Powstanie kościuszkowskie

Powstanie kościuszkowskie, powstanie narodowe przeciw Rosji, a następnie także przeciw Prusom, trwające od 24 III do 16 XI 1794. Objęło swym zasięgiem prawie wszystkie dzielnice ówczesnego państwa polskiego.

Ważniejsze wydarzenia z czasów Insurekcji Kościuszkowskiej (chronologia) oraz zakres terytorialny:
- 4 IV 1794 r. – zwycięstwo pod Racławicami
- 17 IV 1794 r. – Insurekcja Warszawska
- 7 V 1794 r. – Uniwersał Połaniecki
- 10 X 1794 r. – Bitwa pod Maciejowicami
- 9 XI 1794 r. – Kapitulacja Warszawy
Insurekcja obieła tereny Warszawy i okolic, woj. Krakowskie i wielkopolskie. W kilka dni po Warszawie powstanie obieło także Litwe.

Poznając fakty i wydarzenia dotyczące Insurekcji Kościuszkowskiej oraz Rozbiorów Polski należało by zadać sobie pytanie – Jak doszło do upadku państwa polskiego?

Polska przed rozbiorami

I Rozbiór Polski

W wyniku I rozbioru Prusy uzyskały: Warmię, województwo pomorskie, malborskie i chełmińskie (bez Gdańska i Torunia) oraz tereny położone nad Notecią i Gopłem, łącznie 36 tys. km2 i 580 tys. mieszkańców. Rosja (rosyjski zabór) zajęła tereny położone na wschód od Dźwiny, Drui i Dniepru, obejmujące 92 tys. km2 i 1 mln 300 tys. ludności. Austria - południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, księstwa oświęcimskie i zatorskie, województwo ruskie (bez ziemi chełmskiej) oraz część województwa bełskiego, razem 83 tys. km2 i 2 mln 600 tys. ludności.
Na żądanie zaborców traktat rozbiorowy musiał zatwierdzić sejm Rzeczypospolitej. Nie przyniosły skutku interwencje króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na dworach europejskich i tragiczny protest T. Rejtana. Poza traktatem sejm musiał przyjąć niekorzystne uchwały gospodarcze i handlowe. Skonfederowany sejm podjął próbę reformy państwa, powołał Radę Nieustającą i Komisję Edukacji Narodowej, uchwalił zwiększenie armii do 30 tys. żołnierzy i jej reorganizację. Ponadto przeprowadził reformę skarbową.

Polska po I rozbiorze

II Rozbiór Polski

Bezpośrednią przyczyną II rozbioru Polski była przegrana wojna polsko-rosyjska 1792, toczona w obronie Konstytucji 3 Maja. Król ugiął się przed żądaniami Katarzyny II i w lipcu 1792 przystąpił do konfederacji targowickiej. Przywódcy patriotycznego stronnictwa reform musieli opuścić kraj. 23 I 1793 Prusy i Rosja podpisały konwencję w sprawie II rozbioru Polski, który został zatwierdzony przez zdominowany przez targowiczan sejm grodzieński (1793).
W wyniku II rozbioru Prusy zajęły: województwo poznańskie, kaliskie, gnieźnieńskie, sieradzkie, łęczyckie, inowrocławskie, brzesko-kujawskie, płockie, ziemię dobrzyńską, część województw rawskiego i mazowieckiego oraz Toruń i Gdańsk, razem 58 tys. km2 i ponad 1 mln mieszkańców. Zabór rosyjski objął ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja-Pińsk-Zbrucz, razem 280 tys. km2 i 3 mln mieszkańców.

Polska po II Rozbiorze

O rozwoju wydarzeń przesądziła strona przeciwna. Na początku 1794 r. szpiedzy Igelstroma ujawnili działalność spiskową, zarówno w Warszawie, jak i na prowincji. Ponieważ obawiano się dalszej dekonspiracji wysłano delegacje do Kościuszki z żądaniem przyspieszenia wybuchu powstania. Poza tym spiskowcy nie chcieli dopuścić do redukcji wojsk, której żądał Igelstrom. Powstanie należało rozpocząć przed datą 15 marca w którym to dniu upływały terminy redukcji. Dalsze jego odwlekanie groziło katastrofą. Już 12 marca wielkopolska brygada kawalerii pod dowództwem gen. Antoniego Madalińskiego wypowiedziała posłuszeństwo i ruszyła spod Ostrołęki w kierunku Krakowa. Wydarzenie to zmusiło Kościuszkę do przyspieszenia powstania. Zamierzał on wprowadzić dyktaturę wojskową w celu zapewnienia sprawności działań militarnych i powstrzymania niekontrolowanych ruchów społecznych.

