1. Zanalizuj budowe i funkcje zwiazkow organicznych wystepujacych w organizmie.
2. Przedstaw graficznie schemat budowy komorki roslinnej i okresl funkcje jej poszczegolnych elementow.
Najmniejszy i niepodzielny uklad zyjacy zdolny do romnazania i wykonywania wszystkich posdtawowych czynnosci zyciowych, może być samodzielnym organizmen albo może stanowic skladnik zespolu komorkowego tworzacego pewna calosc.
4. Omow przebieg i znaczenie biologiczne mitozy.
Podzial mitotyczny obejmuje kolejne przemiany struktury jadra, zachodzace z wielka prawidlowoscia. Fazy:
Profaza – z siateczki chromatynowej wyodrebniaja się chromosomy, które poczatkowo sa dlucie i cienkie. Stopniowo zachodzi ich skracanie i grubinei w wyniku spiralizacji. W poznej profazie w kazdym chromosomie można wyroznic dwie chromatydy (chromosomy siostrzane) zlaczone w miejscu zwanym centromerem. Pod koniec profazy zanika blona jadrowa i jaderko. Wyksztalca się wrzeciono kariokinetyczne zbudowane z mikrotubul. Czesc wlokien wrzeciona kariokinetycznego laczy się z chromosomami w centromerze. W komorkach zwierzecych w wytwarzaniu wrzeciona kariokinetycznego biora udzial centrole.
Metafaza – chromosomy ustawiaja się w plaszczyznie rownikowj wrzeciona podzialowego. Wyraznie widac ze każdy chromosom zbudowany jest z dwoch chromatyd.
Anafaza – zapoczatkowuje się podzial centromerow. Chromatydy, oddalaja się od siebie do biegunow w wyniku funkcjonowania wrzeciona kariokinetycznego. Pierwsze do bieguna docieraja centromery – miejsca, którymi chromatydy polaczone sa z nicmi wrzeciona kariokinetycznego.
Telofaza – chromosomy siostrzane na dwoch biegunach komorki ulegaja procesowi despiraliczcji i tworza siateczke chromatynowa. Odtworzane sa jaderko i blona jadrowa. Z endoplazmatycznego retikulum powstaje blona jadrowa. Na tym konczy się kariokineza. Powstaja dwa jadra potomne o tej samej licznie i tym samym ksztalcie chromosomow co komorka macierzysta. Kazde z jader ma o polowe mniejsza ilosc kwasu deoksyrybonukleinowego niż jadro komorki macierzystej.
Interfaza – w tym czasie nastepuje proces syntezy DNA. Komorka odzyskuje charakterystyczna ilosc materialu genetycznego i może ponownie się dzielic.
Cytokineza – pod koniec anafazy rozpoczyna się proces podzialu cytiplazmy – cytokineza. W komorkach roslinnych powstaje wrzeciono cytokinetyczne zbudowane z mikrotubul. W plaszczyznie rownikowej wrzeciona cytokinetycznego gromadza się pecherzyki wytwarzane przez uklad Goldiego. Stopniowo zlewaja się tworzac tzw przegrode pierwotna. Z blon pecherzykow powstaja blony cytoplazmatyczne (plazmolemy) ograniczajace protoplasty komorek potomnych, a z zawartosci pecherzykow formuje się pektynowa blaszka srodkowa. Na blaszce tej obie komorki odkladaja czasteczki celulozy i hemiceluloz; z czasteczek tych komorek powstaja pierwotne sciany komorkowe obu komorek potomnych.
5. Porownaj mitoze i mejoze.
a. mitoza prowadzi do powstania dwoch jader potomnych o takiej samej liczbie chromosomow i tym samym skladzie genetycznym, co pozwala zachowac cechy gatunku. W wyniku mejozy liczba chromosomow w jadrach potomnych zostaje zmniejszona do polowy. W anafazie I podzialu mejotycznego z biwalentow (pary chromosomow utworzone podczas procesu koniugacji) rozchodza się do biegunow cale chromosomy. Zazwyczaj nastepuje redukcja diploidalnej (2n) liczby chromosomow do haploidalnej (n). Koniugacje proces ukladania się chromosomow w pary w zygocie.
b. roznice w przebiegu faz I podzialu mejotycznego i faz mitozy polegaja na:
ba. Tworzeniu biwalentow w profazie pierwszego podzialu mejotycznego i z zjawiska crossing over;
bb. niezaleznej segregacji chromoromow ojcowskich i matczynych w anafazie pierwszego podzialu mejotycznego.
Przebieg zjawisk w mejozie powoduje, ze w wyniku tego podzialu powstaja jadra poromne o nowych kombinacjach chromosomow, a nawet pojedyncze chromosomy maja zmieniona informacje genetyczna. Tak wiec nastepstwem mejozy jest zminnosc informacji genetycznej, natomiast dzieki mitozie przkazywana jest stale ta sama informacja genetyczna. W wyniku mejozy powstaja komorki rozrodcze. U zwierzat i niektórych glonow bezposrednio po mejozie powstaja gamety meskie i zenskie. U roslin wyzszych powstaja mikrospory i makrospory, dajace poczatek pokoleniu haploidalnemy wytwarzjacemy gamety (u paprotnikow samozywne przedrosla, u roslin nago- i okrytonasiennych cudzozywny woreczek zalazkowy). Powstaja komorki plemnikowe (spermogeneza) i komorki jajowe (oogeneza). W procesie spermatogenezy wszystkie komorki haploidalne powstale po podziale mejotycznym przeksztalcaja się w jednakowe gamety meskie – komorki plemnikowe. W procesie oogenezy (owogenezy), nastepuje nierowny podzial cytoplazmy, co powoduje, ze tylko jedna z czterech komorek staje się gameta zenska – komorka jajowa. Nierowny podzial cytoplazmy zapewnia gamecie zenskiej (komorce jajowej) duzy zapas materialow odzywczych dla przyszlego rozwoju zygoty i zarodka.
6. Omow budowe i rodzaje tkanki miekiszowej.
Komorki tkanki miekiszowej sa zywe, najczesciej duze, zaokraglone, maja cienkie, celulozowe sciany i duze wakuole (wodniczki, stanowia przestrzenie wypelnione sokiem i oddzielone sa od cytoplazmy blona wakuolarna zwana tonoplastem). Miedzy komorkami sa przestwory komorkowe, przez które odbywa się wymiana gazow i pary wodnej. Komorki miekiszowe biora udzial w procesie fotosyntezy, gromadza materialy zapasowe i wode. Stanowia glowna czesc masy ciala rosliny. Można wyroznic kilka rodzajow miekiszu:
Asymilacyjny: wystepuje glownie w lisciach i obwodowych czesciach lodyg; zawiera wiele chloroplastow.
Spichrzowy: wystepuje w organach spichrzowych: bulwach, klaczach, nasionach, korzeniach, owocach; zawiera lukocyty.
Wodonosny: u roslin gromadzacych wode np. lodygi kaktusa. Komorki maja duze wakuole ze sluzem wiazacym wode i utrudniajacym parowanie.
Powietrzny: rosliny bagienne i wodne; w duzych przestworach komorkowych gromadzone jest powietrze.
Wydzielniczy: rosne rosliny; w komorkach zachodza procesy wydzielania np. olejki eteryczne u kopu i soku mlecznego u maku.
7. Onow budowe i rodzaje tkanki wzmacniajacej.
Nadaja organom roslinnym sztywnosc i elastycznosc, chronia przed uszkodzeniem mechanicznym (zlamanie, rozerwanie) i utrzymuja pedy w pozycji pionowej. Silnie wydluzone, wrzecionowate komorki tkanki wzmacniajacej zlokalizowane sa w pedzie obwodowo, a w korzeniu centralnie. W pedach mlodych, szybko rosnacych roslin dwulisciennych tkanka wzmacniajaca jest zwarcica (kolechyma). Jej komorki maja wydluzony ksztalt i celulozowa, nierownomiernie zgrubiala sciane komorkowa. Jeżeli zgrubienie sciany komorkowej wystepuje w narozach komorki to kolechyma nazywana jest katowa. Komorki kolenchymy sa zywe i zawieraja chloroplasty. Niekiedy odzyskuja właściwości tkanki tworczej. Natomiast twardzica (sklerechyma) zbudowana jest z martwych komorek. Ich sciany komorkowe sa rownomiernie zgrubiale, najczesciej zdewniale, a protoplasty komorek (wnetrze komorki wraz z jej blona cytoplazmatyczna) zamieraja i zanikaja. Twardzica wystepuje w postaci wlokien lub komorek kamiennych o bardzo niereguralnych ksztaltach oraz silnie zgrubialych i zmineralizowanych scianach. Wlokna sklerenchymatyczne sa tkanka wzmacniajaca u roslin jednolisciennych np. traw. Twardzica wystepuje także u roslin dwulisciennych. Komorki kamienne można obserwowac w lupinach nasiennych wielu nasion i w owocarniach np. w pestkowcach sliwy czy wisni, gdzie tworza wewnetrzna czesc owocni tzw pestke.
8. Onow budowe i rodzaje tkanki przewodzacej.
Funkcja tkanek przewodzacych jest przewodzenie wody i soli mineralnych oraz asymilatow. Zbudowane sa z komorek roznego rodaju, stad okresla się je jako tkanki zlozone. Roznicuja się z pramiazgi (drewno i lyko pierwotne) lub wytwarzane sa przez miazge, czyli kambium (drewno i lyko wtorne). Drewno przewodzi wode i sole mineralne, a lyko asymilanty. Drewno ksylem zbudowane jest z cewek, naczyn, miekiszu drzewnego i wlokien drzewnych. Tylko komorki miekiszowe sa zywymi komorkami. Cewki i naczynia przewodza wode i sole mineralne od korzeni do wierzcholka rosliny. Proces ten nie wymaga nakladu energii. Cewki sa to wydluzone komorki klinowato zachodzace na siebie. Maja zdrewniale sciany, w których wystepuja jamki lejkowate. Przez te jamki przeplywa z cewki do cewki roztwor wodny. Po raz pierwszy pojawily się u paprotnikow, a najwyzszy stopien specjalizacji osiagnely u nagonasiennych np. sosna, araukaria. Naczynia sa charakterystyczne dla roslin okrytonasiennych, chociaz w drewnie tych roslin maoga wystepowac także cewki. Nacynia zbudowane sa z wielu nadlegle ulozonych komore – czlonow naczyn; w komorkach tych zanikly calkowicie lub czesciowo sciany poprzeczne. Sciany tych komorek sa zdrewniale i zgrubiale. Zaleznie od roszaju zgrubien wyroznia się naczynia pierscieniowe, spiralne, siatkowate i jamkowate. Naczynia pelnie również funkcje wzmacniajaca.
Miekisz drzewny rozmieszczony jest w postaci pasm. Pelni role tkanki spichrzowej i zapewnia lacznosc z innymi zywymi komorkami w roslinie. Wlokna drzewne wystepuja pojedynczo lub grupami. Pelnia funkcje tkanki wzmacniajacej. Luko (floem) zbudowane jest z rurek sitowych, komorek towarzyszacych, miekiszu lykowego i wlokien lykowych. Komorki lyka z wyjątkiem wlokien lykowych sa zywe. Rurki sitow to glowne elementy przewodzace lyka. Powstaja one z czlonow rurek sitowych (nadlegle ulozone zywe komorki). Sciany poprzeczne tych komorek maja pory i nazywane sa plytkami sitowymi. W czlonach rurek sitowych zanika jadro komorkowe i brak jest tonoplastu i dlatego granica miedzy wakuola a cytoplazma zanika. Obok rurek sitowych wystepuja komorki towarzyszace majace z nimi wspolne pochodzenie i wspoldzialaja w przewodzeniu asymilatow. Miekisz lykowy pelni funkcje spichrzowa i wspoldziala w przewodzeniu substancji organicznych. Wlokna lykowe sa komorkami martwymi, dluzszymi od wlokien drzewnych i stanowia skladnik wzmacniajacy lyko. Elementy drewna i lyka wystepuja obok siebie tworzac wiazki przewodzace. W lodzydze luko i drewno tworza wiazki lyko-drzewne oboklezne (kolateralne). Jeśli wiazka zlozona jest tylko z lyka i drewna i nie zachodzi w niej przyrost wtorny, nazywa się wiazka oboklezna (kolateralna) zamnknieta. W wiazkach obokleznych otwartych miedzy lykiem a drewnem jest pasmo kambium
9. Zanalizuj budowe krwi i biologiczna role jej skladnikow.
Rola spelniana przez krew w organizmie wynika z tej szczegolnej właściwości, jaka jest ciagly jej przeplyw w systemie naczyn i docieranie do wszystkich miejsc ciala zwierzęcia. Stanowi ona zatem podstawowy czynnik ksztaltujacy srodowisko wewnetrzne organizmu. Stalosc tego srodowiska, tzw homeostaza, warunkuje prawidlowe funkcjonowanie poszczegolnych procesow w komorkach i organizmu jako calosci. Przez homeostaze rozumiemy stalosc skladu, odczynu, cisnienia osmotycznego i zawartosci wody, a u zwierzat stalocieplnych także temperatury wewnatrz organizmu. Przeplywajaca przez uklad krwionosny krew pelni także wazne funkcje transportowe przekazujac do tkanek tlen, substancje odzywcze (glukoze, amonokwasy, kwasy tluszczowe, sole mineralne) i regulatorowe (hormony, witaminy) a odbierajac dwutlenek wegla i koncowe pordukty przemian z roznych szlakow metabolicznych. Bywaja to substancje które sa ponownie wykorzystywane – na przykład w pracujacych miesniach szkieletowych gromadzi się kwas mlekowy, bedacy koncowym produktem glikozy. Krew przenosi go do watroby gdzie w innym ciagu reakcji zostaje zamieniony na wielocukrowiec zapasowy – glikogen. Krew zabiera także z tkanek substancje usuniete na zewnatrz np. mocznik, kw.moczowy, unieczynnione hormony, leki.. Docierajac do wszystkich miejsc organizmu, krew pelni również funkcje obronne, rozpoznajac i zwalczajac czynnikit dla niego szkodliwe. Chcac zrozumiec w jaki sposób krew spelnia te wszystkie , bardzo roznorodne zadania należy poznac jej sklad. Poszczegolne skladniki krwi sa bowiem wyspecjallizowane i pelnia scisle okreslone funkcje.
Krew zlozona jest z czesci plynnej, zwanej osoczem oraz elementow upostaciowanych (komorek). Komorkami krwi sa: erytrocyty (krwinki czerwone), leukocyty (krwinki biale) i trombocyty, czyli plytki krwi. Glownym skladnikiem osocza jest woda w ktorej rozpuszczja się skladniki organiczne: bialka, aminokwasy, cukry (glownie glukoza), mocznik, kwasy organiczne, oraz sole nieorganiczne: wodoroweglany, fosforany i chlorki przede wszystkim sodu Na+, a w mniejszych ilosciach potasu K+, wapnia Ca2+, magnezu Mg2+. Bialka osocza roznia się miedzy soba wielkoscia i struktura czsteczki oraz ladunkiem elektrycznym. Ta wlasciwosc bialek osocza jest wykorzystywana w ich rozdzielaniu np. w procesie elektroforezy, na trzy frakcje: albuminy, globuliny i fibrynogen. Wszystkie upostaciowane elementy krwi powstaja w czerwonym szpiku kostnym z jednego typu komorek macierzystych.
Erytrocyty u wiekszosci ssakow male, okragle pozbawione jadra, u kregowcow nizszych sa zawierajacymi jadro duzymi komorkami owalnego ksztaltu. W toku ewolucji od ryb do ssakow erytrocyty stawaly się coraz mniejsz, z zyskiwaly coraz wiecej hemoglobiny w przeliczeniu na jednoske powierzchni. Zwieksza się również ich ilosc w jednostce objetosci krwi. Funkcja erytrocytow jest omowiony już transport gazow oddechowych. Leukocyty nie sa morfologicznie jednorodnym typem komorek, ale wszystkie sa zwiazane z obrona organizmu zwierzecego przed szkodliwymi czynnikami zewnetrznymi luc niszczenie wlasnych, nieprawidlowych lub uszkodzonych komorek. W zaleznosci od ksztaltu jader komorkowych i sposobu wybarwiania się ich cytoplazmy można wyroznic rodzaje leukocytow:
Granulocyty kwasochlonne (eozynofile)
Granulocyty zasadochlonne (bazofile)
Granulocyty obojetnochlonne (neutrofile)
Limfocyty – zwalczaja antygeny za pomoca wytworzonych substancji bialkowych - przeciwcial (humoralna reakcja odpornosciowa) lub w wyniku rozkladu obcych komorek (komorkowa reakcja odpornosciowa). Maja zdolnosc rozpoznawania antygenu po ponownym jego dostaniu się do organizmu (pamiec immunologiczne).
