Recenzja rozdziału książki Tadeusza Filipkowskiego Oświata na Warmii i Mazurach w latach 1945-1960

W monografii naukowej zatytułowanej Oświata na Warmii i Mazurach w latach 1945 - 1960 autor, Tadeusz Filipkowski, podejmuje problem szkolnictwa na ziemiach odzyskanych. Praca ta to studium historyczne z dziedziny oświaty, której zarówno zakres chronologiczny jak i terytorialny został dokładnie podany w samym tytule.
W pierwszych latach powojennych inteligencja na Warmii i Mazurach stanowiła niewielki odsetek ludności. W przeważającej liczbie byli to nauczyciele, których działalność pełniła zadania polityczno-społeczne. Edukacja młodzieży i dorosłych, szkolenie wykwalifikowanych kadr niezbędnych do funkcjonowania życia społeczno-gospodarczego, rozwój kulturalny regionu- to właśnie zadania jakie od pierwszych dni istnienia pełniła szkoła na Warmii i Mazurach.
Ramy czasowe przyjęte przez autora nie są przypadkowe. Jest to okres realizacji obowiązkowej, siedmioletniej szkoły podstawowej, która po 1948 roku słała się powszechną, obejmującą zasięgiem swego oddziaływania coraz większe rzesze dzieci i młodzieży.
Autor wyodrębnił z niej trzy podokresy.
Pierwszy obejmuje lata 1945-1948. Dotyczył on tworzenia nowych placówek oświatowych, pozyskanie odpowiedniej liczby nauczycieli, objęcie nauczaniem dzieci od 7 do 14 lat, umożliwienia kształcenia się zarówno młodzieży jak i dorosłym.
Drugi podokres objął lata 1948-1956. Oświacie nadano wówczas charakter socjalistyczny poprzez reformę struktury organizacyjnej i programów nauczania w szkole.
Trzeci, ostatni podokres, obejmuje swym zakresem przemiany polityczne jakie miały miejsce w 1956 roku. Wpłynęły one korzystnie na rozwój pracy oświatowo-wychowawczej. Nastąpiła popularyzacja oświaty, społeczeństwo przywiązywało większą wagę do wykształcenia, edukacji, wychowania.
Tak wyodrębnione podokresy świadczą o profesjonalnym podejściu do tematu, pomagają w jego lepszym zrozumieniu, odzwierciedlają ówczesną sytuację szkolnictwa.
Praca Tadeusza Filipkowskiego liczy 260 stron. Podzielona została na cztery rozdziały, przy czym każdy z nich składa się z kilku podrozdziałów.
Biorąc pod uwagę szczegółową analizę tematu, jakiej podjął się autor, recenzent niniejszej monografii ograniczy się do przedstawienia jednego z ciekawszych, według niego rozdziałów.
Rozdział pierwszy zatytułowany Tradycje oświatowe i nowe programy podzielony został na sześć podrozdziałów. Pierwszy z nich dotyczy analizy szkolnictwa niemieckiego. Jest to niezbędne do pełniejszego zrozumienia problemów związanych z organizacją oświaty polskiej na Warmii i Mazurach. Autor sięga do roku 1935, przekracza ramy czasowe, by zgłębić strukturę organizacyjną szkolnictwa niemieckiego, jego liczebność, rozmieszczenie
i bazę materialną. W tym celu posługuje się danymi statystycznymi z 1935 roku co uwiarygodnia stawiane przez niego tezy.
Z podrozdziału pierwszego wynika, ze niemiecki system nauczania miał rozbudowaną strukturę organizacyjną. Wyróżniano szkoły: wydziałowe, średnie, zawodowe, pierwszego i drugiego stopnia, wyższe. Podstawą nauczania był ośmioletni obowiązek szkolny. Podlegały mu dzieci od 6 do 14 lat życia .Wypełnianiem tego obowiązku zajmowały się szkoły powszechne. W 1935 roku istniały na Warmii i Mazurach 1573 szkoły powszechne, do których uczęszczało 150 tyś. Uczniów .
