WARUNKI NATURALNE
Rozczłonkowanie kontynentu bardzo małe; długość linii brzegowej 30,5 tys. km; wyspy i półwyspy –ok. 5% powierzchni.
UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI
Afryka jest kontynentem o wyraźnie wyżynnym charakterze rzeźby; średnia wysokość 658 m, najwyższy punkt stanowi wulkan Kibo (5895 m) w masywie Kilimandżaro, najniższy –w depresji jeziora Assal (150 m poniżej poziomu morza); ponad 75% powierzchni leży na wysokości 300–2000 m; wyżynny blok Afryki, wznoszący się stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych ograniczony od północy górami Atlas, od południa Górami Przylądkowymi; charakterystyczne (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) rozległe obniżenia (m.in. kotlina Wielkiego Ergu Wschodniego, niecka Pustyni Libijskiej, Kotlina Czadu, Kotlina Konga, kotlina Kalahari) rozdzielone wyżynnymi wzniesieniami (m.in. Ahaggar, Tibesti, Darfur, Adamawa, Lunda); we wschodniej części Afryki system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rzeki Zambezi do południowego krańca Morza Czerwonego), rozdzielający wysoko położone zrębowe wyżyny i masywy górskie z licznymi stożkami wulkanicznymi (największe: Kilimandżaro, Kenia); w obrębie rowów kryptodepresje (Tanganika –dno jeziora 662 m poniżej poziomu morza, Niasa –334 m); Afryka Wschodnia ograniczona od północy Wyżyną Abisyńską i Wyżyną Somalijską (rozdzielone Rowem Abisyńskim).
KLIMAT
Położenie Afryki po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w układzie stref klimatycznych; środkowa część kontynentu leży w strefie klimatów równikowych, od równikowego wilgotnego (opady całoroczne) do podrównikowego suchego (krótka pora deszczowa w lecie); największe opady na wybrzeżu Zatoki Gwinejskiej (ponad 3000 mm rocznie, ponad 9000 mm na stokach Kamerunu); wraz ze wzrostem szerokości geograficznej roczna suma opadów maleje; najmniejsze opady w strefach klimatów zwrotnikowych, zwłaszcza na pustyniach (do 250 mm rocznie); strefa pustyń na półkuli północnej obejmuje szeroki pas od Oceanu Atlantyckiego po Morze Czerwone (Sahara), na półkuli południowej ograniczona do zachodniej części kontynentu (Namib, Karru, częściowo Kalahari), w części wschodniej klimat bardziej wilgotny (pasat południowo-wschodni); na północnych i południowych krańcach Afryki klimat podzwrotnikowy z gorącym suchym latem i łagodną, deszczową zimą. Wody. Ponad 30% powierzchni kontynentu stanowią obszary bezodpływowe (większa część Sahary, zachód Kalahari, część obszaru w obrębie Wielkich Rowów Afrykańskich); na obszarach o klimacie zwrotnikowym (gł. na pustyniach) typowe suche doliny, tzw. wadi, wypełniające się wodą tylko podczas epizodycznych deszczów; na pustyniach (gł. w północnej części Afryki) bogate zasoby wód artezyjskich; główne rzeki stałe: Nil, Kongo, Niger, Zambezi, Oranje, Limpopo, Senegal; komunikacyjne znaczenie wielkich rzek Afryki ogranicza występowanie licznych wodospadów i katarakt; liczne jeziora, gł. pochodzenia tektonicznego, największe: Jezioro Wiktorii, Tanganika, Niasa, Czad, Turkana, Kioga, Jezioro Alberta, Mueru, Tana; na obszarach pustynnych w północnej części Afryki charakterystyczne słone jeziora okresowe, tzw. szotty; w kotlinach Afryki duże skupiska bagien (m.in. Okawango, Makgadikgadi).