Monocyty – najmniej liczne.
Plytki krwi (trombocyty) sa u ssakow fragmentami duzej komorki macierzystej (megakariocytu) nie posiadaja wiec jadra. U kregowcow nizszych sa to drobne komorki jadrzaste. Glowna ich funkcja polega na skupianiu się w miejscu uszkodzenia naczynia krwionosnego, wydzielaniu zwiazkow (zwlaszcza serotoniny) powosujacej skurcz miesni gladkich tworzacych sciane tego naczynia, a nastepnie uwolnieniu czynnikow zapoczatkowujacych ciag reakcji prowadzacych do wytwoezenia skrzepu. W powstawaniu skrzepu bierze udzial bialko osocza (fibrynogen), który pod wplywem czynnikow aktywowanych przez trombocyty przeksztalca się w nierozpuszczalny zwiazek – fibryne. W oczkach sieci fibrynowych tkwia komorki krwi, tworzac razem z nia skrzep. Po oddzielenu się skrzepu od krwi pozostaje surowica, zawierajaca wszystkie skladniki osocza z wyjątkiem fibrynogenu.
Pozostale skladniki bialkowe osocza to albuminy i globuliny. Albuminy bedace glownym skladnikiem bialkowym osocza zatrzymuja wode we krwi przez wytworzenie tzw. cisnienia onkotycznego. Jest to wlasciwosc roztworu zwiazana z iloscia, a nie rodzajem czasteczek rozpuszczonych, polegajaca na przeciwdzialaniu wysostawnaiu się wody z roztworu. Albuminy mogą tez przenosic rozne substancje (kwasy tluszczowe, dwutlenek wegla), lecz glowne funkcje transportowe pelnia globuliny. Przenosza one jony Cu2+, Fe2+, hormony, witaminy, tluszcze, barwniki itp. Globulinami sa także wytwarzane przez organizm substancje odpornosciowe – przeciwciala.
10. Ocen role bakterii w przyrodzie, gospodarce i w zyciu czlowieka.
Bakterie sa wszechobecne. Zasiedlaja srodowiska najrozmaitszych typow – od najwyzszych szczytow gorskich po oceaniczne glebiny. Bakterie sa prznoszone przez drobiny kurzu i innych zanieczyszczen. Gleba jest najliczniej zasiedlona – liczebnosc zalezy od wilgotnosci i zawartosci substancji organicznych, przeciętnie kilka milionow – kilka miliardow w 1 g suchej gleby. Najwiecej w powierzchniowej warstwie do 30 cm (1 ha = kilkaset kg do kilku ton). Znajdowane do kilku metrow. Srodowisko wodne: wystepowanie w zaleznosci od substancji pokarmowej i natlenienia w 1 ml kilkaset osobnikow do kilkuset tysiecy. W pokladach mulow dennych mogą być liczniejsze niż w glebie. Osobna grupa to bakterie dla których srodowiskiem zycia sa inne organizmy – rosliny lub zwierzeta (przewody pokarmowe). Wiele jest nieszkodliwych i pozytecznych dla swoich nosicieli i zywicieli lecz sa tez pasozytnicze wywolujace roznorodne choroby.
11. Sklasyfikuj bakterie pod względem budowy i funkcji zyciowych.
Jedne z najmniejszych zywych organizmow 0,2 do kilkunastu mikrometrow. Roznorodnosc ksztaltow komorek bakteryjnych nie jest abyt wielka: ziarniaki coccus (kuliste lub owalne); paleczki bacterium (krotkie cylindry); laseczki bacillus (cylindry wydluzone); przecinkowce vibrio (krotkie, wygiete waleczki); kretki i srubowce spirillum (wydluzone formy spiralne). Niektóre wystepuja pojedynczo, inne tworza luzne kolonie. Kolonie powstaja wówczas gdy po podziale komorki macierzystej komorki potomne nie odlaczaja się od siebie. Zaleznie od ulozenia komorek bakteryjnych w kolonii wyroznia się skupienia typu paciorkowcow o ukladzi lancuszkowym, gronkowcow o ukladzie niereguralnym, dwoinek – zespol dwoch komorek, czworaczki, szescianki i in. Niektóre sa obdarzone zdolnoscia aktywnego ruchu (zwlaszcza w srodowisku wodnym). Poruszaja się dzieki wirujacymrzeskom występującym w roznej liczbie i rozmaitym ulozeniu. Komorka bakteryjna jest przewaznie powleczona warstwa sluzu. Taka otoczka chroni cialo bakterii przed nie sprzyjajacymi warunkami zewnetrznymi, zwlaszcza przed wysychaniem. Pod warstwa sluzu znajduje się wlasciwa, sztywna sciana komorkowa. Sciana ta otacza protoplast tzn cytjoplazme oslonieta blona cytoplazmatyczna i zawarte w niej struktury komorkowe. Podstawowa cecha odrozniajaca komorke bakteryjna od typowej komorki istot wyzej zorganizowanych jest brak wyraznie wyodrebnionego jadra komorkowego. Odpowiednikiem jadra jest u bakterii tzw nukleoid – wielokrotnie zwinieta nic kwasu nukleinowego, luzno zawieszona na cytoplazmie. Nukloidy bakterii spelniaja zadania odpowiadajace funkcji typowych jader komorkowych innych organizmow. Cytiplazma bakterii zawiera tez liczne inne cialka tzw oranelle komorkowe o okreslonych funkcjach zyciowych. Najwazniejsze z nich to rybosomy, warunkujace syntezee wlasciwych danej bakterii bialek, oraz mezosomy, odgrywajace wazna role w procesach oddychania komorki. Bakterie mogą tez okresowo gromadzic w komorce grudki substancji zapasowych: glikogenu, zwiazku z grupy weglowodanow, tluszczow, bialek i innych materialow odzywczych. Komorki niektórych bakterii zawieraja chlorofil, a czasami i inne barwniki. Chlorofil wystepuje w cytoplazmie w tzw cialkach chromatoforowych, bakteria nie maja bowiem chloroplastow.
12. Omow budowe i cykl rozwoju mchu.
Klasa mchow sklada się z dwoch rzedow: mchow wlasciwych i torfowcow. Bardzo pospolitym garunkiem mchow wlasciwych jest plonnik rosnacy przewaznie w wilgotnych lasach, osiaga rozmiary znaczne do 30 cm wysokosci, wystepuje gromagnie tworzac zwarte, puszyste darnie.
W budowie plonnika wyroznia się lodyge z chwytnikami i liscie. Lodyga jest cienka, pionowo wzniesiona i nierozgaleziona. Niektóre mchy maja lodygi o odmiennej budowie np. plozace się, często rozgalezione. W budowie lodygi wyraznie zaznacza się przystosowanie do zycia ladowego. Z jej dolnej czesci wyrastaja nitkowate chwytniki (ryzoidy) które przytwierdzaja rosline do podloza i chlona z gleby roztwor soli mineralnych. Chwytniki nie maja budowy tkankowej, nie sa wiec organami jak lodyga i liscie. Lodyga mchu na przekroju poprzecznym wykazuje budowe warstwowa. Kazda warstwa stanowia komorki odrebnego typu, tworzace okreslona tkanke. Komorki w obrebie kazdej tkanki polaczone sa ze soba plazmodesmami i tworza jednolita calosc. Zewnetrzna tkanka jest skora (epiderma), czyli tkanka okrywajaca. Jest ona zbudowana z jednej warstwy komorek. Pod skora lezy tkanka mechaniczna (wzmacniajaca). Tworzy ja kilka warstw komorek o zgrubialych scianach. Tkanka mechaniczna nadaje lodydze sztywnosc niezbedna w srodowisku ladowym. Pod komorkami wzmacniajacymi znajduje się tkanka miekiszowa, pelniaca role magazynu mateialow zapasowych rosliny. Srodek lodygi zajmuje wiazka komorek przewodzacych dwoch rodzjow: martwe (hydroidy) slurza do przewodzenia wody i zywe (leptoidy) rozprowadzaja produkty asymilacji wytwarzane w lisciach. Lodyga mchu pokryta jest liscmi ulozonymi skretolegle i tworzy ped.
U mchow pokoleniem plciowym, haploidalnym (gametofitem) jest ulistniona lodyga. Jest to trwala czesc organizmy, pelniaca podstawowe funkcje zyciowe. Na wiosne na szczycie gametofitu tworza się skupiska organow rozmnazania plciowego: zenskich – rodni i meskich – plemni (rodniostany i plemniostany). Mszaki sa roslinami jednopiennymmi (rodnie i plemnie powstaja na jednej roslinie) lub dwupienne (na roznych osobnikach) np. plonnik. Rodnie sa tworami wielomorkowymi o ksztalcie kolbowatym. Do kulistej czesci zawierajacej pojedyncza komorke jajowa (gamete zenska) prowadzi dluga szyjka zaopatrzona w kanalik. Plemniki po wydostaniu się z plemni docieraja dzieki swym wiciom do osobnikow zenskich i zapladniaja komorki jajowe. Podczas suszy rozrod plciowy jest niemozliwy. Powstaje zygota dajac poczatek diploidalnemy pokoleniu mchow – sporofitowi. Zygota wytwarza zarodek który wyrasta nastepnie w dluga, cienka, bezlistna lodyzke (trzonek) zakonczona zarodnia w ksztalcie puszki. Lodyzka wraz z puszka jest sporofitem mchu, który nie ma lisci ani bezposredniego kontaktu z podlozem. Odzywia się substancjami dostarczanymi przez gametofit i jest pokoleniem krotkotrwalym. Utrzymuje się do momentu dojrzenia i rozsiania się zarodnikow, po czym zamiera i odpada od gametofitu. Po dajrzeniu zarodnikow czepek i wieczko odpada a zarodnia zwiesza się na lodyzce ku dolowi. Poprzez szczeliny w blonie zamykajacej puszke wysypuja się zarodniki i sa roznoszone przez wiatr. Zewnetrzna sciana zarodnika peka w wilgotnej ziemi i komorka zarodnika dzielac się wielokrotnie mitotycznie wyrasta w zielona, rozgaleziona nitke plozaca się po podlozu – jest to tzw splatek. Jest zaopatrzony w chwytniki. Powstaja na nim zwiazki licznych ulistnionych pedow. Po pewnym czasie splatek zamiera a poszczegolne pedy uzyskuja samodzielnosc. Nastepstwu pokoleni towarzysza cykliczne zmiany stopnia ploidalnosci nastepujacych po sobie postaci. Komorki pokolenia plciowego (gametofitu) sa haploidalne tzn ich jadra zawieraja pojedynczy zestaw chromosomow (n). Komorki pokolenia bezplciowego (sporofitu) cechuje natomiast podwojna, diploidalna liczba chromosomow (2n).
13. Omow budowe i cykl rozwojowy paproci.
Narecznica samcza: ocienione miejsca w lasach lisciastych. Lodyga, liscie, korzenie. Lodyga – utrzymywanie lisci, posredniczenie miedzy nimi a korzeniami w rozprowadzaniu substancji odzywczych i wody oraz magazynowanie materialow zapasowych. Duza powierzchnia lisci sprzyja asymilacji i sa nosnikami organow rozmnazania – zarodni. Lodyga z liscmi stanowi ped, który ze względu na duze rozmiary i znaczna mase musi być solidnie umocowany w glebie. Śluza temu silnie wyksztalcone, dlugie i rozgalezione korzenie wyrastajace z lodygi. Glowna jednak funkcja korzeni jest zaopatrywanie roslin w wode i sole mineralne, czerpane z gleby. Organy paproci: lodyga, liscie i korzenie zwiekszaja swoje rozmiary przez wzrost wierzcholkowy. Na szczycie kazdego organu lezy intensywnie dzielaca się komorka wierzcholkowa. Dzieli się ona intensywnie, odcinajac komorki potomne kolejno z trzech stron. Komorki te zachowuja zdolnosc do dalszeo dzielenia się. Stanowia one, wraz z komorka wierzcholkowa, tkanke tworcza danego organu. W miare kolejnych podzialow komorek tkanki tworczej wierzcholkowa czesc lodygi, liscia czy korzenia przesuwa się ustawicznie ku przodowi, czego efektem jest wzrost calego organu. Grupy komorek powstalych w wyniku podzialu tkanki tworczej roznicuja się stopniowo na poszczegolne tkanki stale.
W rozwoju paproci podobnie jak i mchow, wystepuje przemiana pokolen, polaczona z nastepstwem faz – diploidalnej i haploidalnej. Mchy i paprotniki roznia się jednak w zasadniczy sposób przebiegiem cyklu zyciowego. U mchow glownym, trwalym i morfologicznie zroznicowanym pokoleniem jest haplidalny gametofit, majacy postac ulistnionego pedu. U paproci okazale rosliny o zlozonej budowie i funkcjach to wlasnie sporofity – pokolenie diploidalne. Natomiast gametofit jest niepozorny i zyje krotko. Sporofit paproci wytwarza zarodnie. Sa one umieszczone na lisciach, przewaznie na ich dolnej powierzchi. Niekiedy powstaja na specjalnych lisciach zarodniowych (sporofilach), które sa wylaczone z funkcji asymilacyjnych. Zarodnie wystepuja w kupkach pokrytych przykrytych blona (zawijka). W czasie dojrzewania zawijka wysycha i odslania zarodnie. Maja one postac woreczkow osadzonych na trzonkach. Kazda zarodnia ma swoiste urzadzenie otwierajace i uwalniajace zarodniki podczas suszy. Haploidalne zarodniki kielkuja dajac poczatek haploidalnemu przedroslu, które utrzymuje zwiazek z podlozem za pomoca nitkowatych chwytnikow. Na dolnej powierzchni przedrosla powstaja rodnie z komorkami jajowymi i plemnie z plemnikami. Zaplodnienie odbywa się w wodzie pokrywajacej przedrosle. Rozmnazanie plciowe jest jedynym momentem nawiazujacym do wodnego trybu zycia przodkow tych roslin. W wyniku zaplodnienia komorki jajowej powstaje diploidalna zygota – zaczatek stadium sporofitowego. Rozrastajacy się mlody sporofit poczatkowo czerpie substancje odzywcze ze stopniowo obumierajacego przedrosla (gametofitu). Z chwila ukorzenienia się rosliny i rozwiniecia się pierwszych lisci sporofit usamodzielnia się, a przedrosle calkowicie zanika.
14. Dokonaj analizy porownawczej mszakow i paprotnikow.
15. Omow budowe i role korzeni roslin nasiennych.
Podstawowa czynnoscia fizjologiczna korzeni jest zaopatrywanie rosliny w wode i rozpuszczone w niej sole mineralne czerpane z gleby. Glowna funkcja mechaniczna jest przytwierdzanie rosliny do podloza i utrzymanie jej w pozycji pionowej. U wielu roslin okrytonasiennych korzenie spelniaja szereg innych, dodatkowych funkcji. Starsze partie korzeni pelnia zwykle funkcje magazynow zwiazkow zapasowych organizmu. U wielu gatunkow korzenie lub ich czesci dzieki odpowiedniej budowie sa szczególnie przystosowane do tej funkcji. Niektórym roslinom korzenie śluza do rozmnazania wegetatywnego.