Tadeusz Kościuszko (1764 – 1817) urodził się w Mereczowszczyźnie na Wołyniu w rodzinie średniej szlachty. Uczył się w szkole pijarów w Lubieszowie i w Szkole Rycerskiej w Warszawie. Po zakończeniu nauk został wysłany jako stypendysta królewski do Paryża gdzie zapoznał się z wiedzą w zakresie inżynierii wojskowej. Zetknął się również z prądami francuskiego Oświecenia. Zwiedził wtedy m.in. Anglię, Szwajcarię, Włochy i Niemcy. Za granicą dowiedział się o pierwszym rozbiorze Polski. Po powrocie do kraju nie zdołał znaleźć stanowiska w armii polskiej, a po odrzuceniu jego starań o córkę hetmana Sosnowskiego, wyjechał do Ameryki Północnej, gdzie wziął udział w wojnie o wyzwolenie Stanów Zjednoczonych. Odznaczył się tam przy oblężeniu Saratogi w 1777 r., otrzymał honorowe obywatelstwo amerykańskie oraz stopień generała brygady. W 1784 r. wrócił do kraju i osiadł w swym majątku Siechnowice. W czasie Sejmu Czteroletniego wstąpił do wojska w stopniu generała majora. W kampanii 1794 r., walcząc w korpusie księcia Józefa Poniatowskiego odznaczył się w bitwie pod Dubienką i otrzymał od króla order VIRTUTI MILITARI. Kiedy król przystąpił do Targowicy, wraz z ks. Józefem Poniatowskim i większością generalizacji podał się do dymisji i wyjechał z kraju. Na emigracji, w Saksoni, Kościuszko związany był z obozem radykalnym. W 1794 r. na spotkaniu ze spiskowcami w kraju miał oświadczyć, że „za samą szlachtę bić się nie będzie”.

Ogłoszenie aktu powstania nastąpiło w dniu 24 maca 1794 r. w opuszczonym przez wojska rosyjskie Krakowie. Na jego mocy Kościuszko stawał się Najwyższym naczelnikiem Sił Zbrojnych Narodowych z władzą dyktatorską. Na Rynku Krakowskim Naczelnik złożył uroczystą przysięgę wobec licznie zebranego ludu. Zapowiedział powołanie naczelnych władz powstańczych oraz sądu kryminalnego dla karania zdrajców. Na terenie województwa krakowskiego do sprawowania władzy powołana została Komisja Porządkowa. Takie komisję miały powstawać na oswobodzonych terenach. Akt powstania zapowiadał uwolnienie Polski od obcego żołnierza i przywrócenie całości jej granic pod ostrożnym hasłem, które miało nie kojarzyć się z rewolucją francuską Wolność – Całość – Niepodległość.
Zgodnie z planami Kościuszki siły zbrojne państwa miały się składać z regularnej armii miejskiej i wiejskiej milicji oraz z pospolitego ruszenia ludowego. Dlatego też nałożono podatek na szlachtę i duchowieństwo, przeprowadzono rekwizycję kosztowności i dzwonów kościelnych na rzecz powstania. Stan armii miał być podwyższony do stu tysięcy ludzi poprzez pobór powszechny. Ponieważ okazało się to niemożliwe, postanowiono powołać jednego pieszego z pięciu gospodarstw i jednego jeźdźca z pięćdziesięciu. W województwie krakowskim powstała samodzielna formacja, licząca dwa tysiące chłopów-kosynierów uzbrojonych w osadzone na sztorc kosy, piki i siekiery. Ta skromna armia, która po połączeniu z siłami Madalińskiego liczyła około cztery tysiące ludzi ruszyła przeciw dwu największym armiom Europy – rosyjskiej i pruskiej.