ŚWIAT ROŚLINNY
Roślinność Afryki jest bardzo bogata i różnorodna; w obszarze śródziemnomorskim (północne wybrzeża Afryki i góry Atlas) rosną wiecznie zielone twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych oliwki; dalej na południe skąpa, skrajnie kserofityczna roślinność pustynna Sahary (z drzew gł. uprawy palmy daktylowej w oazach Sahary i nad Nilem) przechodząca w półpustynną i sawannową (trawiastą z akacjami, baobabami i in.). Po obu stronach równika bardzo różnorodne formacje roślinne: na obszarach suchych i gorących (Sudan i część Afryki Wschodniej) różne typy sawanny; na obszarach o dużych opadach (gł. wybrzeże Zatoki Gwinejskiej i dorzecze Konga) wiecznie zielone lasy galeriowe i bujne, wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe z palmą oliwną, rafią (Raphia), lianami i epifitami; dalej na południe formacje suchorośli, lasy monsunowe (całkowicie zielone tylko w porze wilgotnej), sawanny i półpustynie przechodzące w pustynie (z endemitem –welwiczią). W najwyższych partiach górskich (np. na Ruwenzori i Kilimandżaro) spotyka się drzewiaste lobelie i ogromne kaktusy (tzw. starce); na nizinnych wybrzeżach morskich międzyzwrotnikowej Afryki formacje namorzynów (mangrowe). Południowe krańce Afryki porasta specyficzna roślinność o bardzo bogatym składzie gatunkowym, na wyżynnych półpustyniach krainy Karru występują osobliwe „żywe kamienie”; w rejonie nadbrzeżnym efektownie kwitnące byliny oraz zimozielone, twardolistne lasy i zarośla, przypominające śródziemnomorską makię, lecz utworzone z krzewów, gł. z rodziny srebrnikowatych.
ŚWIAT ZWIERZĘCY
Obszar Afryki na południe od Sahary należy pod względem zoogeograficznym do krainy etiopskiej, na północ od Sahary –do obszaru śródziemnomorskiej krainy palearktycznej (Palearktyka). Swoiste piętno nadaje faunie Afryki pierwsza z tych krain; cechuje ją najbardziej urozmaicona fauna kręgowców ze wszystkich krain i obfitość rodzin endemicznych, których liczbą ustępuje tylko Ameryce Południowej; występuje tu 38 rodzin ssaków, nie licząc nietoperzy, w tym 12 rodzin endemicznych, wśród nich żyrafy, hipopotamy, mrówniki, 3 rodziny owadożernych (wodnice, złotokrety, ryjoskoczki) i 6 rodzin gryzoni; w pozostałych rodzinach występują liczne endemiczne rodzaje i gatunki, jak słoń afrykański, nosorożec afrykański i czarny, zebry, z małp człekokształtnych –goryl i szympans. Dla krajobrazu otwartych równin Afryki charakterystyczne są wielkie stada ssaków roślinożernych: zebr, żyraf, nosorożców, słoni, wielu gatunków antylop, a także liczne drapieżne: gepard, pantera, lew, hieny i in. Nad brzegami rzek i jezior żyje hipopotam oraz wielotysięczne kolonie ptaków, m.in. flamingów, pelikanów, czapli; w wodach rzek i jezior bardzo bogata fauna ryb, np. m.in. osobliwy endemiczny rodzaj prapłetwiec (4 gatunki), natomiast jeziora Wielkich Rowów Afrykańskich zamieszkują setki endemicznych gatunków ryb pielęgnicowatych.
W lasach występuje obfitość małp i ptaków. W bogatej ornitofaunie Afryki jest 7 rodzin endemicznych (strusie, sekretarze, warugi, trzewikodzioby, turaki, czepigi, Prionopidae). Fauna gadów jest też bogata, zwłaszcza wężów i kameleonów. Ponadto niezwykle bogata fauna bezkręgowców; np. największe bezkręgowce lądowe –ślimaki Achatina achatina (masa ok. 0,5 kg)
LUDNOŚĆ
W 2024 roku populacja Afryki wynosi ponad 1,4 miliarda mieszkańców, co stanowi około 17% ludności świata. Średnia gęstość zaludnienia wynosi około 45 osób na km2. Największa gęstość zaludnienia nadal występuje w dolinie Nilu w Egipcie, przekraczając 1200 osób na km2. W południowej Nigerii oraz nadmorskiej strefie Maghrebu gęstość zaludnienia utrzymuje się na stosunkowo wysokim poziomie, wynoszącym od 200 do 300 osób na km2. W regionie górniczo-przemysłowym Witwatersrand w Republice Południowej Afryki także pozostaje stosunkowo wysoka gęstość zaludnienia.
W międzyczasie większa część Sahary, pustyni Namib, Kalahari oraz Kotliny Konga nadal pozostają bezludne. Odsetek ludności miejskiej wzrósł do około 45%, co oznacza pewien wzrost w urbanizacji, chociaż Afryka nadal pozostaje najmniej zurbanizowanym kontynentem na świecie.
Nadal istnieje znaczna liczba miast z populacją przekraczającą 1 milion mieszkańców. Największe z nich to nadal Kair, Kinszasa oraz Aleksandria.