16. Uzasadnij podstawowe czynnosci liscia i jego budowe.
Liscie sa organami roslin przystosowanymi do przeprowadzenia fotosyntezy. Najwyzszy rozwoj i najdalej posunieta specjalizacje osiagnely liscie roslin okrytonasiennych. Liscie, obok korzeni, pelnia w organizmie rosliny funkcje odzywcze. Ich glownum zadaniem jest asymilowanie CO2 w procesie fotosyntezy. W ciagu dnia, na swietle, w lisciach gromadza się produkty asymilacji. Dzieki swej budowie liscie sa glownymi narzedziami rosliny, przez które odbywa się wymiana gazowa zwiazana z fotosynteza i oddychaniem. Zaleznie od intensywnosci fotosyntezy i oddychania przez aparaty szparkowe wydostaje się na zewnatrz tlen, a pobierany jest CO2 lub odwrotnie. Wydalanie wody z rosliny przez parowanie nazywane jest transpiracja. Transpiracja zachodzi we wszystkich nadziemnych czesciach rosliny, najintensywniej jednak w lisciach, ze względu na ich duza powierzchnie. Para wodna wydostaje się z lisci przede wszystkim przez szparki. Jeżeli korzenie z powodu szuszy nie sa w stanie dostarczyc odpowiedniej ilosci wody, komorki szparkowe zamykaja się chroniac rosline przed nadmiern transpiracja. Liscie mogą przyjmowac zmodyfikowane funkcje dodatkowe: spichrzowe, podpierajace, obronne, rozrodcze..
Typowy lisc sklada się z plaskie i szerokiej blaszki lisciowej (czynna czesc) oraz cienkiego ogonka lisciowego. Blaszka jest rozpieta na rusztowaniu tzw nerwow lisciowych, zbudowanych z tkanek przewodzacych i tkanki mechanicznej. Silnie rozgalezione nerwy zaopatruja lisc w wode pobierana przez system korzeniowy i odprowadzaja z tkanek asymilacyjnych produkty fotosyntezy do lodygi. Ogonek lisciowy laczy blaszke lisciowa z lodyga, utrzymuje lisc w odpowiednim polozeniu wobec swiatla, a także amortyzuje podmuchy wiatru i uderzenia deszczu. Wiele roslin ma liscie bez ogonkow – siedzace. U np. traw nasada liscia tworzy pochwe lisciowa obejmujaca lodyge. U nasady lisci często wystepuja przylistki – male, zwykla parzyste blaszki.
17. Scharakteryzuj budowe organu generatywnego roslin okrytonasiennych (budowa kwiatu).
Procesy plciowego rozmnazania roslin okrytonasiennych przebiegaj podobnie jak u roslin ewolucyjnie starszych – nagosiennych, paprotnikow i mszakow, choc przebieg jest mocno zmodyfikowany. Charakterystycznymi narzadami roslin okrytonasiennych sluzacymi do rozmnazania plciowego sa kwiaty. Ich budowa jest nieporownanie bardziej zlozona anizeli kwiatow roslin nagosiennych. Zalazki sa calkowicie osloniete przez tkanke kwiatu, a powstajace w wyniku zaplodnienia nasiona znajduja się wewnatrz owocow – narzadow specyficznych dla roslin okrytonasiennych. Kwiat jest przeksztalconym fragmentem pedu, który zamiast zielonych lisci wyksztalce liscie zmodyfikowane, przystosowane do funkcji rozrodczych. Caly kwiat osadzony jest na szypulce (lodyzce kwiatowej) która w gornej czesci, tuz pod kwiatem, rozszerza się, tworzac tzw dno kwiatowe. Istnieja tez kwiaty bezszypulkowe – siedzace. Typowy kwiat zbudowany jest z przeksztalconych lisci wyrastajacych z dna kwiatowego i tworzacych czesc generatywna i czesc plonna kwiatu (okwiat: korona z platkow i kielich – zielone dzialki). Czesc generatywna stanowia slupki (zenskie wlwmenty kwiatu) i preciki (elementy meskie) – wiekszosc okrytonasiennych ma kwiaty obuplciowe. Wszystkie elementy osadzone sa na dnie kwiatowym okolkowo. Wnetrze kwiatu zajmuja slupki, zazwyczaj zrosniete w slupek wielokrotny. Jest on otoczony wiencem precikow. Czesci generatywne okalaja platki korony, a nastepnie dzialki kielicha. Typowy kwiat uformowany jest przez 5 okolkow: okolek slupkow, 2 okolki precikow i 2 okolki okwiatu. Pojedynczy slupek jest przeksztalconym owocolistkiem – zwinietym i zrosnietym brzegami. Dlatego tez zalazki, które u roslin nagonasiennych osadzone sa na owocolistku, u nakrytonasiennych znajduja się wewnatrz komory slupka. Komora z zalazkami lezy w dolnej czesci slupka, tworzacej zalaznie. Czesc gorna slupka jest zwezona i wyciagnieta w szyjke, która zakonczona jest znamieniem. Preciki sa najczesciej wolne, sklada się z nitki i osadzonej na niej glowki. Glowka precika zbudowana jest z dwoch pylnikow polaczonych lacznikiem. Każdy pylnik zawiera dwa woreczki pylkowe, ktorychkomory wypelnione sa ziarnami pylku.
18. Scharakteryzuj cykl rozwojowy rosliny okrytonasiennej – od nasienia do nasienia.
Funkcja kwiatu jest przeprowadzenie procesu zaplodnienia, w którego wyniku powstaja nasiona – organy reprodukcyjne i przetrwalnikowe roslin nasiennych. Tworzenie nasion poprzedza zmaina stopnia ploidalnosci komorek w organach rozrodczych rosliny.
Stadium gametofitu. Komorki jajowe powstaja w woreczkach zalazkowych, znajdujacych się w zalazkach. Zalazki przytwierdzone sa do wewnetrznej sciany zalazni (lozyska) sznurkiem. Zalazek roslin okrytonasiennych jest odpowiednikiem makrosporangium paprotnikow, woreczek zalazkowy odpowiada natomiast makrosporze – tym samym jest makrogametofitem. Zalazek sklada się z osrodka otoczonego jedna lub dwiema oslonkami. Na wierzcholku oslonki pozostawiaja otwor tzw okienko. Powstawanie woreczka zalazkowego, czyli zenskiego gametofitu roslin okrytonasiennych, poprzedzone jest kilkakrotnymi podzialami komorek w zalazku, z którym jeden jest podzialem redukcyjnym (mejoza). Uformowany woreczek zalazkowy zbudowany jest poczatkowo z jednej komorki zawierajacej 8 jader haploidalnych. Dwa sposrod tych jader ustwiaja się w centrum woreczka tworzac tzw wtorne jadro woreczka zalazkowego (diploidalne), pozostale 6 umiejscowione jest po obu biegunach woreczka i otacza się cytoplazma – jedna jest komorka jajowe. Budowa zenskiego gametofitu sprowadza się do kilku komorek bez szczatkowej rodni (u nagonasiennych).
Gemetofitem meskim, czyli mikrogametofitem, jest ziarno pylku (mikrospora paprotnikow roznozarodnikowych) powstajace w komorach pylkowych pylnikow. Ziarnko pylku to dwie komorki haploidalne: wieksza komorka wegetatywna i zawieszona w jej wnetrzu komorka generatywna. Calosc otoczona jest podwojna sciana. Dojrzale ziarna pylku wysypuja się z pylnikow i dostaja na znamiona slupkow. Ziarno pylku osadzone na znamieniu slupka kielkuje i wytwarza lagiewke pylkowa. Komorka generatywna dzieli się, tworzac dwie gamety meskie – plemniki, które przedostaja się do lagiewki. Przeniesienie pylku z precikow na znamie slupka to zapylenie. Odbywa się za pomoca zwierzat, glownie owadow lub wiatru (owadopylne i wiatropylne). Wiatropylne maja preciki daleko wysuniete z kwiatow dzieku dlugim nitkom, a pylek jest sucy i b.lekki. Znamiona slupkow sa suze, również wysuniete z kwiatu, często piorkowate. Kwiaty roslin samopylnych sa zdolne do wytwarzaniw pelnowartosciowych nasion w wyniku zapylenia wlasnym pylkiem (stosunkowo niewiele roslin). Okrytonasienne to w wiekszosci obcopylne. Ich kwiay sa przewaznie obuplciowe, ale maja przystosowana chroniace przed samozapyleniem np. preciki i slupki dojrzewaja w roznym czasie. Sa zapylane w sposób krzyzowy – pylkiem innego osobnika lub innego kwiatu tego samego osobnika.
Wkrotce po zapyleniu nastepuje w kwiecie zaplodnienie, czyli polaczenie się gamety meskiej (plemnika) z gameta zenska (jajem). Zawierajaca 2 plemniki ladiewka pylkowa wzrasta w tkanke slupka i poprzez szyjke kieruje się do zalazni, po czym przez okienko wnika do zalazka. W zalazku plemniki uwalniaja się z lagiewki i dokonuja zaplodnienia. R.okrytonasienne charakteryzuja się podwojnym zaplodnieniem. Jeden z plemnikow laczy się z komorka jajowa – powstaje diploidalna zygota, która rozwija się w zarodek nowej rosliny. Drugi plemnik zespala się z diploidalnym jadrem wtornym woreczka zalazkowego – powstaje komorka triploidalna (3n) bedaca zaczatkiem triploidalnej tkanki odzywczej tzw bielma. Po zaplodnieniu zalazek rozrasta się i przeksztalca w nasienie. Oslonki zalazka twardnieja i tworza lupine nasienia. Nasienia jest wiec zwykle zbudowane z zarodka, bielma i lupiny nasiennej. Rozrastaniu się zalazkow i przeksztalcaniu ich w nasiona towarzyszy powiekszanie się zalazni. Grubiejaca sciana zalazni tworzy owocnie, która otacza nasiona. W ten sposób powstaje owoc, zlozony z owocni i nasion. Czesci kwiatu nie uczestniczace w tworzeniu owocu – szyjki slupkow, preciki i okwiat – obumieraja i odpadaja. Niekiedy w formowaniu owocu, oprocz zalazni, biora udzial inne elementy kwiatu, np. rozrastajace się dno kwiatowe. Takie owoce nosza nazwe rzekomych. Należy do nich np. jablko. Jego czesc jadalna powstaje z dna kwiatowego, z zalazni tworzy się czesc wewnetrzna – komory nasienne.
19. Przedstaw graficznie i omow nasienie.
Nasienie sklada się z zarodka, bielma i lupiny. Niektóre rosliny maja nasiona bezbielmowe. W nasionach bezbielmowych substancje odzywcze zgromadzone sa w lisciach zarodkowych (liscieniach), które sa wtedy silnie wyksztalcone (fasola, lubin, dynia, slonecznik). Zarodek sklada się z zawiazkow organow wegetatywnych: korzenia, lodygi i lisci. Na zawiazku pedu, oprocz paczka szczytowego, znajduja się liscienie (dwa u roslin dwulisciennych i jeden u jednolisciennych). Bielmo lub liscienie sa magazynem zwiazkow pokarmowych, zuzywanych przez zarodek w czasie kielkowania. Znajduja się tu weglowodany, bialka i tluszcze oraz zwiazki minaralne, witaminy itp. Wartosc uzytkowa wielu nasion jest zwiazana z odpowiednia zawartoscia ich tkanki spichrzowej. Lupina chroni nasienie przed wysychaniem, uszkodzeniem mechanicznym, infekcja bakteryjna lub grzybowa.. U wielu roslin lupina wyksztalca rozmaite lotne lub czepne przydatki, ulatwiajace rozsiewanie. Widoczny na pupinie slad tzw zalazek jest pozostaloscia miejsca umocowania zalazka na sznureczku. Szczegolna budowa cechuje nasiona traw i zboz tzw ziarniaki. Zarodek i bielmo sa zrosniete z lupina a lupina z kolei zrosnieta jest z owocnoa. Ziarno pszenicy czy zyta nie jest zatem nasieniem lecz owocnia. Nasiona śluza roslinie nie tylko do rozmnazania ale zarazem do opanowania nowych terenow. Samorzutne wysiewanie nasion nastepuje dosc rzadko. Na ogol sa one (same lub wraz z owocami) roznoszone przez wiatr, wode lub zwierzeta. Nasiona roslin wodnych i przybrzeznych sa przenoszone przez prady wody. Nasiona takie dzieki specjalnej budowie nie nasiakaja woda i przez dlugi czas mogą utrzymywac się na powierzchni. Po odpowiednim, wlasciwym dla kazdej rosliny czasie spoczynku nasiona w sprzyjajacych warunkach wilgotnosci i temperatury zaczynaja kielkowac. Pierwszym objawem kielkowania jest pecznienie nasienia chlonacego wode. Uwalniane enzymatycznie skladniki odzywcze z bielma (lub luiscieni) przedostaja się do zarodka. Pierwszy przebija lupine wydluzajacy się zawiazek korzenia, który zaglebia się w ziemie, nastepnie z lupiny nasiennej wydobywa się ped. Szybko rozrastajacy się korzen umocowuje siewke w glebie i przystepuje do odzywiania mlodego organizmu. U roslin jednolisciennych nasienie podczas kielkowania pozostaje w ziemi. U dwulisciennych kielkowanie przebiega dwojako – zaleznie od tego jaka czesc zawiazka pedu rozrasta się silniej. U pewnych roslin (fasola) w czasie kielkowania silnie wydluza się czesc podliscieniowa lodygi, wyciagajac z gleby liscienie i wynoszac je ku gorze. Jest to kielkowanie nadziemne. U innych roslin (groch) wydluza się czesc nadliscieniowa lodygi a tym samym liscienie pozostaja w glebie. Liscienie wyniesiona nad powierzchnie gruntu zazieleniaja się i przystepuje do fotosyntezy jeszcze przed rozwinieciem się lisci wlasciwych. Pozniej przewaznie zamieraja i odpadaja chociaz u niektórych roslin mogą wystepowac w ciagu calego zycia organizmu.
20. Wymien sposoby rozsiewania nasion.
21. Wymien cechy przystosowawcze robakow do pasozytniczego trybu zycia.
Przywry – pasozytniczy tryb zycia wywarl gleboki wplyw na budowe i rozwoj: uuproszczony uklad nerwowy, niezwykle silny rozwoj ukladu rozrodczego i duza plodnosc.
