Nastroje dekadenckiego zwątpienia, upadku wartości, poszukiwania celu i sensu życia w literaturze i sztuce przełomu wieków XIX/XX i XX/XXI

W wyniku kryzysu filozofii i kultury u schyłku XIX wieku narodziła się postawa zwana dekadentyzmem. Nazwa dekadentyzm określa światopogląd, u podstawy którego leży przekonanie o upadku cywilizacji i kultury. Dekadenci byli pesymistami, negowali naukę i postęp techniczny, towarzyszyło im poczucie daremności wszystkich ludzkich poczynań. Rzeczywistość przyjmowali biernie, mieli dystans do codzienności i społeczeństwa goniącego za pieniądzem.
Takie właśnie nastroje wyraża jeden z najwybitniejszych twórców młodoeuropejskich, Charles Baudelaire. W jego twórczości pojawia się motyw spleenu, czyli stanu ducha człowieka charakteryzującego się nudą i biernością. Jest on ukazany w utworze "Spleen II ", gdzie atmosferę lęku, depresji i bezradności oddaje mroczna sceneria: niebo - pokrywa z ołowiu, strugi deszczu - kraty wiezienia. Poezja Baudelaire' a postuluje wyższość duchową artysty oraz koncepcję "poety odtrąconego", niedostosowanego do zwykłego świata, znakomicie wyrażoną w wierszu "Albatros". Chcąc dobitnie przedstawić dekadenckie nastroje, Baudlelaire ukazuje brzydotę i śmierć. W utworze "Padlina" nie szczędzi drastycznych szczegółów, takich jak "brzuch pełen zgnilizny" i "zastępy much" krążące nad zwłokami. Rozkładające się ciało jest symbolem przemijania i nietrwałości ludzkiego życia.
Drugim wybitnym twórcą końca XIX wieku był Artur Rimbaud - wróg wszelkich norm i zasad moralnych. "Statek pijany" to jeden z najsłynniejszych jego utworów, którego naczelnym motywem jest symbol wolności i niezależności - statek "pijany wolnością", płynący jak poezja Rimbauda daleko od wszelkich norm i kanonów.
Do grona najwybitniejszych poetów przełomu XIX i XX wieku zaliczamy również Paula Verlaina, głoszącego bezinteresowność poezji i jej niezależności od życia. Był on prekursoerem symbolizmu, uznano go też za twórcę dekadentyzmu. Charakterystycznym przykładem oryginalnej formy i stylu poety jest utwór pt. "Zmierzch mistyczny". Przedstawionemu tam światu barw i roślin można przypisać szersze znaczenie takie jak życie czy przemijanie.
Charakterystyczne dla schyłku wieku nastroje dekadenckie znajdujemy również w sztuce młodopolskiej. W poezji tego okresu nurt ten najlepiej reprezentuje Kazimierz Przerwa-Tetmajer oraz Jan Kasprowicz.
W twórczości Tetmajera dekadencka postawa wobec życia najwyraźniej zaznacza się w utworach "Koniec wieku XIX", "Nie wierzę w nic" i "Eviva l'arte". W wierszu "Koniec wieku XIX" człowiek próbuje znaleźć sposób chroniący go przed poczuciem braku sensu życia. Zgodnie z filozofią Schopenhauera, stanowiącą światopogląd epoki, chcąc stłumić cierpienie towarzyszące życiu, człowiek szuka pocieszenia w religii i filozofii. Wiersz składa się z pytań retorycznych, a poszczególne zwrotki, które odpowiadają na te pytania, dotyczą przekleństwa, ironii, wzgardy, rozpaczy, walki, rezygnacji, przyszłego bytu i rozpaczy. Żadne z tych pojęć nie stanowi jednak "tarczy przeciw włóczni złego". Człowiekowi pozostaje tylko milczenie i uczucie całkowitej bezradności.

Wiersz "Nie wierzę w nic" również podejmuje tematy egzystencjalne. Jest deklaracją niewiary w obowiązujące wartości i ideały. Krytykuje aktywność zaspakajającą pragnienia i ambicje człowieka, która przysparza mu jedynie klęsk i upokorzeń. Podmiot liryczny jest niezadowolony ze świata, czuje niedosyt, brak mu zaspokojenia. Pragnie zdobyć szczęście, zrealizować marzenia, które są nie do osiągnięcia: ,, Jak rzeźbiarz, który chciał zakląć w marmur Afrodytę". Jedynym wyjściem z tej sytuacji jest odtracenie świata zewnetrznego i ucieczka w stan nirvany. Jest to, według Schopenhauera, najlepszy środek na złagodzenie życiowego cierpienia. Polega ona na wewnętrznym skupieniu, ucieczce do swiata poezji i sztuki. Towarzyszy jej poczucie nierzeczywistości i obojętności. Nastroeje te Kazimierz Przerwa Tetmajer dokładnie opisuje w ,, Hymnie do Nirvany". Kolejnym, ważnym w twórczości Tetmajera wierszem jest ,, Evviva L'arte" - Niech żyje sztuka. Poeta ubolewa tu nad rangą sztuki w życiu człowieka u schyłku XIX wieku. Podobnie jak Charles Baudelaire uznaje wyższość artysty ,, nad nędznym filistrów narodem" przedkładającym wartości materialne ponad sztukę.