Wykorzystując fakt zaskoczenia Kościuszko zaatakował 14 kwietnia pod Racławicami korpus gen. Tormasowa odnosząc sukces. W boju wstawiły się oddziały kosynierów, które zdobyły rosyjskie baterie. Zwycięstwo to miało ogromne znaczenie moralne i przesądziło o dalszych losach powstania. Kościuszko, który daleki był od rewolucji na wzór jakobiński, postanowił jednak wykorzystać w większym stopniu siłę bojową chłopów. Ani Rosja, ani Prusy nie były przygotowane do szybkiego podjęcia działań zbrojnych. Wojska pruskie, co prawda, przekroczyły granice, ale niewielkimi siłami.
Na wieść o zwycięstwie pod Racławicami w dniu 17 kwietnia wybuchło powstanie w stolicy. Dużą rolę odegrała radykalna grupa kuźnicy, która utrzymywała stały kontakt z Kościuszką. Członkowie Kuźnicy wciągnęli do spisku przedstawicieli mieszczan na czele z bogatym szewcem Janem Kilińskim. Po dwudniowych, zaciętych walkach, wojska powstańcze wyparły rosyjski garnizon. Wzięli w nich udział chłopi podwarszawscy, robotnicy, młodzież czeladnicza i biedota żydowska oraz drobna szlachta. Ambasador Igelstrom uciekł ze stolicy, a w ręce powstańców dostały się zapasy broni, działa, liczne magazyny i kasy wojskowe oraz tajne archiwum ambasadora zawierające spis szpiegów i zdrajców ojczyzny. Stanisław August stał się faktycznym zakładnikiem ludu, a władza w stolicy przeszła w ręce Rady Zastępczej Tymczasowej składającej się z przedstawicieli szlachty, magnaterii, patrycjatu i mieszczaństwa. Pod naciskiem ludu Rada zmuszona była aresztować najbardziej znienawidzonych targowiczan.

W kilka dni po Warszawie powstanie objęło także Litwę. W dniu 23 kwietnia oswobodzono Wilno, gdzie radykalni spiskowcy pod wodzą pułkownika Jakuba Jasińskiego rozbili garnizon rosyjski. Następnego dnia powołano Radę Najwyższą Litewską i Sąd Kryminalny przeciw zdrajcom – targowiczanom.

Po zwycięstwie racławickim nie nastąpiła oczekiwana przez chłopów zmiana ich położenia. Wpłynęło to na zmniejszenie ich aktywności i zapału do walki. Kiedy po bitwie nie udało się Kościuszce przebić do Warszawy, postanowił wykorzystać ten czas na wzmocnienie i organizację armii oraz uregulowanie kwestii chłopskiej. Apel naczelnika, aby szlachta nie zmuszała rodzin ochotników do odrabiania pańszczyzny nie skutkował. W dniu 7 maja 1794 r. wydał więc uniwersał zwany połanieckim regulujący prawną i ekonomiczną sytuację chłopa.

Na jego mocy zniesiono: poddaństwo osobiste chłopa, zmniejszono znacznie pańszczyznę, gospodarstwa chłopów – powstańców miały być na czas powstania całkowicie zwolnione z pańszczyzny i roztoczona nad nimi opieka sądowa, chłopa nie można było usunąć z ziemi jeżeli wypełniał swe powinności.

Uniwersał likwidował władzę sądowniczą panów nad chłopami. Utworzono także tzw. Dozory do przyjmowania zażaleń i skarg chłopów oraz rozstrzygania sporów z dziedzicami. Za naruszenie postanowień uniwersału groziła szlachcie oraz administracji odpowiedzialność sądowa. Tekst uniwersału miał być opublikowany po wsiach i gromadach przez duchownych z ambon i wprowadzony w życie. Uniwersał był pierwszą, realną próbą, podjętą przez władze powstańcze, ulżenia doli chłopa i poprawienia jego sytuacji prawnej. Napotkał on jednak na opór ze strony szlachty, która nie tylko nie przestrzegała go, ale nie dopuszczała do jego opublikowania.

Nadejście z Lubelszczyzny oddziału gen. Grochowskiego zmusiło główne siły rosyjskie blokujące Kościuszkę do wycofania się na zachód. Naczelnik postanowił z częścią wojska wydać bitwę połączonym siłom rosyjsko – pruskim, ale pod Szczekocinami 6 czerwca doznał porażki. W tym samym czasie klęskę poniósł pod Chełmnem również gen. Zajączek Wojska powstańcze wycofały się w kierunku Warszawy. Prusacy bez walki zajęli Kraków.

