się zdolna do konstruktywnego uczestniczenia w życiu i działalności społeczeństwa". (Wołoszynowa 1975:627) W rozwoju społecznym dziecka bardzo ważną rolę odgrywa środowisko. Środowisko obejmuje ogół jednostek, kręgi, grupy i inne zbiorowości, z którymi dziecko się styka i które wywierają wpływ na jego zachowanie.
W młodszym wieku szkolnym dla rozwoju społecznego ważny jest układ stosunków, atmosfera, postawy, przekonania i tryb życia w domu rodzinnym, oddziaływanie nauczycieli na terenie klasy i szkoły oraz obcowanie z rówieśnikami.
Rodzina jest pierwszym środowiskiem, gdzie rozpoczyna się uspołecznienie dziecka. Według norm w niej przyjętych kształtuje się u dziecka stosunek do wartości moralnych. Rodzina wpływa na rozwój osobowości, kształtując określone potrzeby i postawy .Obcując z rodzicami i rodzeństwem dziecko nawiązuje trwałe kontakty emocjonalne, a także uczy się określonych zachowań. Rodzina kształtuje w dziecku szereg uczuć społecznych, które są w życiu nieodzowne: poczucie obowiązku i odpowiedzialności, uczynność, miłość do rodziny, szacunek dla pracy i otoczenia.
Każde dziecko rozwija się w określonej sytuacji rodzinnej. Wzajemne oddziaływanie rodziców na dzieci i dzieci na rodziców, a także wpływy rodzeństwa wytwarzają określony styl zachowania i klimat rodzinny. Rodzina przekazuje dziecku dziedzictwo kulturowe, zaspokaja jego potrzeby emocjonalne, stanowi główny czynnik kształtujący jego postawy wobec nauki szkolnej i współżycia społecznego. Oddziaływanie wychowawcze dokonuje się w toku życia codziennego. Efekty tego oddziaływania zależą w dużej mierze od:
• struktury rodziny i związanych z tą strukturą stosunków międzyosobowych;
• sposobu pełnienia przynależnych ról przez wszystkich członków rodziny;
• stopnia uświadomienia sobie przez rodziców wychowawczej roli rodziny wobec dziecka. (Wilgocka- Okoń 1972:137)
Istotną rolę w uspołecznianiu dziecka w tym okresie, oprócz rodziny, ma szkoła i nauczyciel.
Średnie dzieciństwo jest okresem aktywnego rozwoju społecznego. W tym czasie interakcja pomiędzy dzieckiem i społeczeństwem poszerza się i staje się bardziej złożona, co dotyczy stosunków panujących w grupie rówieśniczej, działalności szkolnej, sportowej lub w rodzinie. Dzięki tym stosunkom społecznym dzieci uczą się, ze aby sprostać licznym oczekiwaniom i wymaganiom społeczeństwa, muszą dostosować do nich swoje zachowanie.(Turner, Helms 1999:308)
Oprócz nauczyciela, również szkoła i jej otoczenie wywierają znaczny wpływ na kształcenie się światopoglądu społecznego dziecka. Przekraczając jej próg napotyka ono pierwsze trudności, jakie sprawia mu przejście z działalności zabawowej do obowiązku nauki szkolnej. Dzieci idące do pierwszej klasy nadal pragną się bawić, a jednocześnie pociąga je sam proces uczenia się, to że mają przybory szkolne, chęć zaspokojenia wymagań nauczyciela, osiągnięcia określonej pozycji w grupie rówieśników.
W okresie późnego dzieciństwa wzrasta znaczenie i atrakcyjność kontaktów z rówieśnikami. O ile na początku dziecko z trudem adaptuje się do dłuższego przebywania w klasie czy na ogromnym szkolnym korytarzu, o tyle w klasach następnych szkoła staje się terenem spotkań z kolegami, podobnie jak podwórko czy plac zabaw (Bulla 1997). Kontakty społeczne na terenie klasy szkolnej i poza nią stają się jednym z najważniejszych tematów rozmów i wypowiedzi.(Stefańska-Klar 2000:147)
Z chwilą przekroczenia progu szkoły dziecko staje się pełnowartościowym i świadomym członkiem zespołu klasowego. Uczestnicząc we wspólnych przeżyciach całej klasy dziecko ma silne poczucie więzi ze swoją grupą.