,,W piersiach naszych płoną ognie przez Boga samego włożone"

Drugim, obok Tetmjera, poetą podejmującym w swojej twórczości zagadnienia dekadenckie oraz bunt prometejski ikatastroficzny jest Jan Kasprowicz. W 1898r. pod wpływem poezji modernistycznej i przewartościowania poglądów porzuca on dotychczasowy styl twórczości. Odchodzi od tematyki społecznej a naturalizm zastępuje ekspresjonizmem i symbolizmem. Wyrazem buntu modernistycznego poety są hymny. Do najsłynniejszych należą ,, Święty Boże, Święty Mocny" oraz ,, Dies Irae".,, Święty Boże, Święty Mocny" jest to wizja pochodu ludzkości ku śmierci, natomiast ,, Dies Irae" to obraz sądu ostatecznego. Hymny te sa wyrazem buntu przeciw Bogu, oskarżają Boga o stworzenie zła i wszelkich nieszczęść:

,, Kyrie elejson !
Straszny przed nami stworzyłeś grób "

Pojęciami charakterystycznymi dla hymnów Kasprowicza są katastrofizm- Wizja świata dążacego ku zagładzie oraz manicheizm- Dualizm ontologiczny rzeczywistości. Utworem typowo modernistycznym w twórczości Kasprowicza jest ,, Krzak dzikiej róży". W wierszu tym ukazany jetst kontrast pomiędzy umierającą, powaloną zamieć limbą a kwitnącym krzakiem dzikiej róży. Rośliny te są symbolami młodosci i przemijania. Poeta posługuje się technika impresjonistyczną, np. ,, pawiookie stawa", ,, wężowiska kosodrzewiny" oraz symbolizm i filozofia dekadencka świadczące o przełomie jaki dokonał sie w życiu poety.

Po Wielkiej Wojnie przyszła kolejna, II wojna światowa, a potem kilka innych, takich jak np. w Korei i Wietnamie.
Totalitaryzm, holokaust, ludobójstwo, hitleryzm i komunizm - pojęcia, które przyniósł ze sobą nasz wiek, znowu zachwiały "Starym Światem" i hierarchią wartości. Wiele pojęć trzeba było przemyśleć i zdefiniować, wiele innych straciło znaczenie, a jednak 10 przykazań, które biblijny Mojżesz otrzymał od Boga na kamiennych tablicach, jest nadal ważną częścią tej hierarchii.
Wybitny polski reżyser, Krzysztof Kieślowski, uhonorowany za swoje osiągnięcia wieloma międzynarodowymi nagrodami, zrealizował serię filmów obrazujących kolejne przykazania Dekalogu. Szczególnie mocno utkwił mi w pamięci pierwszy film, obrazujący przykazanie "Nie miej bogów cudzych przede mną". Jego bohaterami są ojciec i syn mieszkający - podobnie jak inni bohaterowie tej serii - na zwyczajnym warszawskim osiedlu. Plenery filmu to krajobraz, jaki codziennie oglądam z mego okna. Akcja filmu rozgrywa się w zimie w okresie Bożego Narodzenia. Ciotka chłopca spędza dużo czasu w kościele, natomiast ojciec i syn najbardziej wierzą w komputery. Chłopiec dostał od ojca łyżwy, które chciał jak najszybciej wypróbować na lodowisku - zamarzniętej tafli osiedlowego jeziorka. Zadzwonili więc do Instytutu Meteorologii i komputerowo wyliczyli grubość warstwy lodu. Na próżno! Wbrew logice i liczbom chłopiec utonął pod zarwanym lodem!
Film dowodzi, że nauka jest nadal bezradna wobec tajemnic życia i śmierci. Mimo niesłychanego postępu techniki i medycyny w XX wieku, lotów na Księżyc i niesłychanych wynalazków tego stulecia nasze życie pozostało nadal kruche i nieprzewidywalne.
"Krótki film o zabijaniu" obrazuje przykazanie "Nie zabijaj". Jest to film o egzekucji zabójcy, czyli o zabijaniu w majestacie prawa. Skłania do myślenia jak niewiele zmieniło się w okrutnych, a wręcz zwierzęcych prawach "cywilizowanego" społeczeństwa obowiązujących u progu nowego tysiąclecia.
Tyle oczekiwań i nadziei ludzkości znowu spełzło na niczym:
Miał być lepszy odn zeszłych nasz XX wiek.
Już tego dowieśc nie zdąży,
lata ma policzone,
krok chwiejny,
oddech krótki.
Wisława Szymborska



Michał Lesisz