22. Zanalizuj cykl rozwojowy wybranego plazinca pasozytniczego z wyjasnieniem co to jest zywiciel posredni i ostateczny.
Do typu plazincow, czyli robakow plaskich, naleza organizmy dwuboczne symetryczne, nie majace odnozy, o ciele grzbietowo-brzusznie splaszczonym. Powloke ciala tworzy jednowarstwowy nablonek (komorkowy u form wolno zyjacych; syncytialny u form pasozytniczych). Plazince sa zwierzetami trojwarstwowymi – poszczególne ich tkanki rozwinely się z trzech listkow zarodkowych: ektodermy, mezodermy i endodermy. Nie maja narzadow wymiany gazowej, oddychaja cala powierzchnia ciala lub beztlenowo (pasozyty wewnetrzne). Morza, wody slodkie, wilgotna gleba. 10 tys gatunkow: wirki, przywry, tasiemce. Przywry ok. 5 tys znanych garunkow, niewielkie robaki kilkumilimetrowej dlugosci. Ektopasozyty – formy pasozytujace na narzadach zewnetrznych. Endopasozyty – wewnetrzne pasozyty kregowcow. Uklad narzadow rozrodczych jest obojnaczy, gonady meskie (jadra wytwarzajace plemniki) i zenskie (jajnik produkujacy komorki jajowe oraz kanaly wyprowadzajace i liczne gruczoly dodatkowe) znajduja się w jednym osobniku. Rozwoj jest prosty lub zlozony z licznymi stadiamy larwalnymi, u pasozytow (przywry i tasiemce) często zwiazany ze zmiana zywiciela. Akt plciowy rozpoczyna się zaplemnieniem, czyli wprowadzeniem plemnikow do zenskich kanalow rodnych. Zaplemnienie u przywr jest krzyzowe tzn nastepuje w wyniku kopulacji dwoch obojnaczych osobnikow zaplemniajacych się nawzajem. Zaplemnienie prowadzi do zaplodnienie czyli polaczenie się plemnikow z komorkami jajowymi. Uklad rozrodczy przystosowany jest do wytwarzania wielkiej liczby jaj. Ogromna plodnosc przywr jest niezbedna przy znacznej smiertelnosci potomstwa wynikajacej ze zlozonosci cyklu rozwojowego na który skladaja się przeobrazenie postaci larwalnych, przemiana pokolen i zmiany zywicieli. Do przywr o zlozonym rozwoju należy motylica watrobowa fasciola hepatica – pasozyt wewnetrzny dorastajacy do 3 cm dlugosci którego zywicielami ostatecznymi sa przede wszystkim owce, bydlo domowe i inne ssaki roslinozerne. Zywiciel posredni to slimak wodny – blotniarka moczarowa. W organizmie zywiciela posredniego czasowo przebywaja i rozmnazaja się postacie larwalne pasozyta. Dojrzalosc przywra osiaga w ciele zywiciela ostatecznego, gdzie pozostaje na stale. Wystepuje w watrobie, zywiac się krwia, zolcia i produktami rozpadu komorek. Choroba wywolywana inwazja tych pasozytow nosi nazwe fasciolozy. Cykl zyciowy: zaplodnione jaja przez przewod zolciowy watroby dostoja się do jelita zywiciela, skad sa wydalane z kalem. Dalszy rozwoj może przebiegac jedynie w srodowisku wodnym np. na podmoklej lace. W wodzie z jaj wylegaja się orzesione plywajace larwy – miracidia. Miracidium może zyc 1-2 dni. Dalszy rozwoj larwy może nastapic tylko wówczas, gdy dostanie się ona do ciala blotniarki, gdzie osiada w watrobie. Traci wówczas rzeski i przeksztalca się w tzw sposocyste. Sporocysta zawiera komorki jajowe które partenogonetycznie (bez udzialu plemnikow – nie zaplodnione) rozwijaja się w kolejne pokolenie – redie macierzyste. Powstaja one we wnetrzu sporocysty skad uwalniaja się po jej peknieciu. Redia jest wiec drugim pokoleniem. W jej wnetrzu mogą się tworzyc partenogenetycznie redie potomne lub rozwijac cerkarie. Cerkarie maja cialo zakonczone ogonkiem za którego pomoca samodzielnie się poruszaja. Wydostaja się one z redii po czym opuszczaja cialo slimaka. Po uplywie ok. doby w czasie ktorej cerkarie plywaja swobodnie w wodzie, przyczepiaja się do roslin, traca ogonki i przeksztalcaja się w metacerkwie a nastepnie otorbiaja się i tworza cysty – inwazyjne formy pasozyta. W tej postaci po obeschnieciu laki, motylice polkniete wraz z trawa przez ktoregos z zywicieli ostatecznych trafiaja do jego przewodu pokarmowego. Tam wydostaja się z oslonek cyst i wedruja do watroby. Ze względu na duza mozliwosc zakazenie na podmoklych lakach nie wolno wypasac owiec a także należy unikac wypasania tam bydla. W trakcie kolejnych stadiow larwalnych motylicy nastepuje stopniowe formowanie się jej narzadow wewnetrznych. Dojrzalosc plciowa przywry osiagaja w ciele zywiciela ostatecznego. Jako pasozyt zablakany motylica może pasozytowaz także w przewodzie pokarmowym zwierzat domowych (kotow, psow) a nawet czlowieka.
23. Wykaz zwiazek budowy ryby z warunkami srodowiska.
Ryby sa gromada kregowcow liczaca ok. 12 tys gatunkow. W budowie zewnetrznej i wewnetrznej zaznacza się wiele przystosowan do srodowiska wodnego i trybu zycia. Okon rzeczny perca fluviatilis. Ksztalt ciala wrzecionowaty, bocznie splaszczone z dosc wyraznie zarysowana wypukloscia grzbietu. Swoistym narzadem ryb jest linia boczna. Otworki w luskach prowadza do podskornego kanalika wyscielanego nablonkiem zawierajacym komorki zmyslowe. Narzad linii bocznej orientuje rybe o kierunku i sile pradow wody. Dzieki niemu ryba bez pomocy wzroku, rejestrujac zmiany cisnienia wody, wyczuwa obecnosc innej ryby lub innego poruszajacego się przedmiotu, a odbierajac odbicie fal stwierdza instnienie przeszkody. Woda jes osrodkiem ok. 800 razy gestszym od powietrza i poruszajac się w niej cialo musi pokonywac znaczy opor. Za jedno z podstawowych przystosowan ryb do zycia w wodzie należy uznac ich oplywowy, torpedowy ksztalt. Zbiorniki wodne nie sa srodowiskami jednorodnymi. Tworza je roznorodne siedliska. Typowy rybi ksztalt ciala cechuje gatunki zyjace w toni wodnej. Ryby zyjace wśród przybrzeznych trzcin maja cialo zwykle sinlnie bocznie splaszczone, ulatwiajace zwinne przemykanie się. Wiele ryb dennych lezacych nieruchomo na podlozu ma cialo szerokie, splaszczone grzbietowo-brzusznie (fladra). Ubarwienie: srebrzyste, polyskujace w toni wodnej, denne lub zamieszkujace muliste, metne wody maja ubarwienie szare, brunatne. Liczne gatunki ryb egzotycznych, zyjacych wśród raf koralowych, odznacza się jaskrawymi kolorami i oryginalnoscia ksztaltow. Zaleznie od sposobu odzywiania wyroznia się ryby roslinozerne, drapiezne oraz ryby spokojnego zeru. Pokramem ryb drapieznych sa inne mniejsze ryby lub ikra. Ryby spokojnego zeru zywia się planktonem. Z rodzajem pobieranego pokarmu wiaze się budowa aparatu gebowego i calego przewodu pokarmowego, zwlaszcza dlugosc jelita. Ryby drapiezne maja uzebione szczeki, krotkie jelito i dobrze wyksztalcony zoladek. U pozostalych, zwlaszcza roslinozernych, jelito jest dlugie, a zoladek slabo rozwiniety. Ryby drapiezne pobieraja pokarm okresowo w wiekszych ilosciach.
24. Wyjasnij, ze plazy to organizmy przystosowane do zycia w dwoch srodowiskach.
Wielokierunkowa ewolucja, dokonujaca się w obrebie gromady ryb, doprowadzila m in do powstania ryb trzonopletwych od których prawdopodobnie wywodza się pierwotne gady – pierwsze kregowce. Plazy sa zwierzetami których tryb zycia okresla się jako wodno ladowy. Formy dorosle sa ladowe lub ziemno-wodne. Ze względu na delikatna, nieodporna na wysychanie skore zyja w miejscach wilgotnych i zacienionych. Rozwoj odbywa się w wodzie zawsze slodkiej; wszystkie plazy przechodza metamorfoze. Typ ukladu oddechowego plazow zwiazny jest ze srodowiskiem wystepowania form rozwojowych. Larwy (kijanki) oddychaja za pomoca skrzeli, wykorzystujac tlen rozpuszczony w wodzie. Narzadami oddechowymi osobnikow doroslych sa pluca. Powazna role w bilansie wymiany gazowej spelnia tez oddychanie przez skore. W budowie ukladu krwionosnego plazow zaznaczaja się duze roznice w porownaniu z ukladem ryb, co jest zwiazane z przystosowaniem do oddychania tlenem atmosferycznym. U ryb wystepuje jeden uklad krwioobieg: serce-skrzela-organizm-serce. U plazow wyodrebnily się dwa obiegi krwi, majace oddzielne systemy naczyn: obieg duzy (serce-organizm-serce) i obieg maly (serce-pluca-serce). Każdy krwioobieg ma wlasne systemy naczyn, które zbiegaj się w sercu. Z podzialem tym wiaze się budowa serca zlozonego z dwoch przedsionkow i jednej komory. Plazy sa zwierzetami zmiennocieplnymi. Podobnie jak ryby i gady nie sa zdolne do utrzymania stalej temperatury ciala wyzszej od temperatury otoczenia, co uzaleznia ich zycie od warunkow atmosferycznych. W naszej strefie klimatycznej w zimie (w krajach tropikalnych w czasie suszy) plazy zagrzebuja się w mule, w ziemi, pod liscmi i zapadaja w stan odretwienia – anabioze. Gromada plazow dzieli się na 3 rzedy: ogoniaste, bezogonowe i beznogie. Ogoniaste urodela sa grupa najbardziej typowa dla gromady, najsilniej zwiazana ze srodowiskiem wodnym. Na ladzie poruszaja się niezdarnie. Pozostale rzedy skupiaja formy bardziej wyspecjalizowane. Bezogonowe anura maja cialo krepe, bez ogona, a konczyny tylne znacznie silniej rozwiniete niż przednie. Po ziemi poruszaja się na ogol zrecznie, skokami. Beznogie apoda maja cialo silnie wydluzone, wezowate; zanik konczyn jest u nich zwiazany z podziemnym trybem zycia – zyja w krajach tropikalnych.
25. Zanalizuj, jakie cechy umozliwiaj ptakom lot.
Ptaki wraz z ssakami zaliczane sa do grupy kregowcow wyzszych. Kragloustne, ryby, plazy i gady stanowia grupe kregowcow nizszych. Ptaki wywodza się od gadow. Prawdopodobnie rozwinely się od wymarlej, wyspecjalizowanej grupy gadow nadrzewnych. Bliskie pokrewienstwo ptakow i gadow widoczne jest w wilu cechach morfologicznych, anatomicznych i rozwojowych.Wiele cech budowy i fizjologii ptakow zwiazanych jest z przystosowaniem tych zwierzat do lotu. Samo jednak przeksztalcenie konczyn przednich w skrzydla nie jes nowa, specyficzne cecha ptasia. Istnialy bowiem, obecnie już wymarle, latajace gady.
26. Wyjasnij, jakie osiagniecia umozliwily gadom przystosowanie się do ladowego trybu zycia.
Gady sa gromada liczaca blisko 5 tys wspolczesnie zyjacych gatunkow. Ewolucyjnie wywodza się od pewnego odlamu pierwotnych plazow. Stanowia pierwsza w filogenezie kregowcow grupe zwierzat calkowicie ladowych. Gady wystepujace w srodowisku wodnym sa formami wtornie przystosowanymi. W zwiazku z ladowym trybem zycia u wiekszosci gadow pojawiaja się nowe cechy w budowie i rozwoju zarodkowym, rozniace je od jeszcze silnie zwiazanych z woda plazow. Ogolnym pokrojem ciala gady przypominaja plazy ogoniaste i beznogie. Rozni je budowa skory: u plazow jest ona delikatna i stale wilgotna, u gadow sucha, pokryta grubym, zrogowacialym naskorkiem tworzacym plytki lub luski. Taka budowa skory zabezpiecza organizm przed utrata wody, ale rownoczesnie uniemozliwia skorna wymiane gazowa. Gady oddychaja wylacznie plucami, które sa znacznie lepiej rozwinieta i maja duzo wieksza powierzchnie niż pluca plazow. Pozostale uklady narzadow wewnetrznych cechuje również wyzszy stopien rozwoju. Lepiej rozwiniety jest mozg, w którym zaczyna się wyodrebniac kora mozgowa zbudowana z szarej substancji. Serce zlozone jest z dwoch przedsionkow i komory, czesciowo przedzielonej na dwie czesci niepelna przegroda – u krokodyli ta przegroda jest calkowita, a serce dwukomorowe. Narzady wydalnicze maja charakter nerek ostatecznych. Glowna zdobycza ewolucyjna gadow, która umozliwila im pelne uniezalenienie się od srodowiska wodnego, było pojawienie się w ich rozwoju zarodkowym blon plodowych. Blony te otaczaja zarodek, tworzac wokół niego komore wypelniona plynem. Takie zabezpieczenie zarodkow umozliwia gadom i wyzej uorganizowanym kregowcom rozrod i skladanie jaj na ladzie. Gady, ptaki i ssaki tworza grupe owodniowcow Amniota, w przeciwienstwie do kragloustnych, ryb i plazow, które tworza grupe bezowodniowcow Anamnia. W sklad gromady gadow wchodza cztery rzedy: hatterie, luskonosne, zolwie, krokodyle.
27. Wyjasnij przebieg i sens biologiczny fotosyntezy.
Wszystkie zwierzeta, ludzie oraz niektóre bakterie i grzyby otrzymuja w pokarmach wode oraz stosunkowo zlozone substancje organiczne – cukrowce, bialka, tluszcze i witaminy – odzywiania cudzozywne (heterotrofizm), dlatego ze organizmy te nie potrafia syntetyzowac zlozonych substacji organicznych z prostych zwiazkow nieorganicznych pobranych ze srodowiska. Taka zdolnoscia obdarzone sa autotrofy (organizmy samozywne) syntetyzujace cukrowce i zlozone zwiazki azotowe z CO2, wody i soli mineralnych. Tak odzywiaja się wszystkie rosliny zielone i niektóre bakterie. Do syntezy skomplikowanych zwiazkow, szczególnie z prostszych skladnikow, jest potrzebna energia. Dla ogromnej wiekszosci organizmow autotroficznych jest nia energia sloneczna, absorbowana przez barwniki asymilacyjne – chlorofile i karetenoidy. Istota procesu foteosyntezy polega na wytworzeniu cukrow z prostych substratow: CO2 i wody z udzialem energii swietlnej. Proces ten zachodzi tylko u roslin zielonych i niektórych bakterii a scislej mowiac w chloroplastch roslin i w cialkach chromoforowych bakterii. Struktury te stanowia miniaturowe fabryki produkujace substancje organiczne, dzieku wystepowaniu w nich barwnikow asymilacyjnych: chlorofili lub bakteriochlorofili i karotenoidow. Barwniki te absorbuja energie swietlna i z udzialem innych zwiazkow wystepujacych w chloroplastach przeksztalcaja ja w energie wiazan chemicznych, magazynowana w czasteczkach cukrow prostych, a nastepnie w bardziej zlozonych zwiazkach organicznych. Z tej energii swietlnej, przed wielu laty przeksztalconej w energie chemiczna, korzystamy spalajac w piecach drewno i wegiel lub rope naftowa – przeksztalcone produkty fotosyntezy. Rownanie fotosyntezy: 6CO2+6H2O+energia swietlna=C6H12O6+6O2. Niektóre bakterie mogą asymilowac CO2 bez udzialu wody jako drugiego substratu. Może nim być H2S: CO2+2H2O=[HCOH]+H2O+O2 fotosynteza u roslin zielonych. CO2+2H2O=[HCOH]+H2O+2S fotosynteza u bakterii siarkowych. Zarówno H2O jak i H2S spelniaja podobna role – sa donorami wodoru koniecznego do redukcji CO2. W przypadku asymilacji CO2 bez udzialu wody w srodowisku gromadzi się siarka, podobnie jak tlen w przypadku fotosyntezy roslin zielonych. Niezaleznie od rodzaju donora wodoru, obok cukrowcoe symbolizowanych w powyzszych rownaniach jako fragment ich lancucha (HCOH). Można by zatem powiedziec, ze w wyniku fotosyntezy powstaja zwiazki weglowe bardziej zredukowane w porownaniu z CO2. Proces fotosyntezy sklasa się z dwoch funkcjonalnie zaleznych od siebie faz, przebiegajacych jednoczesnie lub w roznym czasie w chloroplastach: faza swietlna (fotochemiczna) zlokalizowana w strukturach zawierajacych barwniki asymilacyjen oraz faza bezposrednia niezalezna od swiatla (ciemnosciowa) choc termin ten nieslusznie sugeruje ze warunkiem jej przebiegu jest ciemnosc, jest zlokalozowana w stromie chloroplastow, tam gdzie zachodza reakcje biochemiczne asymilacji CO2, czyli wlaczanie go do zwiazkow organicznych. Przylaczenie CO2 do jakiegos organicznego zwiazku prowaszi do wytworzenia grupy kwasowej w mysl reakcji: RH+CO2=RCOOH. RH symbolizuje akceptor (biorce) CO2. Tego typu reakcje karboksylacji nie wymagaja energii swietlnej ani energii chemicznej; mogą zachodzic również w komorkach organizmow heteroficznych, np. czlowieka. Możemy je nazwac reakcjami asymilacji CO2, gdyz gaz ten jest wlaczny do zwiazku organicznego, czyli asymilowany. Wytworzony produkt reakcji zawiera grupe karboksylowa, która w wyniku redukcji przeksztalci się w grupe aldehydowa, charakterystyczna dla wielu cukrow. Zatem aby powstal cukier, produkt fotosyntezy, musi nastapic redukcja grupy karboksylowej do aldehydowej, a do redukcji konieczna jest energia; w procesie fotosyntezy jej pierwotnym zrodlem jest energia sloneczna. Energia potrzebna do redukcji grupy kwasowej do grupy aldehydowej jest dostarczana w postaci produktow fazy swietlnej procesu fotosyntezy – adenozynotrifosforanu ATP oraz zredukowanego zwiazku o symbolu NADPH2 (zredukowany forforan dinukleotydu nikotynamidoadeninowego) bedacego uniwersalnym przenosnikiem wodoru. NADPH2, podobnie jak ATP, jest zbudowany z rybozy, zwiazkow pierscieniowycj zawierajacych azot oraz z reszt kwasu fosforowego. ATP jest syntetyzowany z ADP i fosforanu. NADPH2 powstaje w wyniku redukcji (przylaczania wodoru) do NADP. Fotony wybijaja z czasteczki chlorofilu elektrony. Roslina wykorzystuje ich energie. Fotosynteza to proces polegajacy na asymilacji CO2 i redukcji wytworzonej grupy karboksylowej do grupy aldehydowej zawartej w czastce cukru.