Chętnie podejmowaną w tym wieku formą aktywności dziecięcej są grupowe zabawy ruchowe z regułami gry. Współzawodnictwo, walka i wzajemna pomoc, pociąga dzieci i zachęca do zespołowego działania. Uczniowie w pierwszych latach nauki w szkole szukają towarzystwa kolegów i dążą do wspólnego działania, ale nie mają jeszcze poczucia wspólnoty. Każde dziecko jest jakby odizolowane od innych. Ulega to zmianie dopiero w kolejnych latach nauki. W ciągu kilku pierwszych lat zachodzą też poważne zmiany w stosunkach koleżeńskich między dziećmi. Uczniowie kl. I. nie mają problemów w nawiązywaniu kontaktów. Chętnie przebywają ze sobą dzieci, które blisko siebie mieszkają, siedzą razem w ławce lub razem się bawią . Dobrym kolegą zostaje ten, kto się dobrze uczy . Natomiast w kl. II i III dobrym kolegą jest ten kto pomaga innym, z kim można wszystko robić wspólnie. W miarę rozwoju osobowego koledzy stają się dla dziecka kimś bardzo ważnym. Dzieci zaczynają dostrzegać, że ich wzajemne kontakty dają im wiele radości i satysfakcji.
Podstawową forma kontaktu z rówieśnikami jest zabawa. W młodszym wieku szkolnym zmienia się jej charakter, tematyka i funkcja. Jako nowy temat zabaw pojawia się szkoła. Dzieci naśladują zachowanie nauczycieli, a typowe dla tego wieku są zabawy zespołowe, zarówno asocjacyjne (wspólne, bez podziału zadań, przywódcy, dzieci pomagają sobie, rozmawiają ale każdy ma swój osobny cel), jak i kooperacyjne, w których jasno określone są cele, zasady i dziecko współdziała z innymi. Popularne są gry sportowe, planszowe, intelektualne, komputerowe.
„Moralność jest to zgodność z moralnym kodeksem grupy społecznej. Termin ten pochodzi od łacińskiego słowa mores, oznaczającego obyczaje lub zwyczaje ludowe. Postępować w sposób moralny to znaczy postępować zgodnie z zasadami zachowania się przyjętymi przez społeczeństwo.” (Hurlock 1961:446)
Rozwój moralny polega na interioryzacji różnorodnych reguł postępowania i zastosowania ich w kontaktach między ludzkich. (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża 1992:182)
Nawiązując do koncepcji Piageta w tym wieku możemy obserwować dwie fazy rozwoju moralności:
1 faza – I – II klasa szkoły podstawowej – dominuje heteronomia moralna. Jest to moralność przymusowa; realizm moralny. Dziecko uznaje za sprawiedliwe wszelkie nakazy formułowane przez dorosłych. Autorytet dorosłych jest tak wielki, iż dziecko uznaje, że polecenia rodziców należy zawsze i bezwzględnie respektować. Oznaką heteronomii moralnej jest także traktowanie groźby i kary, jako głównego powodu, dla którego należy przestrzegać reguł.