Przyrost naturalny wciąż pozostaje wysoki, jednak w wielu krajach stopniowo wprowadzane są regulacje dotyczące urodzeń. W niektórych regionach, takich jak Egipt, Etiopia i Nigeria, współczynniki urodzeń nadal są wysokie, sięgając nawet 40-50‰. Wraz ze wzrostem populacji zwiększa się również liczba zgonów, szczególnie w krajach o niskim wskaźniku trwania życia. Średnia długość życia w 2024 roku wynosi około 60 lat, choć nadal występują znaczne różnice między poszczególnymi krajami, przy najniższym wskaźniku w Republice Środkowoafrykańskiej, sięgającym około 45 lat.
Dzieci i młodzież wciąż stanowią znaczną część populacji, zwiększając wyzwania związane z zapewnieniem edukacji, opieki zdrowotnej i innych podstawowych potrzeb.
HISTORIA
Afryka najprawdopodobniej stanowi kolebkę ludzkości –tu odkryto (Kenia i Tanzania) najstarsze szczątki człowieka, datowane na ok. 2,2 mln lat p.n.e. Najdawniejsze cywilizacje afrykańskie powstały w Egipcie (ok. IV tysiąclecia p.n.e.) i w fenickiej Kartaginie (od XI w. p.n.e. w Afryce Północnej faktorie handlowe i kolonie); w IV w. p.n.e. Aleksander III Wielki podbił Egipt; ekspansja Rzymu w II i I w. p.n.e. doprowadziła do zniszczenia Kartaginy i opanowania całego wybrzeża północnej Afryki; w V w. nad północno-zachodnią Afryką zapanowali Wandalowie, w VI w. cesarstwo bizantyńskie; w północno-wschodniej Afryce od XII/XI w. p.n.e. w Nubii państwo Kusz, które w VIII w. p.n.e. podbiło Egipt; w północnej Etiopii w I w. państwo Aksum, schrystianizowane w IV w.; w VII w. północną Afrykę opanowali Arabowie, sięgając po Sudan i tereny obecnej północnej Nigerii; w VIII–X w. dotarli do wybrzeża wschodniej Afryki, od Półwyspu Somalijskiego do rzeki Zambezi, tworząc wiele osad handlowych; znaczna część Afryki znalazła się w strefie wpływów islamu i kultury arabskiej; w XVI w. północna Afryka została podporządkowana Turcji. Najstarsze państwa w Czarnej Afryce powstały w środkowo-zachodniej części kontynentu: ok. III–IV w. na szlaku handlu złotem i solą z Afryką Północną państwo Ghana, później Songhaj (VII w.) i Mali (XIII w.) –zislamizowane, kontrolujące transsaharyjskie szlaki karawanowe, swym wpływem sięgały daleko na południe; podboje Marokańczyków i rozpad Songhaju doprowadziły do przesunięcia się głównych szlaków handlowych na wschód (obecna północno-zachodnia Nigeria) i rozkwitu państw-miast z islamizowanego ludu Hausa (VIII–XVIII w.); na tym terenie istniało także od XII w. państwo Benin oraz państwa Jorubów (Ojo, Ife i in.), ponadto od XVII w. państwo Aszantów (tereny obecnej Ghany) i silne państwo Dahomej (od XVIII w., obszar obecnego Beninu); ich bogactwo pochodziło gł. z handlu złotem, niewolnikami i wyrobami rzemiosła; początku IX w. sięgały państwa ludów Mossi i Fulanów (obszar obecnego Mali); nad jeziorem Czad od VIII w. rozwijało się państwo Kanem (od XV w. jako Bornu); w środkowej Afryce ważną rolę odgrywało państwo Kongo; w południowej Afryce najpotężniejszymi państwami były: Wielkie Zimbabwe (od X w.), a następnie Monomotapa (powstałe w XV w.). Odkrycie przez Portugalczyków morskiej drogi do Indii (XV w.) zwróciło uwagę państw europejskich na wybrzeża Afryki; w XVI–XVIII w. powstały portugalskie, hiszpańskie, angielskie, holenderskie i francuskie forty i faktorie handlowe zainteresowane gł. handlem złotem i niewolnikami; od początku XVI w. rozpoczął się wywóz afrykańskich niewolników do Ameryki Południowej, później także do Ameryki Północnej (do czasu zniesienia niewolnictwa w XIX w. wywieziono z Afryki łącznie ok. 100 mln ludzi); 1847 utworzono niepodległe państwo Liberię, gdzie osiedlono wyzwolonych niewolników z Ameryki Południowej i Północnej. Podbój kolonialny Afryki zakończył się w końcu XIX w.; na przełomie XIX i XX w. cały kontynent (z wyjątkiem Etiopii i Liberii) został podzielony na kolonie i protektoraty Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Włoch, Portugalii, Hiszpanii