Szkoły wydziałowe, zwane niepełnymi szkołami średnimi, były placówkami pośrednimi pomiędzy szkołami powszechnymi a średnimi. Nauka w nich trwała 10 lat. Z reguły przyjmowały one uczniów po ukończeniu czterech klas szkoły powszechnej .
Szkoły średnie dzieliły się na progimnazja, gimnazja, licea i szkoły realne. Pełne przygotowanie do studiów wyższych dawało gimnazjum. Natomiast zadaniem szkolnictwa zawodowego było przygotowanie wykwalifikowanych rolników, rolników, gospodyń domowych.
Ponadto wszystkie szkoły w Prusach Wschodnich dzieliły się na państwowe, publiczne i prywatne. Prywatnym szkolnictwem polskim na Warmii zajmuje się autor w podrozdziale drugim. Podobnie jak w pierwszym przekracza wyznaczone wcześniej ramy czasowe obejmując zakresem badań lata 1929-1939.
W latach 1929-1934 powstało na Warmii 15 szkół polskich, 11 z nich przetrwało do 1939 roku . Tylko jedna z nich powstała w Olsztynie. Pozostałe działały w środowiskach wiejskich. Były to szkoły niżej zorganizowane, o jednym nauczycielu i niewielkiej liczbie uczniów . Ich działalność koncentrowała się na kształtowaniu postaw patriotycznych.
Oprócz szkół organizowano na Warmii także przedszkola, zwane ochronkami. W roku szkolnym 1930/31 pracowało tu 8 polskich przedszkoli .
1 sierpnia 1939 roku szkoły polskie na Warmii zamknięto, a nauczycieli aresztowano i osadzono w obozach koncentracyjnych. Tylko nieliczni przetrwali. Ogromna większość zginęła.
W trzecim podrozdziale Tadeusz Filipkowski charakteryzuje polskie systemy szkolne w okresie międzywojennym. Konieczność wypracowania jednolitego systemu szkolnictwa nasiliła się w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości. Prace nad uchwaleniem konstytucji z 17 marca 1921 roku oraz Sejm Nauczycielski z kwietnia 1919 roku przyczyniły się do powstania systemu szkolnictwa opartego na powszechnym, bezpłatnym i obowiązkowym siedmioletnim nauczaniu początkowym. Wypełnianiu tego obowiązku miała służyć sieć szkół powszechnych.
Kształcenie młodzieży na poziomie średnim prowadziły ośmioletnie gimnazja ogólnokształcące i nieliczne jeszcze wtedy szkoły zawodowe . Warunkiem uczęszczania było ukończenie czterech klas szkoły powszechnej.
Uchwalona przez Sejm 11 marca 1932 roku ustawa o ustroju szkolnictwa, zwana „ reformą jędrzejewiczowską” zmieniła system oświaty w Polsce. Pod względem organizacji wprowadzila trójstopniowy podział szkół powszechnych i dwustopniowy szkół średnich ( czteroletnie gimnazja ogólnokształcące lub zawodowe i dwuletnie licea ). W myśl nowej
ustawy, szkoły powszechne dzieliły się na szkoły pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia ( cztero-, sześcio- i siedmioklasowe ) .
W kolejnym podrozdziale autor przedstawia program szkolnictwa prezentowany przez Tajną Organizację Nauczycielską, powstałą w końcu października 1939 roku. Przystąpiła ona do organizowania sieci tajnego nauczania.
Politycznie związana była z powstała w 1940 roku Delegaturą Rządu RP na Kraj. Program jej zakładał obowiązkowe i powszechne kształcenie do lat osiemnastu, oparte na bezpłatnym nauczaniu we wszystkich stopniach, i odpowiednią politykę stypendialną . Nauczaniem miały zająć się ośmioletnie szkoły powszechne.