2 faza – w klasach III i IV dziecko wchodzi w okres autonomii moralnej. Ten rodzaj moralności nakazuje postępować zgodnie z wyznawanymi przez siebie normami, bez względu na okoliczności (tzn. nie z powodu przymusu, obawy przed karą czy w oczekiwaniu na nagrodę), ale dlatego, że postępowanie to uważa się za słuszne. Satysfakcjonujące dla dziecka jest samo postępowanie zgodne z normą, dlatego okres ten zwykło się też nazywać okresem moralnego pryncypializmu.(por. Stefańska-Klar 2000:136-137)
Przechodzenie na wyższy poziom rozwoju moralnego zależy w dużej mierze od warunków życia dziecka oraz od oddziaływań wychowawczych jakim jest poddawane. Proces ten dokonuje się stopniowo i przebiega łącznie z rozwojem uczuć społeczno-moralnych. Moralne normy zachowania się dziecko może przejąć od dorosłych, zrozumieć, a następnie uczynić własnymi, wewnętrznymi zasadami o ile będą one odczuwane jako właściwe. Jeśli uświadamianiu moralnych norm zachowania się towarzyszą głębokie przeżycia uczuciowe, wtedy dziecko chętniej przyswaja je i włącza do działania jako pewne drogowskazy postępowania.




5. Rozwój umysłowy

Rozwijające się zdolności umysłowe w parze z doświadczeniami zdobywanymi w szkole umożliwiają nowe osiągnięcia. Główną rolę odgrywają tu procesy poznawcze.
Uwaga dziecka rozwija się z mimowolności w kierunku dowolności. W uwadze tej dużą rolę odgrywa świadomość, przez co staje się ona trwalsza, bardziej przeżuta i pojemna. Rozwój spostrzeżeń przybiera formę umiejętności wyodrębniania poszczególnych elementów; jest to proces analizy przy jednoczesnej umiejętności uogólniania, scalania elementów – synteza spostrzeżeniowa.
W okresie późnego dzieciństwa rozwija się uwaga dowolna w toku nauki szkolnej. Początkowo dziecku trudno jeszcze utrzymać uwagę przez całą lekcję, chyba że jej treści są bardzo interesujące, a sposób ich przekazywania — urozmaicony. Stopniowo dzieci coraz bardziej świadomie koncentrują uwagę na temacie lekcji i potrafią utrzymywać ją własnym wysiłkiem woli, nawet jeśli dany rodzaj pracy, np. ćwiczenia w pisaniu lub liczeniu, nie jest dla nich szczególnie ciekawy. Ważnym czynnikiem jest kierowanie uwagą dzieci przez nauczyciela i to zarówno kształtowanie dowolnej uwagi uczniów, jak i podtrzymywanie ich uwagi mimowolnej. (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża 1992:112)
W okresie późnego dzieciństwa, w związku z rozwojem analizy spostrzeżeniowej, tj. umiejętności wyodrębniania w spostrzeganych przedmiotach rozmaitych cech i własności, konstytuujących dany obiekt i stanowiących jego istotne składniki, zmienia się także charakter wyobrażeń odtwórczych i wytwórczych dziecka. Nauka szkolna: oglądanie eksponatów roślin i zwierząt czy też żywych ich okazów, śledzenie serii obrazków statycznych przedstawiających fazy jakiegoś zdarzenia oraz recepcja filmów i widowisk teatralnych dla dzieci — kształtuje umiejętność uważnego obserwowania przyrody i innych zjawisk otoczenia. Szkoła poszerza możliwości wyobrażeniowej reprezentacji świata, stanowiąc jednak zarazem pewien hamulec dla rozwoju nieskrępowanej wyobraźni twórczej. Wyobraźnia staje się bowiem w większym stopniu niż poprzednio procesem kierowanym przez nauczyciela oraz przez materiał informacyjny. (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża 1992:117-118)
W okresie późnego dzieciństwa następuje dalszy rozwój pamięci. Pamięć do tej pory raczej mechaniczna, zaczyna się przekształcać w pamięć w coraz większym stopniu logiczną. Stosowane przez dzieci sposoby zapamiętywania, zmieniają się wraz ze wzrastającą u nich tendencją do porządkowania i kategoryzowania informacji, a także z doskonaleniem się możliwości ich zapisu oraz organizacji (reprezentacje pojęciowe). Powszechne u dzieci w okresie średniego dzieciństwa nastawienie na dosłowne zapamiętanie wyuczanego materiału, zaczyna ulegać zmianom. Dzieci szkolne coraz częściej starają się zrozumieć treść tego czego się uczą, dokonują samodzielnej analizy, przekształcenia i organizacji informacji zawartych w materiale. Wykorzystują przy tym rozmaite strategie pamięciowe.(Stefańska-Klar 2000:134-135)
Doniosłe przeobrażenia dla ogólnego rozwoju dziecka zachodzą w myśleniu. Myślenie, w odróżnieniu od innych procesów poznawczych, jest procesem poznania pośredniego i spełnia ogromną rolę w życiu każdego człowieka.