28. Wyjasnij, co to jest fermentacja, jakie sa jej rodzaje, przebieg oraz znaczenie w przyrodzie i gospodarce czlowieka.
29. Omow budowe i funkcje ukladu pokarmowego czlowieka.
Charakterystycznym elementem ukladu pokarmowego ssakow sa żeby osadzone w zebodolach kosci szczek. Żeby zbudowane sa z dentyny, która otacza lezaca w srodku tkanke zeba – miazge. Przewod pokarmowy rozpoczyna się jama gebowa w ktorej pokarm poddawany jest procesom przygotowujacym go do trawienia. Oprocz zębów uczestniczy w nim slina, wydzielana przez gruczoly slinowe. Zwilża on a pokarm ulatwiajac jego polykanie, zawiera także enzymy rozkladajace skrobie na cukry proste. Na dnie jamy gebowej lezy jezyk – narzad o wielorakich funkcjach m.in. zmyslowe komorki smakowe. Z jamy gebowej przez krotka gardziel pokarm dostaje się do przelyku, a nastepnie do zoladka. Budowa zoladka ssakow zwiazana jest z rodzajem pobieranego pozywienia. Zadaniem ukladu pokarmowego jest rozlozenie pobranego pozywienia na skladniki przyswajalne dla organizmu, wchloniecie ich i usuniecie resztek niestrawionych. Przewod pokarmowy strunowcow jest cewa przebiegajaca przez organizm – rozpoczyna się otworem gebowym i konczy otworem odbytowym. Przewod zroznicowany jest na szereg odcinkow spelniajacych scisle okreslone czynnosci: jama gebowa, gardziel, przelyk, zoladek i jelito. Jelito zroznicowane jest na kilka odcinkow przystosowanych budowa do spelniania okreslonych funkcji. Narzadami ukladu pokarmowego sa także gruczoly wydzielajace soki trawienne – glownie watroba i trzustka (watroba jest również magazynem zapasowych substancji odzywczych). Uksztaltowanie oraz stopien rozwoju i specjalizacji poszczegolnych odcinkow przewodu pokarmowego zalezy od rodzaju pobieranego pokarmu.
30. Omow budowe i funkcje ukladu krwionosnego czlowieka.
W ukladzie krwionosnym wystepuja dwa obiegi krwi, a serce, podobnie jak u ptakow, jest czterokomorowe. W malym obiegu plucnym krew odbywa droge od prawej komory przez pluca do lewego przedsionka. Natleniona krew z lewej komory przez glowna tetnice aorte, liczne tetnice i naczynia wlosowate rozprowadzana jest obiegiem duzym po organizmie. Nastepnie powraca systemem zyl do prawego przedsionka serca. Krew ssakow pelni funkcje oddechowe, pokarmowe, wydalnicze i obronne.
31. Omow budowe i funkcje ukladu oddechowego czlowieka.
Narzadami oddechowymi sa pluca do których powietrze dostaje się przez nozdrza, jame nosowa, nozdrza wewnetrzne, ktran, tchawice i oskrzela. Przeplyw powietrza przez uklad oddechowy wywolany jest rytmicznymi ruchami miesni miedzyzybrowych klatki piersiowej i przepony, które na przemian zmniejszaja i zwiekszaj cisnienie w jamie plucnej. Daznosc do wyrownania cisnienia wywnetrznego i zewnetrznego powoduje nastepujace po sobie wdechy i wydechy. Ktran jest narzadem glosu. Jej scianki wzmocnione sa chrzastkami, a gorny otwor osloniety naglosnia, czyli faldem sluzowki zamykajacym krtan w momencie polykania pokarmu. Dwa inne faldy blony sluzowej, wyscielajacej jame krtani, tworza struny glosowe. Od ich napiecia zalezy wysokosc glosu wydawanego przez zwierze. Tchawica jest prostym przewodem, wzmocnionym chrzestnymi pierscieniami. Rozdwaja się ona na oskrzela, rozdzielajace się na coraz drobniejsze rozgalezienia. Najdrobniejsze oskrzeliki zakonczone sa pecherzykami plucnymi. Pecherzyki oplata siec naczyn wlosowatych za których posrednictwem dokonuje się wymiana gazowa. Dzieki budowie pecherzykowej czynna powierzchnia pluc jest np. u czlowieka 100 m2 przy pow ciala ok. 2 m2
32. Omow budowe i funkcje ukladu wydalniczego czlowieka.
Uklad wydalniczy ma postac pary nerek ostatecznych polaczonych moczowodami i pecherzem moczowym. Zbierajacy się w pecherzu mocz wydalany jest okresowo przez cewke moczowa zakonczona otworem wydalniczym (kloaka wystepuje jedynie u stekowcow). Nerki maja postac zwartych cial fasolowatego ksztaltu. Skladaja się z warstwy korowej i rdzeniowej. W warstwie korowej wystepuja liczne klebuszki naczyn wlosowatych.
33. Omow budowe i funkcje ukladu rozrodczego meskiego.
U samcow ssakow uklad rozrodczy tworza parzyste jadra oraz przewody wyprowadzajace plemniki: najadrza i nasieniowody, uchodzace do cewki moczowej. Jadro ssaka slada się z licznych cienkich cewek zwanych kanalikami nasiennymi lub kretymi, przechodzacymi w kanaliki proste. Z nich tworzy się nieregularna siec przewodow (siec jadra) otwierajaca się do kanalow wyprowadzajacych. Lacza się one z poskrecanym przewodem najadrza, przechodzacym w nasieniowod. Wraz z nasieniowodem do cewki moczowj uchodza także gruczoly dodatkowe: gruczoly Cowpera i stercz (prostata); ich wydzielina wraz z plemnikami tworzy sperme (nasienie). Sciany kanalika nasiennego tworzy nablonek plciowy, zlozony z komorek nablonkowych, duzych komorek Sertoliego pelniacych funkcje odzywcze, oraz komorek praplciowych. Pomiedzy kanalikami znajduja się naczynia krwionosne i tkanka laczna, w ktorej leza duze komorki srodmiazszowe Leydiga. Stanowia one czesc wewnatrzwydzielnicza jadra – produkuja androgeny, hormony plciowe meskie, a także wyplywaja na spermatogeneze i rozwoj drog rodnych samczych oraz innych drugorzedowych i trzeciorzedowych cech plciowych meskich. Wewnatrz kanalikow nasiennych znajduja się komorki plciowe w roznych stadiach spermatogenezy.
34. Omow budowe i funkcje ukladu rozrodczego zenskiego.
Uklad rozrodczy kregowcow, z wyjątkiem ryb kostno-szkieletowych, powstaje w powiazaniu z ukladem wydalniczym, tworzac razem z nim uklad moczowo-plciowy. Uklad rozrodczy samic sklada się z jajnikow i drog wyprowadzajacych – jajowodow, macicy (u zyworodnych) oraz narzadow kopulacyjnych. Samice ptakow maja z reguly rozwiniety tylko jeden lewy jajnik, natomiast jajniki ssakow sa zawsze parzyste. Jajniki ssakow maja budowe pecherzykowa (folikularna). Pecherzyki, zlokalizowane w grubej warstwie korowej jajnika, sa tworami kulistymi, w których wnetrzu roznicuja się oocyty. Od zewnatrz oocyt otoczony jest nablonkiem pecherzykowym, czyli blona ziarnista, która w wyniku intensywnych podzialow komorek staje się nablonkiem wielowarstwowym. Na zewnetrznej powierzchni pecherzyka wytwarza się torebka oslaniajaca oocyt. Odzywianie oocytu odbywa się za posrednictwem kosmkow znajdujacych się na granicy oocytu i komorek nablonka pecherzykowego. Oocyt otoczony jest bezkomorkowa oslonka przejrzysta. Niezaleznie od stwrzania dogodnego srodowiska dla dojrzewania oocytow pecherzyk pelni także funkcje wewnetrzwydzielnicza. Podczas rozwoju pecherzyka nastepuje znaczne powiekszenie jego rozmiarow. W tym czasie oocyt rosnie nieznacznie, natomiast powiekszenie pecherzyka odbywa się dzieki temu ze miedzy komorkami warstwy ziarnistej powstaje jama wypelniona plynem pecherzykowym. Jest to stadium pecherzyka Graafa, w którym nablonek pecherzyka produkuje estrogeny. Pekniecie pecherzyka Graafa jest jednoznaczne z uwolnieniem oocytu, czyli owulacja (jajeczkowaniem). Oprozniony pecherzyk wypelnia się krwia, a komorki warstwy ziarnistej staja się komorkami lutealnymi – pecherzyk przeksztalca się w cialko zolte, produkujace progesteron. Ilosc pecherzykow podlegajaca przemianom zalezy od ilosci cykli owulacyjnych, wystepujacych w okresie dojrzalosci plciowej. W ciagu jednego cyklu owulacyjnego kobiety dojrzewa zazwyczaj tylko jeden pecherzyk. W jajniku ludzkiego nowowrodka zenskiego znajduje się około 400 tys pecherzykow pierwotnych, z których dojrzewa i owuuluje tylko około 400. uwolniony oocyt wedruje jajowodem w kierunku macicy. U ssakow jajnik nie kontaktuje się bezposrednio z lejkiem jajowodu. Mimo to rytmiczne skurcze otwartej strony lejak „zasysaja” niejako jajo, które jajowodem dociera do macicy. Macica jest narzadem jamistym, którego sciany tworzy gruba warstwa miesni gladkich. Wnetrze macicy wysciela blona sluzowa, endometrium, w ktorej znajduja się liczne tetniczki oraz gruczoly maciczne. Czynność tych gruczolow, a przez to grubosc sluzowki, podlega regulacji przez cykliczne zmiany hormonalne, wystepujace w cyklu owulacyjnym.
35. Onow sposoby rozmnazania wegetatywnego roslin.
36. Zanalizuj objawy i skutki zarazenia się wirusem HIV. Podaj zasady profilaktyki.
37. Wyjasnij przebieg cyklu owulacyjno-menstruacyjnego.
W momencie owulacji sluzowka macicy jest najgrubsza i calkowicie przygotowana do zagniezdzenia w niej zaplodnionego jaja oraz stworzenia warunkow dla rozwoju zarodka. Jeśli zaplodnienie nie nastapi, to u naczelnych blona sluzowa zluszcza się. Objawia się to krwawieniem menstruacyjnym (miesiaczka), po czym endometrium odnawia się w szybkim tempie. Natomiast po zaplodnieniu sluzowka macicy uczestniczy w tworzeniu lozyska. Jest to narzad wymiany miedzy matka a plodem, powstaje zatem z tkanek macicy i tkanek plodu. Procz wymiany gazow, metabolitow i cial odpornosciowych – lozysko pelni również funkcje wewnatrzwydzielnicza. Produkuje ono hormony o aktywnosci podobnej do niektórych hormonow przysadkowych, a także progesteron i estrogeny.
38. Okresl zasady higieny ciazy oraz wskaz czynniki zagrozen.
39. Wyjasnij czym rozni się replikacja od transkrypcji.
Proces replikacji DNA czyli kopiowania jega czasteczek, zostal najpierw dokladniej zbadany w komorkach bakteryjnych, w których odpowienikiem chromosomu jest jedna kolista czaseczka podwojnego heliksu DNA. W replikacji DNA bierze udzial szereg bialek enzymatycznych, z których podstawowym jest enzym polimeraza DNA. Enzym ten powoduje wiazanie w lancuchy polinukleotydowe wolnych nukleotydow wytworzonych w komorkach. Replikacj DNA z reguly poprzedza każdy podzial komorkowy bakterii i innych organizmow prokariotycznych, a u organizmow eukariotycznych poprzedza mitoze. Również w przypadku podzialow mejotycznych, wystepujacych u organizmow rozmnazajacych się plciowo, replikacja DNA poprzedza pierwszy podzial mejotyczny. Proces replikacji DNA jest podstawa zjawiska dziedzicznosci. Dzieki stalej, powtarzajacej się w kolejnych cyklach, replikacji czasteczek DNA informacja genetyczna zawarta w DNA jest przekazywana komorkom potomnym. Mozliwosc replikowania DNA oczywiście jest scisle zwiazana ze struktura podwojnego heliksu.
Proces syntezy RNA na matrycy DNA nazywamy transkrypcja. W procesie transkrypcji sekwencja nukleotydow w DNA zostaje jakby przepisana na sekwencje nukleotydow w RNA. Wyobrazmy sobie, ze sklad nukleotydowy jakiegos odcinka DNA, w którym zaczyna się proces transkrypcji, jest nastepujacy: DNA 3’ GGTATCGATTGG 5’
5’ CCATAGCTAACC 3’
RNA 3’ GGUAUCGAUUGG 5’ kierunek transkrypcji
W procesie transkrypcji biora udzial nastepujace podstawowe skladniki:
1) rybosomy, które sa jakby czytnikiem odczytujacym na matrycy mRNA kolejne kodony (trojki nukleotydow) odpowiadajace kolejnym aminokwasom syntetyzowanego lancucha polipeptydowego bialka;
2) Mrna, jako matryca z zapisem instrukcji o kolejnosci wbudowywanych aminokwasow w nowo syntetyzowany lancuch polipeptydowy;
3)czasteczki tRNA przenoszace aminokwasy.
Regulujac transkrypcje roznych genow komorka może regulowac także synteze roznych bialek. W ten wlasnie sposób komorka wykorzystuje wybiorczo informacje o mozliwosci syntezy tysiecy roznych bialek, produkujac tylko te bialka, które w danym momencie sa dla niej konieczne.
40. Scharakteryzuj rodzaje zmiennosci i wykaz ich efekty w przyrodzie.
W wyniku segregacji chromosomow i zawartych w nich genow w czasie mejozy powstaja komorki plciowe o bardzo roznym wyposazeniu genetycznym. Po ich losowym polaczeniu w procesie zaplodnienia powstaja zygoty o bardzo roznych kombinacjach genow. Z tych wzgledow potomstwo jest genetycznie bardzo roznorodne. Totez potomstwo jednej pary rodzicow z zadady nie jest identyczne i może roznic się zarówno miedzy soba, jak i od swych rodzicow wieloma cechami. Taka zmiennosc organizmow, kiedy roznice miedzy wlasciwosciami osobnikow, czyli miedzy ich fenotypami, wynikaja z roznic miedzy ich genotypami, nazywamy zmiennoscia rekombinacyjna.
Dwa osobniki o tym samym genotypie, jeśli będą rozwijac się w odrebnych warunkach srodowiskowych, mogą być rozne fenotypowo na skutek wplywu czynnikow srodowiskowych. Jeśli na przykład dwie sadzonki z tej samej rosliny wysadzimy – jedna na nizu, a druga wysoko w gorach, to kazda z nich może wytworzyc pedy i kwiaty tak rozne, ze będą robily wrazenie, jakby pochodzily z dwoch odrebnych gatunkow czy odmian. Odmienne warunki klimatu gorskiego i nizinnego zmieniaja zupelnie pokroj roslin. Sa to jednak zmiany wylacznie fenotypowe, niedziedziczne. Ponieważ w naturze warunki srodowiskowe sa nieslychanie zroznicowane i zmienne w czasie i przestrzeni, prawie każdy osobnik jest poddany innym wplywom srodowiska i wytwarza troche inne właściwości. Jest to zmiennosc fluktuacyjna o charakterze niedziedzicznym, dotyczaca tylko fenotypu osobnika.