i Niemiec (po I wojnie światowej utraciły kolonie). W okresie międzywojennym intensywna eksploatacja bogactw naturalnych kolonii oraz sporadyczne powstania antykolonialne (tłumione przez wojsko), rozwój panafrykanizmu (1919 –program stopniowego przyznawania praw politycznych i obywatelskich rdzennym Afrykańczykom), niepodległość Egiptu (formalnie 1922, faktycznie –1936). Po II wojnie światowej wzrost dążeń wyzwoleńczych w Afryce: lata 50. –niepodległość państw arabskich oraz Ghany i Gwinei, przełom lat 50. i 60. –autonomia kolonii brytyjskich (w ramach Wspólnoty Narodów) i francuskich (we Wspólnocie Francuskiej), a następnie ich niepodległość (17 państw uzyskało niepodległość w 1960, zwanym rokiem Afryki, pozostałe w pierwszej połowie lat 60.), wojny wyzwoleńcze w koloniach portugalskich (do połowy lat 70.), w Rodezji Południowej (1980 –Zimbabwe) i Namibii (1990) oraz walka przeciwko apartheidowi w RPA (zniesiony 1991); wraz z dekolonizacją Afryki rywalizacja między Wschodem i Zachodem o wpływy na kontynencie afrykańskim. Główne tendencje polityczne w niepodległych państwach Afryki: z jednej strony – prozachodnie i podtrzymywanie silnych związków z byłymi metropoliami (państwa frankofońskie, członkowie brytyjskiej Wspólnoty Narodów), z drugiej strony – orientacja na „niekapitalistyczny rozwój” wraz z koncepcją „socjalizmu afrykańskiego”, z czasem państwa z rozwiązaniami ustrojowymi wzorowanymi na komunistycznych; w latach 70.–80. rozpowszechnione rządy jednopartyjne (na ogół równoznaczne z dominacją plemienną), liczne zamachy stanu i rządy wojskowe, także długoletnie dyktatury; na przełomie lat 80 i 90., pod naciskiem opozycji, liberalizacja wewnętrzna i zaznaczający się zwrot ku pluralizmowi wraz z wprowadzeniem systemów wielopartyjnych. Stosunki wewnątrzpolityczne: różnice etniczne i religijne, a także rywalizacja międzyplemienna wywoływały w przytłaczającej większości państw Afryki konflikty wewnętrzne, stając się w wielu przypadkach powodem długotrwałych wojen domowych, wyniszczających kraj i jego gospodarkę; te same przyczyny doprowadzały często do zamachów stanu i przejmowania władzy przez wojsko. Sytuacja ekonomiczna: państwa Afryki, z wyjątkiem RPA, w czasach kolonialnych będące na ogół jedynie zapleczem surowcowym, nie zdołały dokonać przebudowy wewnętrznych struktur gospodarczych –uprzemysłowić się i uniezależnić ekonomicznie; spadek cen surowców naturalnych w latach 80. i 90. spowodował załamanie gospodarcze wielu z nich; od połowy lat 70. olbrzymie braki żywności i klęski głodu –przy długotrwałych suszach i wyżu demograficznym prymitywne rolnictwo nie było w stanie zapewnić samowystarczalności żywnościowej; ponadto, w wielu krajach, wojny domowe spowodowały masowe porzucanie ziemi i migrację ludności wiejskiej do szybko rozrastających się aglomeracji miejskich, a w konsekwencji gwałtowny spadek produkcji rolniczej; w rezultacie występowała konieczność importu żywności, podstawowych produktów przemysłowych, a także broni, co spowodowało stały wzrost zadłużenia zagranicznego; w latach 80. i 90. liczne międzynarodowe akcje pomocy humanitarnej dla głodujących w Afryce. Stosunki międzypaństwowe: strukturą regionalną oraz międzynarodowoprawną zrzeszającą wszystkie państwa Afryki (również RPA od 1994) jest Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA, założona 1963), istnieją także organizacje i koalicje regionalne; niepodległe państwa Afryki pozostawały w granicach, wytyczanych administracyjnie w czasach podziałów kolonialnych, dzieląc zwarte grupy etniczne; mimo zasady integralności terytorialnej i suwerenności (Karta OJA, 1963), liczne roszczenia terytorialne, wraz ze wspomaganiem ruchów separatystycznych (plemiennych i religijnych) –przyczyną konfliktów granicznych i wojen; w sporach i konfliktach zbrojnych częstym mediatorem OJA.