Muzyka w dobie baroku

Barok to okres w historii muzyki umiejscowiony w czasie od końca XVI wieku do około 1730 roku.
Na okres baroku przypada jeden z największych przełomów w dziejach muzyki. Już sam początek baroku charakteryzował się silnym kontrastem wobec renesansu. Szermierzem nowych haseł stała się Camerata florencka, dążąca do wskrzeszenia dramatu antycznego. Zerwała one definitywnie z tradycjami odrodzenia – w którym skomplikowana polifonia zacierała wyrazistość słów – postulując sztukę opartą na supremacji tekstu (monodia akompaniowana). Powstał w ten sposób nowy gatunek muzyczny – opera. Kompozytorzy Cameraty wykształcili specjalny rodzaj sylabicznego współdziałania muzyki i słowa, który otrzymał nazwę recytatywu. W pierwszych operach recytatyw odgrywał znaczącą rolę.

Drugą reprezentacyjną formą monodii akompaniowanej była kantata – wynik pracy A. Grandiego. Nowe oblicze otrzymała kantata w twórczości Bacha, który rozbudował partie chóralne i wprowadził środki polifoniczne. W Anglii w tym czasie powstała forma zbliżona do kantaty – anthem – mający swojego przedstawiciela w H. Purcellim.

W okresie tzw. środkowego baroku ( chodzi tu o lata 1630-1680) pojawia się styl bel canto. Na ten okres przypadają również początki szkoły neapolitańskiej, której działalność sięga aż do końca baroku. Szkoła ta wykształciła typową operę barokową o charakterze popisowym, w której istotną rolę odgrywała koloratura wokalna. Odrębne cechy wykazywała opera angielska i francuska.

W baroku powstały także nowe gatunki muzyki religijnej – w szczególności oratorium. W późniejszym okresie ostatecznie wykształciły się nowe formy instrumentalne. Objęły one gatunki oparte na stylu koncertującym: concerto grosso, koncert solowy, sonatę, a także formy kontrapunktyczne, w szczególności fugi – tak rozsławione przez G. F. Hndla i J. S. Bacha oraz formy wyrastające z praktyki improwizacji – na przykład toccata.

W okresie baroku zaznaczyły się daleko idące zmiany w strukturze dzieła muzycznego. Wyraziły się one przede wszystkim w powstaniu basso continuo, który stał się szeroko stosowanym środkiem. Wprowadzenie basso continuo wyodrębniło dwa elementy struktury dźwiękowej dzieła: głos basowy – stanowiący podstawę harmoniczną oraz sopran, któremu powierzono realizację linii melodycznej. Zaś środkowe głosy pełniły rolę „wypełniającą” głosy skrajne. Przeciwstawność sopranu i basu znalazła odbicie w prowadzonym przez A. Agazzariego podziale instrumentów na fundamentalne i ornamentalne. Do pierwszej grupy należały głównie instrumenty klawiszowe zdolne do realizowania basso continua, a do drugiej – instrumenty prowadzące melodię.

W zakresie systemu tonalnego zaznaczyło się definitywne przezwyciężenie średniowiecznych skal modalnych, odgrywających w renesansie wciąż znaczącą rolę. Rezygnacja z faktury a capella przyczyniła się do swobodniejszego traktowania dysonansów, wskutek czego powstał bogaty zasób różnego typu akordów alterowanych. Stały się one punktem wyjścia do rozwoju późnego baroku (przykładem może być tutaj Fantazja chromatyczna i fuga Bacha). Duże zmiany zaznaczyły się także w zakresie rytmiki. Wprawdzie nie zrezygnowano całkowicie z podstawowego regulatora przebiegu rytmicznego kompozycji renesansowych, jakim był tactus, mimo to niejednokrotnie występowały całe partie charakteryzujące się pełną swobodą rytmiczną – na przykład C. Monteverdi wprowadzał oznaczenia senza battuta.

W okresie baroku rozpoczął się proces wyodrębniania dwóch faktur: instrumentalnej i wokalnej. Kompozytorzy świadomie rozwijali specyficzne właściwości środków instrumentalnych i wokalnych. Możliwości wykorzystania głosu uwidoczniły się szczególnie w wirtuozowskim śpiewie wczesnego baroku, a następnie zostały skrystalizowane w wyrafinowanych koloryturach szkoły neapolitańskiej.
Tradycje muzyki baroku odżyły u kompozytorów neoklasycyzmu.

Warto jeszcze wspomnieć, że wybitnymi przedstawicielami baroku w muzyce polskiej byli M. Zieleński, A. Jarzębski, M. Mielczewski, B. Pękiel, J. Różycki, S. Szarzyński i G. Gorczycki.