Ponieważ geny nie sa calkowicie stale i niezmienne, ale od czasu do czasu ulegaja spontanicznym zmianom, czyli mutacjom. W wyniku mutacji mogą powstawac nowe allele genu, które roznia się miedzy soba sekwencja, czyli kolejnoscia ulozenia nukleotydow we fragmencie czasteczki DNA stanowiacej gen. Ten typ zmiennosci nazywac będziemy zmiennoscia mutacyjna. Jest to zmiennosc dziedziczna dotyczaca zmian w genotypie. Od zmiennosci rekombinacyjnej rozni się tym, ze polega na powsawaniu calkiem nowych alleli genow, które u form rodzicielskich w ogole nie wystepowaly, podczas gdy zmiennosc rekombinacyjna wynika tylko z wytwarzania nowych kombinacji alleli genow, które u rodzicow wystepowaly w innym ukladzie niż u ich potomstwa.
Te trzy typy zmiennosci rozpatrujemy w kategoriach cech jakosciowych, tj. cech uwarunkowanych niewielka liczba genow, przy czym warto podkreslic, ze zmiennosc tych cech ma charakter skokowy. Do innej kategorii zaliczamy cechy zmieniajace się w sposób ciagly, np. wydajnosc mleczna krow, przyrosty dzienne, plennosc i wysokosc plonu itp. Cechy te, zwane cechami ilosciowymi, uwarunkkowane sa wieloma genami, których dziedziczenie rozni się istotnie od poznanych już schematow dziedziczenia genow warunkujacych cechy jakosciowe. Najistotniejsz pod tym względem roznica jest brak rozszczepienia cech w drugim pokoleniu mieszancow.
Badania nad natura zmiennosci dziedzicznej i niedziedzicznej, jak i zaleznosci wyksztalconego fenotypu od wyposazenia genetycznego i od wszelkich czynnikow zewnetrznych dzialajacych na rozwoj rosliny czy zwierzęcia, maja podstawowe znaczenie w hodowli roslin i zwierzat. W procesie udoskonalenia cech uzytkowych (np. niesnosc kur, wysokosc plonu zboza, mlecznosc krow) metodami hodowlanymi musimy wiedziec, w jakim stopniu obserwowana zmiennosc danej cechy wynika z genotypu, a w jakim zalezy od czynnikow srodowiska. Cechy jakosciowe (barwa nasion czy kwiatow grochu, barwa oczu Drosophila) zaleza prawie wylacznie od genotypu osobnika i tylko w nieznacznym stopniu sa modyfikowane warunkami srodowiska. Cechy ilosciowe, mimo ze podobnie jak cechy jakosciowe sa uwarunkowane genami, to liczba wspoldzialajacych genow w wytwarzaniu cechy ilosciowej jest znacznie wieksza niż przy cechach jakosciowych. Poza tym cechy ilosciowe sa uwarunkowe miedzy innymi tzw genami addytywnymi (kumulatywnymi). Każdy gen addytywny ma swój wplyw na wyksztalcenie cechy ilosciowej, a osiagany efekt przejawiajacey się w postaci danej cechy ilosciowej jest wynikiem sumowania się efektow dzialania genow addytywnych.
41. Podaj przyczyny oraz objawy wybranej choroby genetycznej.
42. Wymien rodzaje mutacji oraz okresl ich przebieg i znaczenie.
Mutacje genowe. Gen jest to odcinek podwojnego heliksu DNA zlozony z okreslonej liczby par nukleotydow, ulozonych w scisle okreslonej kolejnosci, czyli sekwencji. Geny odtwarzane sa w procesie replikacji DNA w wyniku dzialania polimerazy DNA oraz innych bialek. W procesie tym polimeraza DNA popelnia czasem bledy i wlacza do nowo syntetyzowanego lancucha niewlasciwy nuklotyd, na przykład naprzeciw nukleotydu adeninowega wlaczy nukleotyd cytozynowy.
Mutacje zachodzace bez wplywu zadnego czynnika dzialajacego z zewnatrz nazywamy mutacjami spontanicznymi, czyli samorzutnymi. Pojawstaja one w roznych genach i opisane były u prawie wszystkich organizmow. Czestosc ich pojawiania waha się od jednej mutacji na 100 tys, do jednej mutacji na 1 mln powstalych nowych kopii jednego genu. Mutacje mogą zachodzic w komorkach wszelkiego rodzaju, zarówno w gametach, jak i w komorkach somatycznych organizmu zwierzecego czy roslinnego. Czestosc wynika glownie z nie naprawionych bledow powstajacych w czasie replikacji DNA. Również wiele czynnikow srodowiska zewnetrznego może wplywac na zawarty w komorkach DNA, powodujac jego uszkodzenia, w wyniku których powstaja mutacje. Czynniki te powoduja zwiekszenie czestosci wystepowania mutacji (czynniki mutageniczne), a zachodzace pod ich wplywem mutacje, w odroznieniu od mutacji samorzutnych – mutacje indukowane.
Mutacje chromosomowe. Chromosomy, w okresie poprzedzajacym kazda mejoze, a także i podzialy mitotyczne, podlegaja wraz z DNA replikacji, dzieki czemu w komorkach jednego osobnika, a także u wszystkich osobnikow jednego gatunku chromosomy wystepuja na ogol w tej samej liczbie i maja te sama strukture. Przejawia się to staloscia polozenia i kolejnosci ulozenia genow w poszczegolnych chromosomach. Gdyby struktura chromosomow ulegala stalym zmianom, to mapowanie genow w chromosomach w ogole byloby niemozliwe. Podobnie jak replikacja DNA, zarówno replikowanie chromosomow, jak i ich rozdzielanie do komorek potomnych nie sa calkowicie bezbledne. Samorzutnie lub pod wplywem roznych czynnikow mutagenicznych chromosomy mogą na przykład pekac. Jeśli w jednym ramieniu chromosomu nastapi poprzeczne pekniecie, to powstanie chromosom z centromerem i jednym krotszym ramieniem oraz fragment chromosomu bez centromeru, a wiec niezdolny do przesuwania się wzdluz wrzeciona podzialu mitotycznego. Taki fragment może w czasie mitozy zostac zagubiony i wówczas powstaje mutacja chromosomowa zwana delecja, czyli ubytkiem czesci chromosomu oczywiście wraz z zawartymi w niej genami. Dla organizmu może to wywolac fatalne skutki. Podobnie jak przy mutacjach genowych istnieje w komorkach caly system enzymatyczny reperujacy pekniecia chromosomowe i odtwarzajacy z powrotem caly chromosom. Czasami w procesie reperacji pekniec chromosomow nastepuja bledy i na przykład oderwany fragment chromosomu zostaje przylaczony do innego niehomologicznego chromosomu. Powstaje wówczas mutacja chromosomowa zwana translokacja, w wyniku ktorej odcinek jednego chromosomu zostaje oderwany od niego i przylaczony do drugiego odrebnego chromosomu. Może tez powstac mutacja zwana duplikacja, gdy w tym samym chromosomie dwa identyczne odcinki wystepuja obok siebie. Wtedy oczywiście i geny, znajdujace się w tych odcinkach, wystepuja w jednym choromosomie w dwoch kopiach lezacych obok siebie. Wreszcie gdy w jednym chromosomie powstaja dwa pekniecia, to może się zdarzyc, ze fragment chromosomu lezacy miedzy tymi dwoma peknieciami może się ponownie polaczyc z reszta chromosomu, ale w pozycji odwroconej. Taka mutacja chromosomu nazywa się inwersja i powoduje, ze geny w chromosomie objetym inwersja wystepuja w odwrotnej kolejnosci niż w chromosomie normalnym.
43. Zanalizuj etapy przebiegu biosyntezy bialka.
44. Jakie sa glowne zrodla zanieczyszczen srodowiska w Polsce i glowne kierunki jego ochrony.
45. Zanalizuj wplyw zanieczyszczen srodowiska na zdrowie czlowieka.
46. Wyjasnij, co to sa kwasne deszcze, dziura ozonowa, efekt cieplarniany.
47. Wyjasnij, co to jest park narodowy, a nastepnie wskaz na mapie Polski znane Ci parki narodowe.
48. Wyjasnij na przykladach pojecia: dobor naturalny, dobor sztuczny.
49. Omow prace i prawa G. Mendla.
Pojecie genu wywodzi się z doswiadczen G. Mendla wykonanych i opublikowanych w 1863 r. Dla interpretacji otrzymanych wynikow wprowadzil on pojecie czynnika dziedzicznego, który na poczatku XX wieku zostal nazwany genem. Mendel zastosowal jako material wyjsciowy do swych doswiadczen genetycznie czyste odmiany grochu Pisum sativum L, tzn takie, który przez szereg kolejnych pokolen zapylane miedzy soba dawaly potomstwo pod względem badanych cech calkowicie jednolite. Nastepnie dokonywal krzyzowek miedzy osobnikami rozniacymi jedna cecha. Mendel nie tylko dokladnie analizowal wyniki otrzymane w kolejnych pokoleniach mieszancow, badajac stosunki liczbowe rozszczepien roznych cech u roslin, ale – co było chyba jego najwieksza zasluga, probowal zinterpretowac wyniki swych doswiadczen, robiac przy tym szereg teoretycznych zalozen, z których niejedne do dzis stanowia podstawowe zasady genetyki.
Pierwsze prawo Mendla (prawo czystosci gamet): w gametach allele tego samego genu nawzajem się wykluczaja, co oznacza, ze gamety mogą zawierac tylko jeden allel danego genu. Homozygoty wytwarzaja tylko jeden rodzaj gamet, zas heterozygoty dwa rodzaje gamet, z jednym nasz drugim allelem, w rownych ilosciach, czyli po 50%.
Ogolna regula zwana drugim prawem Mendla: allele dwoch roznych genow sa rozdzielane do gamet niezaleznie od siebie w sposób czysto losowy. Cechy zalezne od odrebnych genow dziedzicza się niezaleznie, a w potomstwie heterozygoty powstaja losowo wszelkie możliwe kombinacje warunkujacych je alleli genow.
Doswiadczenia Mendla stworzyly podwaliny pod wspolczesna genetyke. Prawa Mendla odnosza się nie tylko do grochu, ale również i do czlowieka – maja ogolnobiologiczne znaczenie.
50. Scharakteryzuj właściwości populacji.
Poziom najnizszy – komorkowy. Drugim poziomem organizacji zycia jest organizm. Populacja jest kolejnym poziomem organizacji zywej przyrody: zbior osobnikow nalezacych do jednego gatunku i wspolzyjacych ze soba. Wspolzycie takie narzuca osobnikom rozne rygory i wplywa na ich dzialalnosc w srodowisku, liczebnosc, plodnosc.. Miedzy organizmami nawiazuje się silne silne zwiazki o charakterze spolecznym, które tworza swoisty typ organizacji populacyjnej. Najwyzszym poziomem organizacji biologicznej sa biocenozy. Zjawiska populacyjne zajmuja w ekologii bardzo duzo miejsca. Zwiazane to jest ze szczegolna rola badan nad populacjami dla biologii teoretycznej oraz praktyki gospodaczej. Populacj reprezentuje okreslony gatunek biologiczny na danym obszarze. W jej obrebie toczy się walka o byt, o przezycie najlepiej przystosowanego. Tym samym zagadnienia ekologii populacji maja duze znaczenie dla teorii ewolucji. Ponadto znajomosc mechanizmow rzadzacych zmianami liczebnosci populacji ma duze znaczenie dla sygnalizowania pojawu szkodnikow upraw rolnych i lasow oraz ustalania metod ich zwalczania. Rybactwo i lowiectwo czerpia swoje zasoby z populacji ryb i zwierzat lownych wolno zyjacych; miejsce osobnikow odlowionych musza zajac w tych populacjach osobniki mlode. Sukces ekonomiczny jest tylko wtedy pelny, kiedy jest trwaly, totez pytanie: ile osobnikow można usunac z populacji, aby pozostala zdolna do szybkiego odbudowania swojego poprzedniego stanu, jest pytaniem zarówno teoretycznym, jak i praktycznym. Badania populacji rozwijaja się w trzech kierunkach: jeden obejmuje zagadnienia struktury populacji, drugi – dynamiki liczebnosci, a trzeci – zagadnienia produktywnosci populacji.
Przez pojecie struktury ekologicznej populacji rozumiemy jej stan w danym momencie oraz zwiazki zachodzace miedzy grupami osobnikow. Struktura ekologiczna populacji obejmuje liczbnosc populacji, rozklad osobnikow w przestrzeni, sklad poszczegolnych grup wiekowych, udzial plci, rozrodczosc, a także zaleznosci zachodzace miedzy osobnikami. Istotna sprawa w opisie struktury populacji jest okreslenie momentu, który bierzemy pod uwage.
51. Zanalizuj mechanizm dziedziczenia plci u czlowieka.
52. Zanalizu obieg azotu w przyrodzie.
53. Na wybranych przykladach zanalizuj pozytywne zaleznosci panujace miedzy organizmami.
54. Na wybranych przykladach zanalizuj negatywne zaleznosci panujace miedzy organizmami.
55. Omow przebieg podwojnego zaplodnienia u roslin okrytozalazkowych.
56. Wyjasnij pojecia: komorka diploidalna, komorak haploidalna, zygota.
Nastepstwu pokolen towarzysza cykliczne zmiany stopnia ploidalnosci nastepujacych po sobie postaci.
Komorka haploidalna: komorki pokolenia plciowego (gametofitu) sa haploidalne, tzn. ich jadra zawieraja pojedynczy zestaw chromosomow (n).
Komorka diploidalna: komorki pokolenia bezplciowego (sporofitu) cechuje natomiast podwojan, diploidalna liczba chromosomow (2n).
Zygota powstaje w wyniku zaplodnienia po polaczeniu gamety zenskiej (jaja) z gameta meska (plemnikiem).
57. Rozwiaz zadanie genetyczne...
58. Wyjasnij pojecia: producenci, konsumenci, reducenci.
W obrebie kazdego krajobrazu wystepuje szereg biocenoz rozniacych się miedzy soba zarówno charakterystycznym wygladem, jak i organizacja wewnetrzna. Biocenozy: pol uprawnych, lak, lesne, rzeczne, stawowe, jeziorne. Duze zwierzeta wykazuja slabszy zwiazek z poszczegolnymi biocenozami, na ogol odwiedzaja liczne biocenozy; stanowia one niejako lacznik biologiczny biocenoz w krajobrazie. Sklad gatunkowy kazdej biocenozy jest pelny pod względem ekologicznym. Oznacza to, ze zawiera ona wszystkie skladniki biologiczne niezbedne do obiegu materii. Pierwszym ogniwem sa producenci, czyli rosliny zielone, wytwarzajace zwiazki organiczne z nieorganicznych w procesie fotosyntezy. W obrebie biocenozy producenci wytwarzaja paliwo i budulec organiczny niezbedny dla funkcjonowania calego ekosystemu. Drugim ogniwem sa konsumenci, gatunki odzywiajace się zywymi roslinami i zwierzetami. Konsumenci bezposredni zjadaja rosliny, posredni zjadaj zwierzeta – sa drapieznikami lub pasozytami. Trzecia grupe stanowia destruenci; sa to gatunki rozkladajace martwa materie organiczna: opadle liscie, uschle trawy i inne rosliny zielone, martwe drzewa, trupy zwierzat i kal. Dzialalnosc destruentow sprawia, ze cala energia zawarta w zwiazkach organicznych zostaje wykorzystana, zwiazki te bowiem ulegaja rozkladowi na zwiazki nieorganiczne. Uwolnione zwiazki nieorganiczne wracaja do srodowiska i wlaczone do obiegu sa ponownie pobierane przez rosliny. Obok zywych organizmow w sklad kazdego ekosystemu wchodzi biotop, rozumiany jako warunki srodowiskowe, w których istnieje dana biocenoza. Biotop jest wiec srodowiskiem biocenozy i razem z nia tworzy ekosystem.
59. Omow budowe i funkcje kwasu dezoksyrybonuklinowego.
DNA zawiera informacje o syntezie polipeptydow.
