Polemika Gustawa z Księdzem "Dziady"

Akcja IV części „Dziadów” Adama Mickiewicza rozgrywa się wieczorem w Dzień Zaduszny w domu greckokatolickiego Księdza. W utworze występują dwie główne postacie: Pustelnik (Gustaw) i Ksiądz, które prowadzą rozmowę, trwającą trzy godziny.
W czasie pierwszej z nich Ksiądz wypytuje o imię nieznanego przybysza:

„Kto jesteś? jakie twe miano?”

Pustelnik udziela odpowiedzi tłumacząc, że jest za wcześnie, aby o tym mówić:

„jeszcze rano… powiedzieć nie mogę”

Wspomina on jednak, że cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości. Śpiewa, że w jego piersi tli się żar, którego nie da się zgasić:

„Mimo deszczu, mimo chłodu,
Zawsze płonie! […]
I śnieg tonie, i lód tonie,
Z piersi moich para bucha,
Ogień płonie!”

Uwagę gościa przykuwają dwa dzieła: „Julia albo Nowa Heloiza” i „Cierpienia młodego Wertera” , które uważa za książki zbójeckie. Mówi, że niszczą one i źle kształtują człowieka. Tłumaczy, że właśnie przez nie uwierzył w pojawienie się boskiej kochanki. Wspomina obraz swojej ukochanej. Opisuje jej postać, urok i słodycz pocałunków. Następnie mówi o rozstaniu z nią. Twierdzi, że kapłan nie może go zrozumieć, gdyż sam nigdy nikogo nie kochał. Ksiądz broniąc się opowiada o utracie rodziców, śmieci żony, dwójki dzieci. Prezentuje racjonalne podejście do życia.

Po chwili Pustelnik opowiada o trzech rodzajach śmierci: cielesnej, utracie ukochanej, wiecznym potępieniu. Mówi, iż dotknęła go druga z w/w: został rozdzielony z ukochaną. Jest nieszczęśliwy, gdyż ten fakt nie daje mu spokoju.

Ksiądz przez całą pierwszą godzinę zachęca go, aby przestał rozpamiętywać osobiste nieszczęścia, skierował się w stronę ludzi i świata, odrzucił cierpienie i stare przeżycia.

W drugiej godzinie Pustelnik upomina Księdza, by nie ogarniał wszystkiego rozumem. Następnie mówi, kim jest naprawdę.

Gustaw oskarża Księdza, iż ten namawiał go do lektury książek, które zmieniły jego życie:

„Ty mnie zabiłeś! ty mnie nauczyłeś czytać !
W pięknych księgach i pięknym przyrodzeniu czytać !”

Po chwili wspomina swoją matkę i dom rodzinny. Ksiądz stara się go pocieszyć, w efekcie czego dochodzi do wymiany poglądów na temat religii. Duchowny tłumaczy, iż najważniejsza zawsze jest wola Boga. Gustaw wątpi w sprawiedliwość boską. Zrozpaczony, kieruje słowa pod adresem niewiernej kochanki przepełnione gniewem, żalem i zawodem. Przestaje siebie akceptować, rozpacza nad samotnością i zaczyna mówić o śmierci.
Z nadejściem trzeciej godziny przebija się sztyletem. Po chwili Gustaw pyta się:

Za cóż zniosłeś dotychczas obchodzone Dziady?”

Ksiądz tłumaczy, iż jest to święto pogańskie i nie może się na nie zgodzić. Nie potrafi zrozumieć, iż istnieje świat umarłych. Gustaw podkreśla wartość święta, jako łącznika między dwoma światami. Twierdzi, że większą wartość ma szczera łza wiernego sługi niż nieszczery pogrzeb. Ksiądz jednak powołuje się na obowiązek walki z „ciemnotą”. Śmierć dla Gustawa nie jest wybawieniem. Dusza jego wciąż wędruje. Koszmar ten skończy się dopiero wraz ze śmiercią ukochanej.

Polemika Gustawa z Księdzem ukazuje nam dwa sposoby poznawania świata. Pierwszym z niech jest oświeceniowy racjonalizm. Postawę tę prezentuje Ksiądz, który postrzega świat za pomocą rozumu. Upatruje w nim naczelne źródło poznania prawdy, bez odwoływania się do doświadczeń.
Zupełnie inaczej świat postrzega Gustaw, który prezentuje postawę romantycznego egotysty. Pustelnik koncentruje się na własnym wnętrzu i własnym cierpieniu. Najważniejsza jest dla niego tęsknota za ukochaną. Odwraca się od całego świata.

W IV części „Dziadów” Adama Mickiewicza dochodzi do zetknięcia postaci o różnych kierunkach poznania świata: za pomocą rozumu i przeżyć wewnętrznych. Autor wprowadza kontrast, aby ukazać jak bardzo różnią się one. Powodują, iż jeden bohater nie może zrozumieć poglądów drugiego.