„Myślenie jest uznawane jako najwyższa forma regulacji stosunków między organizmem a środowiskiem.” (Szemińska 1991:122) W młodszym wieku szkolnym, głównie pod wpływem nowych zadań natury poznawczej, jakie stawia przed dzieckiem szkoła i nauczyciel, przeobrażeniu ulegają wszystkie procesy poznawcze, a w szczególności oparte na nich i ściśle z nimi związane myślenie. Staje się ono samodzielną wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki. Ta nowa postać myślenia zwana jest myśleniem pojęciowym, abstrakcyjnym, symbolicznym albo słowno-logicznym.
Rozwój myślenia dziecka w tym wieku dokonuje się stopniowo, metodą interioryzacji czynności zewnętrznych (opartych na spostrzeżeniach i wyobrażeniach przedmiotów) i przekształcania się tych czynności w operacje myślowe. Małe dziecko reaguje na bodźce, które działają na jego zmysły. Dorosły, dzięki procesom myślowym, może oderwać się od tego co spostrzega w danej chwili przewidując to, co dopiero ma nastąpić. Okazuje się, że im wyższy poziom myślenia, tym bardziej pośrednie jest nasze poznanie. Dzięki ukształtowanym pojęciom i znajomości praw, którym podlegają rozmaite zjawiska, każdy człowiek może przewidywać, co się może wydarzyć w przyszłości (w zakresie coraz większych odległości czasowych i przestrzennych). (Szemińska 1991:121)
Szwajcarski psycholog Jean Piaget przeprowadził wiele doświadczeń nad rozwojem myślenia. Wykazał, że zdolność do wykonywania czynności odwrotnych w myśli, czyli operacji, rozwija się stopniowo. Dla dzieci w wieku przedszkolnym charakterystyczne jest myślenie przedoperacyjne. Następnie , mniej więcej w wieku 6-8 lat, zaczynają się rozwijać operacje konkretne, związane jednak bardzo ściśle z czynnościami na przedmiotach (tzw. manipulacjami) oraz ze spostrzeganiem. Operacje konkretne stanowią niezbędny etap przygotowawczy dla rozumowania abstrakcyjnego. Dopiero na wyższym poziomie rozwoju kształtują się operacje formalne, w których występuje rozumowanie dedukacyjne. Wysuwane są hipotezy, których prawdziwość sprawdzana jest przez zestawienie przesłanek. (Szemińska 1991:122)
Operacja myślowa - wg J. Piageta - jest to czynność umysłowa wewnętrzna, umożliwiająca łączenie przeciwstawnych czynności w jedną całość. Pamiętać należy przy tym, iż czynność wewnętrzna w przeciwstawieniu do praktycznej czynności zewnętrznej
wykonywana jest w umyśle i może dotyczyć uprzednich spostrzeżeń (wyobrażeń), stów (sądów) i symboli, natomiast czynność zewnętrzna wykonywana jest na przedmiotach i związana jest bezpośrednio ze spostrzeganiem.
Odwracalność - to specyficzna cecha operacji, która łączy wzajemnie odwrotne czynności w jedną czynność umysłową (całość).
Dla rozwoju myślenia ważne jest nie tylko stwierdzenie tego, co jest dane w spostrzeżeniach, ale i przewidywanie tego, co ma dopiero nastąpić. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do myślenia matematycznego.