60. Omow budowe i funkcje kwasu RNA – rybonukleinowego.
RNA odgrywa istotna role w odczytywaniu informacji genetycznej zawartej w DNA. Podstawowe roznice miedzy DNA i RNA: zamiast cukru deoksyrybozy w nukleotydach RNA wystepuje, również piecioweglowy, cukier – ryboza. RNA jest z reguly pojedynczym lancuchem polinukleotydowym zlozonym z czterech rodzajow nukleotydow, z tym ze w RNA zamiast pirymidy-tyminy wystepuje pirymidyna-uracyl. Lancuchy polinukleotydowe RNA nie tworza podwojnego heliksu i nie replikuja się w sposób analogiczny jak DNA; sa syntetyzowane w komorkach na matrycy DNA. Czasteczki RNA sa wiec syntetyzowane w jadrze, a nastepnie przenoszone do cytoplazmy komorkowej.
61. Kto to jest Karol Darwin i jakie były glowne zalozenia jego teorii?
Karol Darwin (1809-1882) jest tworca naukowo uzasadnionej teorii ewolucji. Swoje poglady przedstawil w dziel „O powstaniu gatunkow”, którego pierwsze wydanie ukazalo się w roku 1859. Darwin wykorzystal doswiadczenia z praktyki hodowlanej i obserwacje dokonane w czasie piecioletniej podrozy dookoła swiata okretem Beagle (1831-1836). Punktem wyjscia jego teorii było stwierdzenie, ze w przyrodzie istnieje ogromna zmiennosc indywidualna i nie spotyka się dwoch osobnikow identycznych. Zmiennosc organizmow jest, zdaniem Darwina, wynikiem dzialania warunkow zyciowych, które wplywaja na organizmy posrednio i bezposrednio. Podstawowe znaczenia Darwin przypisywal bezosredniemu oddzialywaniu warunkow zewnetrznych, przejawiajacemu się w formie zmiennosci zdeterminowanej i niezdeterminowanej. Zmiennosc zdeterminowana wywolana jest warunkami srodowiska i wystepuje wtedy, gdy u wszystkich osobnikow podlegajacych dzialaniu okreslonego czynnika zachodza podobne zmiany (np. wplyw pozywienia na kolor siersci wielu zwierzat). Zmiennosci niezdeterminowanej nie można bezposrednio powiazac z warunkami zewnetrznymi, a przejawia się ona nowymi drobnymi zmianami, na przykład morfologicznymi, wśród osobnikow tego samego gatunku, zyjacych w jednakowych warunkach srodowiska. Zmiany te przekazywane sa nastepnie potomstwu. Darein sadzil, ze w przyrodzie musza istniec mechanizmy regulujace liczebnosc gatunkow, w przeciwnym bowiem razie jedna para nawet najwolniej rozmnazajacych się zwierzat, na przykład sloni, dalaby , jak obliczyl, 10 milionow osobnikow. Mechanizmem regulujacym jest wedlug Darwina „walka o byt” – przeciwstawianie się organizmu niekorzystnym wplywom srodowiska i jego czynnikom, np. klimatowi.
62. Wymien gruczoly wydzielania dokrewnego i omow ich role.
Hormony to substancje produkowane przez wyspecjalizowane narzady (gruczoly dokrewne – zarówno te, które pozostaja pod kontrola przysadki mozgowej, jak i dzialajace niezaleznie od niej) lub grupy komorek, skad uwalniane sa bezposrednio do krwi, która roznosi je do komorek docelowych, niejednokrotnie znacznie oddalonych od miejsca wytwarzania tych substancji. Hormony przenoszone sa najczesciej w postaci polaczen z obecnymi w osoczy bialkami, pelniacymi funkcje nosnikow.
Gruczol / Hormon / Narzad docelowy / Efekty
Hormony steroidowe:
Jajniki / estrogeny np. estradiol / wiekszosc komorek ciala / rozwoj i utrzymanie drugo- i trzeciorzedwych cech plciowych zenskich
Jadra / androgeny np. terosteron / wiekszosc komorek ciala / rozwoj i utrzymanie drugo- i trzeciorzedowych cech plciowych meskich
Cialko zolte, lozysko / progesteron / macica, gruczol mleczny / rozwoj i rozrost blony sluzowej macicy, rozwoj gruczolu mlecznego
Kora nadnerczy / kortykosteron, hydrokortyzon / wiekszosc komorek ciala / metacolizm bialek, weglowodanow i tluszczow, immunosupresja, dzialanie przeciwzapalne
Kora nadnerczy / aldosteron, deoksykortykosteron / kanaliki nerkowe / resorpcja Na+, wzrost wydalanie K+
Hormony bedace przeksztalconymi aminokwasami oraz hormony o budowie polipeptydowej nie bedace neurohormonami ani hormonami przysadkowymi:
Tarczyca / tyroksyna, trijodotyronina / wiekszosc komorek / podwyzsza tempa metabolizmu, wzrost, rozwoj, metamorfoza
Kora nadnerczy / adrenalina (epinefryna), noradrenalina (norepinefryna) / miesien sercowy, miesnie gladkie, watroba, uklad nerwowy / wamozenie akcji serca, skurcz naczyn krwionosnych, wzrost cisnienia krwi, podwyzszenie poziomu glukozy w krwi, przekaznictwo nerwowe
Szyszynka / melatonina / melanocyty skory, uklad nerwowy / ciemnienie skory, percepcja zmian swiatla i ciemnosci, kontrola czynnosci rozrodczych
Trzustka / insulina / wszystkie komorki / przenikanie glukozy przez blony komorkowe (obnizenie jej poziomu w krwi) metabolizm weglowodanow, tluszczow i bialek
Trzustka / glukagon / watroba / rozklad glikogenu watrobowego, wzrost poziomu glukozy w krwi
Pewne komorki tarczycy / kalcytonina / kosci / wzrost odkladania Ca2+ w kosciach, spadek jego poziomu w krwi
Przytarczyce / parathormon (paratyryna) / kosci, kanaliki nerkowe, nablonek jelita / wzrost poziomu Ca2+ w krwi (na skutek zwiekszonej resorpcji w kanalikach nerkowych, wchlaniania w jelicie, wycofywania z kosci)
Jajniki / relaksyna / spojenie lonowe, szyjka macicy / rozluznienie spojenia lonowego i rozszerzenie szyjki macicy podczas porodu
Osocze krwi pod wplywem czynnika nerkowego / erytropoetyna / szpik kostny / wzrost produkcji erytrocytow
Nerki / renina / angiotensynogen zawarty w osoczu, miesnie gladkie naczyn krwionosnych / powstala angiotensyna powoduje wzrost cisnienia krwi.
62. Przedstaw ewolucyjne roznicowanie się ukladu krwionosnego kregowcow.
Funkcjonowanie wszystkich organizmow wielokomorkowych, zarówno rolin jak zwierzat, jest scisle zwiazane ze specjalizacja poszczegolnych grup komorek – tkanek i narzadow – umozliwiajaca im pelnienie okreslonych funkcji. Uklad krwionosny zapewnia przekazywanie do poszczegolnych miejsc organizmu substancji odzywczych i regularorowych oraz odbieranie produktow przemiany materii. Budowa tego ukladu doskonali się w miare komplikowania budowy i sposobu funkcjonowania organizmu.
Uklad krwionosny u wszystkich kregowcow i prawie wszystkich strunowcow jest to uklad zamkniety. Narzadem powodujacym ruch krwi jest pulsujace serce. Jedynie u bezczaszkowcow, u których wystepuje ono w formie zaczatkowej (jako zatoka zylna), prad kwri powodowany jest pulsowaniem odcinkow naczyn. Naczynia krwionosne zroznicowane sa na tetnice – wyprowadzajace krew z serca, oraz zyly – doprowadzajace krew do serca (niezaleznie czy w naczyniach tych plynie krew utleniona czy odtleniona). Ewolucja ukladu krwionosnego zwiazana jest przede wszystkim ze zminami w budowie serca i rozdzieleniem krwi natlenionej i odtlenionej. Zmiany te prowadza do coraz sprawniejdzego funkcjonowania calego krwiobiegu i jego wspoldzialania z ukladem oddechowym. U kragloustych i ryb serce sklada się z przedsionka i komory. Wystepuje jeden obieg krwi (serce-skrzela-organizm-serce), w którym serce pelni jedynie role aparatu napedowego. U plazow, w zwiazku z wytworzeniem się dwoch przedsionkow, powstaly dwa obiegi krwi: duzy, obwodowy (serce-organizm-serce) i maly, plucny (serce-pluca-serce). Ten schemat funkcjonowania krwiobiegu dotyczy już wszystkich wyzej uorganizowanych kregowcow. Prawy przedsionek przyjmuje zbierana z organizmu krew odtleniona, lewy – krew natleniona z pluc. Prawa komora kieruje odtleniona krew do pluc, lewa – wysyla krew natleniona w obieg po organizmie. Obok funkcji motorycznej serce pelni zatem także dystrybutora krwi. Pojedyncza komora w sercu plazow powoduje czesciowe mieszanie się krwi. W komorze serca gadow wystepuje czesciowa przegroda, a u ptakow i ssakow serce jest zlozone z dwoch przedsionkow i dwoch w pelni rozdzielonych komor. Krew natleniona jest calkowicie oddzielona od odtlenionej, co zapewnia najwyzsza sprawnosc procesow oddechowych. Konsekwencja tego jest znaczne podwyzszenie energetyki procesow fizjologicznych, warunkujace m.in. stalocieplnosc.
Serce kregowcow zbudowane jest z komorek (wlokien) miesniowych oraz z elementow niekurczliwych. Komorki miesniowe tworza zasadnicza czesc serca – miesien sercowy myocardium.
63. Zanalizuj przebieg trawienia u ssakow.
Ze względu na wielkosc czastek pobieranego pokamu zwierzeta dzielimy na makrofagi – zwierzeta pobierajace pokarm w postaci duzych czastek, podlegajacych nastepnie roznego rodzaju obrobce fizycznej i chemicznej (odzywianie wybiorcze), mikrofagi – zywiace się drobnymi czastkami pokarmu zawieszonymi w wodzie (odzywianie filtracyjne) oraz na zwierzeta odzywiajace się pokarmem plynnym (ssanie lub wchlanianie cal a powierzchnia ciala). Makrofagami sa zarówno zwierzeta wodne, jak ladowe; pobieraja one pokarm wybiorczo. Wyksztalcily się u nich pewne struktury sluzace zdobywaniu, rozdrabnianiu i gromadzeniu pokarmu oraz trawieniu i przyswajaniu jego produktow. Struktury te sa bardzo zroznicowane i zaleza w duzej mierze od tego, czy zwierze jest roslinozerca, miesozerca czy wszystkozerca. Pobrany przez makrofagi pokarm mu być poddany obrobce, doprowadzajacej do przeksztalcenia go w niskoczasteczkowe zwiazki, przyswajalne dla zwierzęcia = trawienie: jest to proces zlozony, obejmuje zazwyczaj rozklad mechaniczny i nastepujace po nim trawienie chemiczne. Skutkiem rozkladu mechanicznego jest zniszczenie zewnetrznych oslon i rozdrobnienie pokarmu, dzieki czemu możliwe staje się chemiczne oddzialywanie enzymow trawiennych w dalszych odcinkach przewodu pokarmowego. Trawienie chemiczne jest to rozklad, pod wplywem dzialania enzymow hydrolitycznych, duzych, zlozonych czasteczek budujacych pokarm, do malych, które mogą być przez organizm wchloniete. Prymitywna forma trawienia chemicznego jest trawienie wewnatrzkomorkowe, wystepujace u bezkregowcow (glownie u pierwotniakow i gabek). Pokarm przedostaje się do wnetrza komorek, gdzie kontaktuje się z enzymami hydrolitycznymi, znajdujacymi się w lizosomach. Trawienie wewnatrzkomorkowe jest powolne i stosunkowo malo wydajne, gdyz wszystkie enzymy trawienne jednoczesnie kontaktuja się z pokarmem. W tych warunkach wzajemne oddzialywanie enzymu i substratu jest znaczni utrudnione, totez i jego skutecznosc jest niewielka. Pozostaloscia takiego sposobu zywienia jest u kregowcow zjawisko fagocytozy, obserwowane w niektórych bialych krwinkach pelniacych w organizmie funkcje obronne. Doskonalszym sposobem trawienia jest trawienie zewnatrzkomorkowe. Polega ono na uwalnianiu wydzieliny wyspecjalizowanych grup komorek (gruczolow trawiennych) do swiatla przewodu pokarmowego, gdzie nastepuja reakcje chemicznego rozkladu pokarmu. Przesuwajacy się pokarm jest kolejno poddawany dzialaniu roznych enzymow. W miejscach ich dzialania wystepuja warunki optymalne dla aktywnosci tych enzymow, skutkiem czego proces trawienia jest szybki i wydajny. Stopniowe uwalnianie produktow hydrolizy enzymatycznej warunkuje efektyenosci ich wchlaniania. Dzieki temu, ze tylko niektóre komorki biora udzial w produkcji sokow trawiennych, mogla nastapic specjalizacja poszczegolnych odcinkow przewodu pokarmowego.
64. Wyjasnij pojecia: autotroficzny, heterotroficzny.
Wszystkie zwierzeta, ludzie oraz niektóre bakterie i grzyby otrzymuja w pokarmach wode oraz stosunkowo zlozone substancje ograniczne – cukrowce, bialka i tluszcze oraz witaminy. Taki sposób odzywiania nazywamy odzywianiem cudzozywnym (heterotrofizmem), dlatego ze organizmy te nie potrafia syntetyzowac zlozonych substancji organicznych z prostych zwiazkow nieorganicznych pobranych ze srodowiska. Taka zdolnosc obdarzone sa autotrofy (organizmy samozywne) syntetyzujace cukrowce i zlozone zwiazki azotowe z CO2, wody oraz soli mineralnych. Tak odzywiaja się wszystkie rosliny zielone i niektóre bakterie.
65. Omow budowe i role korzenia w zyciu rosliny.
66. Wyjasnij jaka funkcje pelni woda w organizmach.
Woda jako ciecz polarna jest idealnym srodowiskiem dla wielu reakcji biochemicznych, jest dobrym rozpuszczalnikiem roznych soli mineralnych i substancji organicznych. W kazdej komorce wystepuja jednak również zwiazki nierozpuszczlne w wodzie; tworza one niejako mikroobszary odizolowane od struktur silnie uwodnionych. Wynika z tego, ze niejednakowe powinowactwo zwiazkow do wody jest punktem wyjscia do wytworzenia w komorce zroznicowania przestrzennego, zwanego przedzialowoscia komorki. Warunkuje ono przestrzenne rozdzielenie procesow, których przebieg uzalezniony jest od obecnosci wody, od tych, które musza zachodzic w obszarach bezwodnych.
Woda ma specyficzne wlasnosci. „Gdyby była cialem niepowszechnym, uwazano by ja za plyn obdarzony najcudowniejszymi wlasciwosciami”. Jest ciecza o duzym napieciu powierzchniowym, ma bardzo duze cieplo parowania i topnienia – jest zatem swietnym termoregulatorem. W upalne dni najbardziej chlodzi nas kapiel. Mokre, parujace cialo obniza temperature organizmu, co powoduje uczucie chlodu. Podobnie broni się przed przegrzaniem roslina, wyparowujac duze ilosci wody. W wyniku rozwoju ewolucyjnego zywe organizmy przystosowaly się do wykorzystywania tych specyficznych właściwości wody; jest ona buforem cieplnym ulatwiajacym utrzymanie stalej temperatury organizmu lub zmniejszajacym wahania temperatury komorek przy duzych wahaniach temperatury srodowiska zewnetrznego. Chiny: „gdzie woda, tam zycie”. Srodowisko, w którym brakuje wody, jest pozbawione istot zywych, a niedostatek wody w srodowisku pozwala na rozwoj tylko wyjatkowo odpornych na susze organizmow przystosowanych do tych trudnych warunkow bytowania.
Woda jest waznym skladnikiem pokarmowym. Jej zawartosc w diecie zalezy od rodzaju przyjmowanego pokarmu. Niektóre zwierzeta odzywiaja się wylacznie pokarmem suchym i ubogim w wode; podstawowym dla nich zrodlem wody jest tzw. woda metaboliczna, powstajaca w toku przemian biochemicznych.