W stolicy od samego początku insurekcji toczyła się walka o charakter powstania pomiędzy dwoma ugrupowaniami – umiarkowanym i radykalnym. Rada tymczasowa ochraniała targowiczan, opierała się przed aresztowaniami i egzekucjami, niszczyła dokumenty znalezione w ambasadzie rosyjskiej. Nurt jakobiński uaktywnił się natomiast poprzez zakładanie klubów, które domagały się oczyszczenia kraju od kontrrewolucji oraz postępowania wzorowanego na jakobinach francuskich.

Do wybuchu zamieszek doszło w dniu 8 maja po serii burzliwych demonstracji kierowanych przez jakobinów. Pod naciskiem tłumu 9 maja skazano na śmierć i powieszono hetmanów targowickich : Piotra Ożarowskiego i Józefa Zabiełłę, marszałka Rady Nieustającej Józefa Antkiewicza i biskupa Józefa Kossakowskiego. Wystąpienie ludu było zwycięstwem jakobinów i doprowadziło do reorganizacji władz powstańczych. Zgodnie z dekretem powstania powołana została przez Kościuszkę Rada Najwyższa Narodowa, w której zasiedli współpracownicy Naczelnika z czasów konspiracji – ksiądz Hugo Kołątaj i Ignacy Potocki. Poważnym ciosem dla lewicy było jednak odsunięcie i odwołanie z Wilna z zbytni radykalizm Jakuba Jasińskiego. Powstanie nowych władz nie zlikwidowało niezadowolenia w stolicy. Pod wpływem niepowodzeń na froncie doszło do ponownego wzrostu napięcia w Warszawie. Masy oskarżały Radę o bezczynność, a nawet zdradę. Do stolicy zbliżały się wojska pruskie. W dniu 28 czerwca lud wyciągnął z więzień kilku targowiczan i powiesił ich bez sądu na Rynku Starego Miasta. Symboliczne szubienice stanęły także przed rezydencją króla i prymasa Michała Poniatowskiego.

W lipcu i sierpniu nastąpiło oblężenie Warszawy przez wojska rosyjsko – pruskie. Nie zakończyło to jednak sporów o kierunki insurekcji. Górę brali jakobini, którzy zarzucali Radzie sabotowanie uniwersału, żądano wprowadzenia trybunałów rewolucyjnych. Nastąpiło zbliżenie Kościuszki z jakobinami.

Wykorzystując fortyfikację zbudowane przez ludność stolicy armia powstańcza i milicja miejska broniła się dzielnie przez dwudziestopięciotysięcznym korpusem pruskim i kilkunastotysięcznym korpusem rosyjskim gen. Iwana Ferensa. Władze powstańcze borykały się z trudnościami z zaopatrzeniu w broń i amunicję, dlatego też wprowadzono radykalne podatki i rekwizycje. 6 września Prusacy zmuszeni byli zlikwidować oblężenie i wycofać się za Bzurę. Nad pilice wycofały się też wojska rosyjskie. Warszawa przetrwała pierwsze, trudne oblężenie.

Bezpośrednią przyczyną odejścia prusaków spod Warszawy był wybuch powstania W Wielkopolsce. Na pomoc mu wyruszył trzytysięczny korpus gen. Jana Henryka Dąbrowskiego który 2 października zdobył Bydgoszcz i wkroczył na Pomorze.

Gorzej było na Litwie. 12 Sierpnia, po ofensywie rosyjskiej padło Wilno, a armia polska musiała wycofać się na Polesie. Korpus rosyjski gen. Aleksandra Suworowa zaatakował od strony Ukrainy. Gen. Fersen przeprawił się na prawy brzeg Wisły, aby połączyć się z Suworowem. Kościuszko, chcąc nie dopuścić do połączenia się wojsk rosyjskich, na czele siedmiu tysięcy żołnierzy wydał Fersenowi 10 października bitwę pod Maciejowicami, która zakończyła się totalną klęską. Naczelnik nie doczekał się pomocy od korpusu Ponińskiego, na który liczył, że dotrze w trakcie bitwy. Ciężko ranny Kościuszko wraz ze swoim sztabem i niespełna dwoma tysiącami żołnierzy dostał się do niewoli. Reszta poległa, w pień wycięte zostały m.in. pułk działańczyków oraz regiment grenadierów krakowskich, które nie chciały ustąpić pola, ani się poddać.