Podrozdział piąty dotyczy systemu oświatowo-wychowawczego w Polsce Ludowej. Liczne zmiany systemu nauczania wprowadzane w tym okresie stały się gruntem do uchwalenia długo oczekiwanej ustawy o rozwoju systemu oświaty i wychowania .
Ustawę tę poprzedziłoVII Plenum KC PZPR ( styczeń 1961 r. ), poświęcone reformie systemu oświaty i wychowania. Wytyczyło ono kierunki zmian w strukturze organizacyjnej szkolnictwa, opowiedziało się za ośmioletnim obowiązkowym nauczaniem na szczeblu podstawowym, utrzymaniem czteroletniego liceum ogólnokształcącego, rozbudową kształcenia zawodowego i pomaturalnego (dla absolwentów liceów ogólnokształcących, którzy z różnych przyczyn nie mogli podjąć studiów w szkołach wyższych ) .
Założenia polityki oświatowej dotyczyły całego państwa polskiego, jednak ich realizacja miała przebiegać inaczej na ziemiach odzyskanych. Zakładano, że przebudzenie narodowe zgermanizowanej ludności nie nastąpi tak szybko. Proces też miało przyspieszyć wymieszanie ludności rodzimej z polską ludnością napływową, a oświacie przypadła rola repolonizacji ludności rodzimej. Metody, jakimi walczono o polskość opisuje autor w ostatnim podrozdziale. Czytamy tu o pracach Biura Ziem Nowych, Związku Mazurów czy Biura Ziem Odzyskanych.
Monografia naukowa Tadeusza Filipkowskiego to bardzo interesująca praca. Napisana została prostym, logicznym językiem, zrozumiałym nawet dla najmniej wtajemniczonych. Ponadto liczne dane statystyczne, tabele, zdjęcia w niej zawarte ułatwiają nie tylko zrozumienie tematu, ale pozwalają na głębszą jego analizę. Warto dodać iż auto opatrzył pracę zarówno we wstęp, zakończeniem i krótkim streszczeniem znajdującym się na jego końcu.
Jest to książka dla każdego poszukującego odpowiedzi na pytanie jaki był rzeczywisty udział oświaty w przeobrażaniu świadomości narodowej i społecznej mieszkańców Warmii i Mazur w latach 1945-1960. Na to pytanie właśnie stara się odpowiedzieć Tadeusz Filipkowski.

W monografii naukowej zatytułowanej Oświata na Warmii i Mazurach w latach 1945 - 1960 autor, Tadeusz Filipkowski, podejmuje problem szkolnictwa na ziemiach odzyskanych. Praca ta to studium historyczne z dziedziny oświaty, której zarówno zakres chronologiczny jak i terytorialny został dokładnie podany w samym tytule.
W pierwszych latach powojennych inteligencja na Warmii i Mazurach stanowiła niewielki odsetek ludności. W przeważającej liczbie byli to nauczyciele, których działalność pełniła zadania polityczno-społeczne. Edukacja młodzieży i dorosłych, szkolenie wykwalifikowanych kadr niezbędnych do funkcjonowania życia społeczno-gospodarczego, rozwój kulturalny regionu- to właśnie zadania jakie od pierwszych dni istnienia pełniła szkoła na Warmii i Mazurach.
Ramy czasowe przyjęte przez autora nie są przypadkowe. Jest to okres realizacji obowiązkowej, siedmioletniej szkoły podstawowej, która po 1948 roku słała się powszechną, obejmującą zasięgiem swego oddziaływania coraz większe rzesze dzieci i młodzieży.
Autor wyodrębnił z niej trzy podokresy.
Pierwszy obejmuje lata 1945-1948. Dotyczył on tworzenia nowych placówek oświatowych, pozyskanie odpowiedniej liczby nauczycieli, objęcie nauczaniem dzieci od 7 do 14 lat, umożliwienia kształcenia się zarówno młodzieży jak i dorosłym.
Drugi podokres objął lata 1948-1956. Oświacie nadano wówczas charakter socjalistyczny poprzez reformę struktury organizacyjnej i programów nauczania w szkole.
