Ekspansja kolonialna w XIX wieku

Pojęcie kolonializmu wiąże się już z odkryciami geograficznymi, kiedy to Hiszpanie i Portugalczycy zaczęli tworzyć pierwsze kolonie na nowo odkrytych terytoriach. Kolonie stanowiły dla metropolii źródło surowców i taniej siły roboczej oraz były rynkami zbytu dla gotowych produktów. Metropolie nie inwestowały więc w rozwój swoich posiadłości kolonialnych, lecz prowadziły wobec nich politykę rabunkową.

Rozwój przemysłu fabrycznego powodował wzrost zapotrzebowania na surowce i rynki zbytu. Państwa najbardziej uprzemysłowione zwróciły uwagę na Afrykę i Azję, gdzie dopatrzyły się „terenów niczyich” i zaczęły je kolonizować. Największą potęgą kolonialną stała się Anglia, która posiadała na terenie Afryki Republikę Południową Afryki, brytyjską Afrykę Wschodnią, Przylądek Dobrej Nadziei i Nigerię, a po wykupieniu akcji Kanału Sueskiego zaczęła rozszerzać swoje wpływy w Egipcie. W Azji największą posiadłością brytyjską były Indie oraz Birma i Półwysep Malajski. Do posiadłości brytyjskich należała również Australia i liczne wyspy na Oceanie Spokojnym.

Francja posiadała w Afryce kompleks kolonii tworzących tzw. Francuską Afrykę Zachodnią i Francuską Afrykę Równikową oraz Madagaskar, natomiast w Azji Półwysep Indochiński. Inne państwa posiadały znacznie mniejsze posiadłości kolonialne. Belgia-Kongo, Włochy Libię, Portugalia Angolę i Mozambik, Holandia Indonezję.
Pod koniec XIX w. ekspansję kolonialną zaczęła również Rosja zajmując tereny na południe ku Morzu Czarnemu oraz obszary azjatyckie na wschód od Morza Kaspijskiego.

Na przełomie XIX i XX w. pojawiły się nowe potęgi ekonomiczne: Niemcy, USA i Japonia. Państwa te przeszły pewne wewnętrzne przeobrażenia i w szybkim tempie doganiały stare potęgi gospodarcze.

Niemcy, które zjednoczyły się w 1871, a w czasie wojny z Francją zajęły uprzemysłowione tereny- Alzacje i Lotaryngię, oraz otrzymały od Francji znaczne odszkodowanie wojenne dogoniły Anglię w produkcji przemysłowej i szybko zaczęło im brakować surowców i rynku zbytu. Posiadały wprawdzie kolonie na terenie Afryki- Niemiecka Afryka Południowo-zachodnia, Niemiecka Afryka Wschodnia, Kamerun i Togo, ale domagały się nowego podziału świata, by poszerzyć swoje posiadłości.

USA, które powstały jako niepodległe państwo w II połowie XVIII w. początkowo koncentrowały się tylko na podboju kontynentu Ameryki Północnej głosząc hasło izolacjonizmu, czyli nie mieszania się w sprawy Europy. W wyniku zakupu lub wojen ukształtowało się państwo o współczesnym kształcie terytorialnym. Rząd amerykański zakupił Luizjanę, Florydę, Alaskę, a po wojnie z Meksykiem przyłączone zostały nowe stany, Nowy Meksyk, Karolina, Utah. W XIX w. USA zaczęły interesować się sąsiednim kontynentem, na którym swoje kolonie posiadały państwa europejskie. Władze USA wspierały wszelkie ruchy niepodległościowe, jakie rodziły się na terenie Ameryki Południowej i sprzeciwiały się zbrojnej interwencji państw Świętego Przymierza głosząc hasło: „Ameryka tylko dla Amerykanów”. Pod koniec XIX w. Stany Zjednoczone zaczęły interesować się także wschodnimi wybrzeżami Azji. Opanowały Hawaje, a po zwycięskiej wojnie z Hiszpanią zmusiły ją do odsprzedania Filipin. USA liczyły, że będą to bazy wypadowe do penetracji kontynentu azjatyckiego. Ponieważ nie było już „terenów niczyich”, niczyich państwa europejskie szykowały się do podboju Chin Stany Zjednoczone zaproponowały prowadzenie w Chinach tzw. polityki otwartych drzwi, co miało oznaczać, że wszystkie państwa będą mogły prowadzić tu własne interesy. Początkowo USA były tylko potęgą gospodarczą, a nie militarną. Jednak posiadanie terenów na Pacyfiku i Atlantyku zmusiło je do zbudowania silnej floty. Posiadanie dwu flot było dość uciążliwe i kosztowne. Rząd amerykański odkupił więc od Francji akcje budowy Kanału Pomorskiego, który połączył oba oceany, a USA stały się z czasem również potęgą militarną i miało wiele wpływów w innych państwach, ponieważ w ślad za uzależnieniem ekonomicznym postępowało uzależnienie polityczne.