Klęska pod Maciejowicami stała się przełomowym momentem powstania. Załamała ona wolę powstańców. Na nowego naczelnika powstania powołano Tomasz Wawrzeckiego, ale ani on, ani dowódca wojska gen. Zajączek nie mieli popularności i autorytetu Kościuszki. Do końca wierne pozostały masy ludowe stolicy. Gdy 29 października wojska Suworowa stanęły pod Pragą, broniło jej wojsko regularne oraz ochotnicy wywodzący się głównie z biedoty miejskiej. Obroną dowodził gen. Zajączek. 4 listopada Praga została zajęta, a wojska rosyjskie dopuściły się bezprzykładnej rzezi. Wymordowano około dwanaście tysięcy ludności nie oszczędzając kobiet i dzieci. Domy obrócono w perzynę. Następnego dnia Rada postanowiła poddać miasto 9 listopada Suworow bez oporu wkroczył do Warszawy. Reszta armii powstańczej Wawrzeckiego rozproszyła się pod Radoszycami.

Po upadku powstania władzę w stolicy objął Suworow. Najważniejszych przywódców powstania wzorem Kościuszki wywieziono do Petersburga. Innych internowano w więzieniach pruskich i austriackich. Król Stanisław August do końca zabiegał o względy dla aresztowanych generałów powstańczych, ale stał się faktycznym więźniem carycy. Na jej polecenie wyjechała do Grodna, po trzecim zaś rozbiorze abdykował i udał się di Petersburga, gdzie zmarł w 1795 r.

W dniu 3 stycznia 1795 r. Austria podpisała z Rosją układ rozbiorowy. W październiku 1795 r. przystąpiły do niego Prusy. Nie czekając zresztą na rozstrzygnięcie traktatowe, po zajęciu Warszawy przez Suworowa, państwa zaborcze starały się od razu zająć jak największe terytoria.

III Rozbiór Polski

Klęska skierowanego przeciwko rozbiorom powstania kościuszkowskiego (1794) spowodowała ostateczną likwidację państwa polskiego. Po przewlekłych sporach 24 X 1795 państwa rozbiorowe ustaliły granice podziału pozostałych ziem polskich. W wyniku III rozbioru Rosja otrzymała resztę ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich na wschód od Bugu i linii Niemirów-Grodno, o łącznej powierzchni 120 tys. km2 i 1,2 mln ludności. Prusy - pozostałą część Podlasia i Mazowsza z Warszawą wraz ze skrawkami Żmudzi i Małopolski o powierzchni 55 tys. km2 i 1 mln ludności. Austria - Kraków i część Małopolski pomiędzy Pilicą, Wisłą i Bugiem, część Podlasia i Mazowsza o łącznej powierzchni 47 tys. km2 i 1,2 mln ludności.
Wywieziony do Grodna król Stanisław August Poniatowski abdykował 25 XI 1795. Mocarstwa rozbiorowe zawarły tzw. konwencję petersburską (1797), która obejmowała postanowienia w sprawie długów państwa i króla polskiego oraz zobowiązanie, że monarchowie umawiających się stron nigdy nie będą używać w tytulaturze określenia Królestwo Polskie.

Rzeczpospolita w 1795 r. padła ofiarą niestabilnej równowagi w Europie, jak również własnej słabości, egoizmu magnaterii i politycznej ciemnoty szlachty, Stanu tego nie zdołały przezwyciężyć, ani światłe reformy w początkach panowania Stanisława Augusta, ani dorobek Sejmu Czteroletniego z nowatorską Konstytucją 3 Maja.

Upadek Rzeczypospolitej był tragedią narodową. Nawet Powstanie Kościuszkowskie, ujawniające przykłady głębokiego patriotyzmu ludu i rewolucyjnych demokratów szlacheckich, czy nawet jakobińskiego radykalizmu, nie było już w stanie ocalić Polski przed klęską. Przyspieszyło ją zresztą niezdecydowanie władz powstańczych, choć sytuacja międzynarodowa zdawała się sprzyjać ruchom rewolucyjnym, czego przykładem była Francja.