Trzeci, ostatni podokres, obejmuje swym zakresem przemiany polityczne jakie miały miejsce w 1956 roku. Wpłynęły one korzystnie na rozwój pracy oświatowo-wychowawczej. Nastąpiła popularyzacja oświaty, społeczeństwo przywiązywało większą wagę do wykształcenia, edukacji, wychowania.
Tak wyodrębnione podokresy świadczą o profesjonalnym podejściu do tematu, pomagają w jego lepszym zrozumieniu, odzwierciedlają ówczesną sytuację szkolnictwa.
Praca Tadeusza Filipkowskiego liczy 260 stron. Podzielona została na cztery rozdziały, przy czym każdy z nich składa się z kilku podrozdziałów.
Biorąc pod uwagę szczegółową analizę tematu, jakiej podjął się autor, recenzent niniejszej monografii ograniczy się do przedstawienia jednego z ciekawszych, według niego rozdziałów.
Rozdział pierwszy zatytułowany Tradycje oświatowe i nowe programy podzielony został na sześć podrozdziałów. Pierwszy z nich dotyczy analizy szkolnictwa niemieckiego. Jest to niezbędne do pełniejszego zrozumienia problemów związanych z organizacją oświaty polskiej na Warmii i Mazurach. Autor sięga do roku 1935, przekracza ramy czasowe, by zgłębić strukturę organizacyjną szkolnictwa niemieckiego, jego liczebność, rozmieszczenie
i bazę materialną. W tym celu posługuje się danymi statystycznymi z 1935 roku co uwiarygodnia stawiane przez niego tezy.
Z podrozdziału pierwszego wynika, ze niemiecki system nauczania miał rozbudowaną strukturę organizacyjną. Wyróżniano szkoły: wydziałowe, średnie, zawodowe, pierwszego i drugiego stopnia, wyższe. Podstawą nauczania był ośmioletni obowiązek szkolny. Podlegały mu dzieci od 6 do 14 lat życia .Wypełnianiem tego obowiązku zajmowały się szkoły powszechne. W 1935 roku istniały na Warmii i Mazurach 1573 szkoły powszechne, do których uczęszczało 150 tyś. Uczniów .
Szkoły wydziałowe, zwane niepełnymi szkołami średnimi, były placówkami pośrednimi pomiędzy szkołami powszechnymi a średnimi. Nauka w nich trwała 10 lat. Z reguły przyjmowały one uczniów po ukończeniu czterech klas szkoły powszechnej .
Szkoły średnie dzieliły się na progimnazja, gimnazja, licea i szkoły realne. Pełne przygotowanie do studiów wyższych dawało gimnazjum. Natomiast zadaniem szkolnictwa zawodowego było przygotowanie wykwalifikowanych rolników, rolników, gospodyń domowych.
Ponadto wszystkie szkoły w Prusach Wschodnich dzieliły się na państwowe, publiczne i prywatne. Prywatnym szkolnictwem polskim na Warmii zajmuje się autor w podrozdziale drugim. Podobnie jak w pierwszym przekracza wyznaczone wcześniej ramy czasowe obejmując zakresem badań lata 1929-1939.
W latach 1929-1934 powstało na Warmii 15 szkół polskich, 11 z nich przetrwało do 1939 roku . Tylko jedna z nich powstała w Olsztynie. Pozostałe działały w środowiskach wiejskich. Były to szkoły niżej zorganizowane, o jednym nauczycielu i niewielkiej liczbie uczniów . Ich działalność koncentrowała się na kształtowaniu postaw patriotycznych.
Oprócz szkół organizowano na Warmii także przedszkola, zwane ochronkami. W roku szkolnym 1930/31 pracowało tu 8 polskich przedszkoli .
1 sierpnia 1939 roku szkoły polskie na Warmii zamknięto, a nauczycieli aresztowano i osadzono w obozach koncentracyjnych. Tylko nieliczni przetrwali. Ogromna większość zginęła.