Zainteresowanie państw europejskich i USA budziła również Japonia, która miała stać się kolonią. Zmuszono Japonię do otwarcia portów dla obcych towarów, ale Japończycy potrafili wykorzystać ten fakt, by wiele nauczyć się od najeźdźców i zeuropeizować się. Wkrótce przeprowadzono w Japonii wiele reform administracyjnych, wojskowych, kulturalnych, scentralizowano władzę przekazując ją cesarzowi. W wyniku tych przeobrażeń Japonia stała się szybko silnym i dobrze rozwiniętym ekonomicznie państwem i zaczęła szukać dla siebie kolonii na kontynencie azjatyckim, gdzie popadła w konflikt z Rosją. Rosja budowała wówczas kolej transsyberyjską, a wielu jej bogatych obywateli zainwestowało swoje kapitały na terenie Mandżurii i Korei, które stały się obiektem zainteresowania Japonii. Doszło więc do konfliktu zbrojnego, w którym Rosja utraciła Port Artur, część Sachalinu, połowę Mandżurii i wpływy w Korei. Wojna ta obaliła mit o potędze Rosji.

Wielka Brytania była największym imperium kolonialnym zarządzanym przez brytyjskich urzędników. Oprócz pełnych kolonii osiadała również dominia, czyli terytoria zamieszkałe w większości przez ludność pochodzenia europejskiego cieszącą się większymi uprawnieniami. Należały do nich Kanada, Australia, Nowa Zelandia oraz Związek Południowej Afryki. Anglia posiadała również silną flotę i liczne bazy na terenie Malty, Cypru, Gibraltaru ochraniające jej szlaki handlowe.

Francja posiadała tereny uboższe gospodarczo i z wyjątkiem Algieru w koloniach mieszkało niewielu Francuzów z uwagi na niski przyrost naturalny we Francji. Do armii stacjonującej w koloniach często rekrutowali stacjonującą ludność.

Rdzenni mieszkańcy skolonizowanych terenów czasami wzniecali powstania przeciwko kolonizatorom. Częściej zdarzało się to na terenie Azji, gdzie żywsze były tradycje niepodległościowe i wyższa kultura. W Indiach wybuchło powstanie Sipajów (żołnierzy hinduskich służących w armii brytyjskiej), które zostało krwawo stłumione przy pomocy miejscowych plemion.

W Chinach dwukrotnie wszczynali powstanie chłopi. Na północy wybuchło więc powstanie Sipajów przeciwko dynastii mandżurskiej. Domagali się również zniesienia niewolnictwa oraz przekazania im ziemi na własność. Zostało surowo stłumione przy pomocy wojsk brytyjskich i francuskich. Powstanie Bokserów stłumili natomiast Japończycy i Amerykanie pod pretekstem ochrony bezpieczeństwa białej ludności. Wybuchła tu również rewolucja pod wodzą Sun-Jad-Sena, która obaliła wprawdzie panowanie mandżurskiej dynastii, ale nie przyniosła wyzwolenia spod zależności kolonialnej.

W Afryce wystąpienia antykolonialne zdarzały się rzadziej i były znacznie słabsze. Największy zasięg miało powstanie Mandiego. Stanął on na czele chłopów i plemion koczowniczych i ogłosił długotrwałą świętą wojnę przeciwko białym najeźdźcom.

Poważnym problemem okazała się także wojna burska. Burowie byli potomkami dawnych kolonistów holenderskich i utworzyli dwa państewka- Oranię i Transwal. Kiedy odkryto tam pokłady złota i brylantów szybko rozeszła się wieść o tym za sprawą angielskich pracowników kopalń. Wielka Brytania pragnęła zagarnąć te bogate tereny, ale Burowie długo stawiali skuteczny opór. Załamali się dopiero, kiedy Anglicy przysłali posiłki, ale Burowie przeszli do działań partyzanckich i wspierała ich w tym miejscowa czarna ludność. Brytyjczycy zmuszeni więc byli przyznać Burom autonomię obawiając się ludności murzyńskiej.

Polityka imperialistyczna państw europejskich doprowadziła do skolonizowania bądź uzależnienia niemal całej Afryki i Azji (w Afryce niepodległa tylko Etiopia= Abisynia). Dokonując podbojów wykorzystywano często waśni plemienne, łatwowierność i naiwność miejscowej ludności, a czasem przekonywano lokalnych kacyków obiecując im poparcie i sprawowanie władzy.