Zawartosc wody w poszczegolnych typach tkanek jest rozna, ale jej obecnosc jest zawsze nieodzowna do prawidlowego funkcjonowania organizmu. Wiekszosc bowiem reakcji zachodzacych w zywych organizmach przebiega w roztworach wodnych, a wiele z nich z bezposrednim udzialem czasteczek wody. Wskazuje to zatem na podstawowa funkcje wody jaka jest stwarzanie odpowiedniego srodowiska reakcji chemicznych. Nie tylko obecnosc, ale również ilosc wody w komorkach i plynie pozakomorkowym ma istotne znaczenie, bowiem decydyje ona o utrzymaniu odpowiednich wymiarow i ksztaltu komorek. Ilosc wody w komorce okresla jej turgor, a zarówno nadmiar, jak i niedobor wody jest dla komorki niebezpieczny. Nadmiar wody grozi komorce specznieniem, prowadzacym nawet do pekniecia; również odwodnione komorki funkcjonuja nieprawidlowo. Woda stanowi także plynne srodowisko, niezbedne do usuwania koncowych produktow metabolizmu (wydalania). Ilosc wody zuzywna przez zwierzeta do tego celu jest rozna i zalezy od rodzaju metabolitow koncowych. Ze względu na dipolowa budowe czasteczek i wlasciwosc powodowania dysocjacji elektrolitycznej, woda wraz z rozpuszczonymi w niej solami stanowi rodzaj przewodnika pradu elektrycznego. Dzieku temu w organizmie mogą zachodzic rozne zjawiska elektryczne, z których najwazniejszym jest przewodzenie impulsow nerwowych. Duze napiecie powierzchniowe wody sprawia, ze spelnia ona wazna role w tworzeniu blon cytoplazmatycznych. W zwiazku ze zwilzaniem powierzchni przez roztwory wodne w organizmie mogą zachodzic rozne zjawiska metaboliczne, takie jak: ochrona galki ocznej przed zanieczyszczeniem dzieki obecnosci lez, czy zwilzanie jamy ustnej przez sline, umozliwiajace przelykanie, mowienie. Wysokie cieplo wlasciwe wody ogranicz duze wahania temperatury ciala, umozliwia zatem regulacje cieploty ciala w zmiennym srodowisku zewnetrznym. Regulacja ta ma podstawowe znaczenie dla zwierzat stalocieplnych.
67. Wyjasnij jak jest zbudowany szkielet czlowieka i jaka pelni role.
Szkielet ssakow jest masywny i calkowicie skosnialy. Charakterystyczna cecha w budowie czaszki jest polaczenie jej plaskich kosci z pomoca szwow (kosci czaszki ptakow sa zrosniete). Stosunkowo znaczne rozmiary osiaga mozgowa czesc czaszki, co wiaze się z silnym rozwojem mozgu. Zuchwa polaczona jest stawowo (ruchomo) z reszta czaszki. Wystepuja dwa klykcie potyliczne, a dwa pierwsze kregi; dzwigacz i obrotnik tworza uklad umozliwiajacy ruchy czaszki w plaszczyznie pionowej oraz plaszczynach bocznych. Kregoslup ssakow dzieli się na odcinki: szyjny, piersiowy, ledzwiowy, krzyzowy i ogonowy. U wiekszosci gatunkow kregi poszczegolnych odcinkkow (z wyjątkiem krzyzowego) pozostaja nie zrosniete, dzieku czemu kregoslu prawie na calej dlugosci zachowuje mniejsza lub wieksza elastycznosc. Odcinek szyjny u prawie wszystkich ssakow liczy siedem kregow (dwa pierwsze – to dzwigacz i obrotnik). Kregow piersiowych jest zwykle 12-15. Zebra (polaczone z kregami piersiowymi) lacza się z mostkiem i tworza klatke piersiowa. Ledzwiowy odcinek kregoslupa sklada się z dwoch do dziewieciu kregow o masywnej budowie. Zrosniete kregi krzyzowe (1-13) tworza kosc krzyzowa. Odcinek ogonowy ssakow cechuje najwieksza zmiennosc liczy kregow (3-49). Wiaze się to z zachowaniem lub zaniknieciem ogona u poszczegolnych grup, co z kolei zalezy od zakresu jego czynnosci (ochrona narzadow plciowych i odbytu, stabilizator podczas skokow, narzady chwytne..). Glownym elementem pasa barkowego jest para szerokich, plaskich lopatek. Obojczyki, laczace lopatki z mostkiem, wystepuja jedynie u tych ssakow, których przednie konczyny wykonuja skomplikowane, wieloplaszczyznowe ruchy, a wiec np. u gryzoni, malp i czlowieka. Kosc krucza nie wystepuje. Jej pozostaloscia jest wyrostek kruczy lopatki. Szkielet konczyny przedniej utworzony jest przez kosc ramieniowa, kosci przedramienia (lokciowa i promieniowa) oraz kosci dloni (nadgarstek, srodrecza i palcow). Pas miednicowy sklada się z trzech par zrosnietych ze soba kosci: biodrowych, kulszowych i lonowych. Lacznie tworza one kosc miedniczna (miednice). W miejscach zrosniecia wymienionych trzech kosci leza panewki stawow biodrowych. Szkielet konczyny tylnej tworza: kosc udowa, kosci podudzia (goleniowa i strzalkowa) oraz kosci stopy (stepu, srodstopia i palcow). W stawie kolanowym (miedzy udem a podudziem) wystepuje dodatkowa kostka – rzepka.
68. Wymien witaminy i omow ich role.
W pokarmie zwierzat musza także znajdowac się witaminy. Jest to duza grupa zwiazkow organicznych o roznych strukturach czasteczek, a ich cecha wspolna jest to, ze sa egzogenne i potrzebne zwierzetom w ilosciach minimalnych. Jakkolwiek nie sa one w organizmie wykorzystywane jako elementy budulcowe lub energetyczne, od ich obecnosci jednak zalezy prawidlowy przebieg wielu reakcji, witaminy bowiem często pelnia role koenzymow. Witaminy, podobniejak aminokwasy egzogenne i niezbedne nienasycone kwasy tluszczowe, stanowia grupe zwiazkow, których zwierzeta nie mogą syntetyzowac, sa wiec w pelni uzaleznione od ich podazy w pokarmie. Podobnie jak w wypadku aminokwasow egzogennych, zwierzeta roznia się zdolnoscia do syntezy poszczegolnych witamin. Dlatego pojecie „witamina” nie jest pojeciem uniwersalnym, ten sam bowiem zwiazek, którego nie mogą syntetyzowac zwierzeta jednego gatunku, mozy być wytwarzany przez zwierzeta innego gatunku. Najlepszym tegp przykladem jest kwas askorbinowy. Czlowiek, malpy, swinka morska nie maja zdolnosci syntezy tego zwiazku – jest on zatem dla nich witamina. Nie jest on natomiast witamina dla innych zwierzat (szczur) majacych zdolnosc wytwarzania go. Witaminy oznaczone sa potocznie literami alfabetu i dzieli się je na rozpuszczalne w wodzie i rozpuszczalne w tluszczach (nierozpuszczalne w wodzie).
Witamina / rola biologiczna / objawy niedoboru / zrodla
Vit C kw.askorbinowy / ze względu na silne właściwości redukcyjne bierze udzial w procesach oksydo-redukcyjnych; potrzena w utrzymaniu prawidlowego stanu substancji miedzykomorkowej w kosciach, chrzastkach i zebach; w sytuacjach stresowych, chorobach infekcyjnych, goraczce pelni role ochronna / szkorbut (krwawienie dziasel, wypadanie zębów), sklonnosc do zlaman kosci i powolnego gojenia ran / swieze owoce (zwlaszcza cytrusowe) i warzywa.
Vit B1 tiamina / koenzym niektórych enzymow uczestniczacych w przemianach weglowodanow / zapalenie wielonerwowe (choroba beri-beri) / luski nasion, niektóre zwierzeta: watroba, serce, nerki
Vit B2 ryboglawina / koenzym w reakcjach prznoszenia wodoru / zmiany chorobowe skory, kacikow ust, twarzy, jezyka, zaburzenia czynnosci oczu / kielkujace zboza, mleko, watroba, nerki, serce
Vit B6 pirydoksyna / grupa prostetyczna enzymow katalizujacych przemiany aminokwasow / zahamowanie wzrostu, niedokrwistosc, zmiany w ukl.nerwowym, stany zapalne skory / drozdze, ziarna pszenicy i kukurydzy, watroba, w mniejszym stopniu: mleko, jaja, zielone warzywa lisciaste
Vit B12 kobalamina / wykorzystywana jest przez wszystkie komorki, gdzie uczestniczy w syntezie DNA / przede wszystkim niedokrwistosc / w odroznieniu od innych witamin nie jest wcale wytwarzana przez rosliny; jedynym jej producentem sa drobnoustroje jelitowe oraz zyjace w wodzie i glebie; wystepuje glownie w watrobie i nerkach, w mniejszym stopniu – w miesie, mleku, serze i jajach
Niacyna Vit PP / wchodzi w sklad koenzymow uczestniczacych w odwracalnych reakcjach utleniania i redukcji, zwiazanych z transportem elektronow w lancuchu oddechowym / pelagra (zmiany zapalne skory, blony sluzowej, jamy ustnej, biegunka, zaburzenia nerwowe i psychiczne) / glownie w drozdzach, chudym miesie, watrobie i drobiu, warzywa i owoce zawieraja jej niewiele
Kwas pantotenowy / skladnik koenzymu A, zwiazanego z prznoszeniem reszt acetylonowych / zaburzenia zoladkowo-jelitowe, zmiany w skorze, uszkodzenia nadnerczy, prowadzace do zaniku produkcji wytwarzanych przez nie hormonow, czemu towarzysza zaburzenia w gospodarce woda i solami mineralnymi / bardzo rozpowszechniony w pokarmach pochodzenia zwierzecego, nie oczyszczonych ziarnach zboz i roslinach straczkowych
Kwas liponowy / razem z tiamina uczestniczy w reakcjach dekarboksylacji / nie zaobserwowano objawow niedoboru (dziala już w bardzo malych ilosciach)
Biotyna vit H / koenzym enzymow wlaczjacych CO2 do zwiazkow (karboksylacja) / zapalenia skory, zatrzymanie wzrostu, wypadanie wlosow, niekontrolowane ruchy miesni / zoltka jaj, nerki, watroba, pomidory, drozdze
Kwas foliowy / koenzym niezbedny do przenoszenia jednoweglowych czasteczek (wymagana jednoczesna obecnosc witaminy B12); sa to reakcje wazne w syntezie DNA, co wskazuje na role tej witaminy we wzroscie i podzialach komorek / zaburzenia powstawania krwinek czerwonych w szpiku, zmiany w przewodzie pokarmowym / drozdze, watroba, nerki, zielone warzywa
Vit A (retinol, pochodne karotenu) / uczestniczy w procesie widzenia, ogolny udzial w przemianie materii organizmu; utrzymywanie nierozerwalnosci nablonka / kurza slipota, zaburzenia wzrostu, najpierw w szkielecie, potem w tkankach miekkich, zrogowacenie nablonka / w postaci prowitaminy wystepuje we wszystkich zoltych i czerwonych warzywach i owocach, w zielonych lisciach warzyw; gotowa – glownie w watrobie, mleku, masle, jajach
Vit D (pochodne kalcyferolu) / prawidlowe przyswajanie i gospodarowanie wapniem / krzywica / w watrobach ryb i zwierzat zywiacych się rybami, także w jajach i masle; powstaje z prekursorow pod wplywem swiatla ultrafioletowego
Vit E (tokoferol) / czynnik dzialajacy ochronnie przed utlenianiem / bezplodnosc, niedokrwistosc, niedorozwoj miesni, obrzeki / jaja, mieso, watroba, platki owsiane, olej kukurydziany
Vit K (pochodne naftochinonu) / uczestniczy w syntezie bialek zwiazanych z krzepnieciem krwi / znaczne wydluzenie czasu krzepniecia krwi, nie dajace się zatamowac krwotoki / warzywa ciemnozielone, pomidory, groch, zboza, mleko krowie, jaja, watroba
69.Jaka role pelnia owady w zyciu i gospodarce czlowieka.
Owady, jako najbogatsza gatunkowo, a także jedna z dominujacych liczebnie i zasiedlajaca wszelkie srodowiska grupa zwierzat, stanowia kluczowe ogniwo w organizacji swiata ozywionego. Wśród owadow wystepuja formy wolno zyjace i pasozytnicze, drapiezne, roslinozerne i saprofagiczne, o najrozmaitszych specjalizacjach pokarmowych, siedliskowych i roznych sposobach zachowania się. Rola owadow w przyrodzie jest ogromna, a wplyw na srodowisko tak wielki, ze może niekiedy powodowac zmiany szaty roslinnej i skladu fauny na znacznych obszarach. Tym samym owasy wywieraja ogromny wplyw na gospodarke i zycie czlowieka, przynoszac zarówno powazne straty jak i korzysci. Sposrod owadow rekrutuja się glowne szkodniki rolnicze powodujace zarówno powazne szkody w uprawie roslin (mszyce, smietki, stonka ziemniaczana) i hodowli zwierzat (gzy) oraz najniebezpieczniejsze szkodniki lesne (strzygonia choinkowka, brudnica mniszka, osnuja gwiazdzista). Liczne owady sa pasozytami czlowieka, inne przenosza zarazki wielu groznych chorob zakaznych, takich jak dzuma, zolta febra, malaria, spiaczka czy tyfus (komar widliszek, pchly, wszy, muchy). Straty spowodowane przez jedne owady sa z nawiazka rekompensowane przez inne, pozyteczne gatunki. Plony bardzo wielu upraw sa calkowicie uzaleznione od obecnosci owadow zapylajacych kwiaty; ogromna role odgrywaja tu zwlaszcza blonkowki (pszczoly, trzmiele, osy), muchowki i motyle. Larwy motyli (gasiennice) sa natomiast groznymi szkodnikami lesnymi i polnymi. Niektóre owady z racji wytwrzanych przez nie produktow (miod, wosk, jedwab) zostaly przez czlowieka udomowione i staly się zwierzetami hodowlanymi. Owady pewnych gatunkow sa niezastapionym surowcem w niektórych galeziach przemyslu m.in. farmaceutycznego (chraszcz majka lekarska dostarcza kantarydyny – substancje wykorzystywane przy wyrobie lekow). Owady saprofagiczne spelniaja w srodowisku role sluzby. Wiele drapiezcow i pasozytow niszczy w sposób naturalny niebezpieczne szkodniki, często skutecznie zapobiegajac masowym ich pojawom. Obecnie w dobie nadmiernej chemizacji srodowiska, na gatunki te zwraca się coraz baczniejsza uwage, ze względu na mozliwosc wykorzystania ich w biologicznej walce ze szkodnikami pol i lasow. Bardzo wazna rola przypada tu pewnym blonowkom pasozytniczym (gasienicznikom Ichneumonidae i bleskotkom Chalcididae). Skladaja one jaja do wnetrza ciala larw (gasieniczniki) lub jaj (bleskotki) roznych szkodliwych owadow, zwlaszcza motyli. Larwy pasozyta zerujace w ciele szkodnika powoduja jego smierc. Bardzo wiele owadow zyje w glebie, uczestniczac w waznych procesach glebotworczych. Dzialalnosc owadow glebowych polega na ich mechanicznym wplywie na struktury gleby (spulchnianie, przewietrzanie), uczestnictwie w procesach rozkladu materii organicznej (glownie owady bezskrzydle – skoczogonki) oraz uwalnianiu z cial martwych organizmow skladnikow organicznych, waznych dla zyznosci gleby.
70. Omow budowe i funkcje oka.
Oczy ryby sa duze, dobrze rozwiniete. Ostrosc widzenia reguluje znajdujaca się w galce ocznej soczewka, mogaca zblizac się lub oddawac od siatkowki, stosownie do odleglosci obserwowanego przedmiotu (akomodacja). Powiek brak.
71. Omow budowe i funkcje ucha.
Narzadem sluchu i rownowagi ryby jest ucho wewnetrzne. Jego elementy to blednik zlozony z trzech blotniastych kanalow polkolistych, zbierajacych się we wspolnym przedsionku prowadzacym do okraglego woreczka. W plynie woreczka (endolimfie) znajduja się ziarenka (otolity). Przy zmianie polozenia ciala ryby draznia one komorki zmyslowe scian woreczka. Blednik miesci się w puszce sluchowej czaszki.
72. Witaminy – podzial i rola. Patrz 68.
Czas czytania: 71 minut
Ciekawostki ze świata
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.