Niezwykle ważną kwestią dla rozwoju myślenia jest to, by czynności dziecka były wykonywane świadomie i skierowane na określony cel. Wielokrotne powtarzanie tej czynności prowadzi do jej automatycznego wykonywania, co z kolei utrudnia pojęcie myślowe. Im wcześniej jakaś czynność jest zautomatyzowana, tym mniejszy w niej udział świadomości. Dlatego ważne jest, by w początkowym okresie nauki dziecka stwarzać optymalne sytuacje i warunki konieczne dla rozwoju myślenia, szczególnie myślenia matematycznego.
Do podstawowych czynności decydujących o przebiegu procesu myślenia zalicza się analizę i syntezę, abstrakcję, uogólnienia i wreszcie systematyzację. Na podstawie tych czynności myślowych tworzą się pojęcia. W związku z przyswojeniem pojęć i zapoznaniem się z ich nową treścią rozwijają się procesy myślowe, zjawiają się nowe sposoby rozumowania i dowodzenia, nowy stosunek do zjawisk, co z kolei pozwala na ujęcie treści pojęcia w sposób coraz bardziej złożony. W toku nauki szkolnej pod kierunkiem nauczyciela zasób pojęć i wyobrażeń dziecka stale się powiększa oraz przekształca. Według Piageta koniecznym warunkiem do kształtowania się pojęć jest osiągnięcie odwracalności myślenia. Jak wykazały badania psychologiczne, odwracalność myślowa osiągalna jest bardzo powoli w okresie stadium operacji konkretnych.
W klasach początkowych procesy myślenia dziecka są ściśle powiązane z działaniem i praktyką. Zależność ta jest nierozerwalna.
Aby korzystnie wpływać na rozwój myślenia dziecka, niezbędne jest uwzględnienie kolejności etapów rozwoju i stopniowe przygotowywanie dziecka do przejścia na wyższy poziom rozumowania.


Podsumowanie

Młodszy wiek szkolny rozpoczyna się z chwilą wstąpienia dziecka do szkoły. Staje się ona potężnym czynnikiem rozwoju. Przekroczenie progu szkolnego to wielka zmiana w życiu dziecka. Ogromną trudność sprawia mu przejście z niczym nie ograniczonej zabawy dziecięcej do obowiązkowej i systematycznej nauki szkolnej. Choć nastroje dziecięce towarzyszące wstąpieniu do instytucji szkolnej są jak wskazują badania bardzo pozytywne (dziecko bardzo pociąga sam fakt rozpoczęcia nauki i posiadania przyborów szkolnych), łatwo mogą one ulec zmianie, gdyż dziecko może się zniechęcić ewentualnymi niepowodzeniami lub też podejściem nauczyciela. Dlatego niezmiernie ważne jest aby rozwój psychofizyczny rozpoczynających zmagania szkolne uczniów, przebiegał prawidłowo, bez żadnych zakłóceń i równomiernie we wszystkich sferach: fizycznej, emocjonalnej, społeczno-moralnej i umysłowej.
W przeciwieństwie do poprzedniego okresu, młodszy wiek szkolny charakteryzuje się wolniejszym tempem rozwoju fizycznego. Nadal natomiast dzieci są bardzo chłonne poznawczo, emocjonalnie i społecznie. Normy i zachowania, jakich się uczą, są ściśle zdeterminowane przez naśladowanie nauczycieli i rodziców, a w następstwie zdobytych doświadczeń pod koniec tego okresu wyraźnie się usamodzielniają.
Już Jaen Piaget stwierdził, że odpowiedni poziom rozwoju dziecka pod każdym względem jest niezwykle istotny dla faktu rozpoczęcia nauki szkolnej. Dlatego opracowana przez niego metoda badania dojrzałości szkolnej przewidziała dogłębne sprawdzenie możliwości dziecka z zakresu umiejętności fizycznych i umysłowych oraz dojrzałość społeczną, emocjonalną i wolicjonalną. Uważał on, że niewystarczająco zaawansowany poziom możliwości w choć jednej z powyższych sfer, będzie oznaczał trudności w podjętej nauce, które przeradzając się w niepowodzenia, mogą prowadzić do zniechęcenia, apatii, a nawet fobii szkolnej.