W trzecim podrozdziale Tadeusz Filipkowski charakteryzuje polskie systemy szkolne w okresie międzywojennym. Konieczność wypracowania jednolitego systemu szkolnictwa nasiliła się w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości. Prace nad uchwaleniem konstytucji z 17 marca 1921 roku oraz Sejm Nauczycielski z kwietnia 1919 roku przyczyniły się do powstania systemu szkolnictwa opartego na powszechnym, bezpłatnym i obowiązkowym siedmioletnim nauczaniu początkowym. Wypełnianiu tego obowiązku miała służyć sieć szkół powszechnych.
Kształcenie młodzieży na poziomie średnim prowadziły ośmioletnie gimnazja ogólnokształcące i nieliczne jeszcze wtedy szkoły zawodowe . Warunkiem uczęszczania było ukończenie czterech klas szkoły powszechnej.
Uchwalona przez Sejm 11 marca 1932 roku ustawa o ustroju szkolnictwa, zwana „ reformą jędrzejewiczowską” zmieniła system oświaty w Polsce. Pod względem organizacji wprowadzila trójstopniowy podział szkół powszechnych i dwustopniowy szkół średnich ( czteroletnie gimnazja ogólnokształcące lub zawodowe i dwuletnie licea ). W myśl nowej
ustawy, szkoły powszechne dzieliły się na szkoły pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia ( cztero-, sześcio- i siedmioklasowe ) .
W kolejnym podrozdziale autor przedstawia program szkolnictwa prezentowany przez Tajną Organizację Nauczycielską, powstałą w końcu października 1939 roku. Przystąpiła ona do organizowania sieci tajnego nauczania.
Politycznie związana była z powstała w 1940 roku Delegaturą Rządu RP na Kraj. Program jej zakładał obowiązkowe i powszechne kształcenie do lat osiemnastu, oparte na bezpłatnym nauczaniu we wszystkich stopniach, i odpowiednią politykę stypendialną . Nauczaniem miały zająć się ośmioletnie szkoły powszechne.
Podrozdział piąty dotyczy systemu oświatowo-wychowawczego w Polsce Ludowej. Liczne zmiany systemu nauczania wprowadzane w tym okresie stały się gruntem do uchwalenia długo oczekiwanej ustawy o rozwoju systemu oświaty i wychowania .
Ustawę tę poprzedziłoVII Plenum KC PZPR ( styczeń 1961 r. ), poświęcone reformie systemu oświaty i wychowania. Wytyczyło ono kierunki zmian w strukturze organizacyjnej szkolnictwa, opowiedziało się za ośmioletnim obowiązkowym nauczaniem na szczeblu podstawowym, utrzymaniem czteroletniego liceum ogólnokształcącego, rozbudową kształcenia zawodowego i pomaturalnego (dla absolwentów liceów ogólnokształcących, którzy z różnych przyczyn nie mogli podjąć studiów w szkołach wyższych ) .
Założenia polityki oświatowej dotyczyły całego państwa polskiego, jednak ich realizacja miała przebiegać inaczej na ziemiach odzyskanych. Zakładano, że przebudzenie narodowe zgermanizowanej ludności nie nastąpi tak szybko. Proces też miało przyspieszyć wymieszanie ludności rodzimej z polską ludnością napływową, a oświacie przypadła rola repolonizacji ludności rodzimej. Metody, jakimi walczono o polskość opisuje autor w ostatnim podrozdziale. Czytamy tu o pracach Biura Ziem Nowych, Związku Mazurów czy Biura Ziem Odzyskanych.
Monografia naukowa Tadeusza Filipkowskiego to bardzo interesująca praca. Napisana została prostym, logicznym językiem, zrozumiałym nawet dla najmniej wtajemniczonych. Ponadto liczne dane statystyczne, tabele, zdjęcia w niej zawarte ułatwiają nie tylko zrozumienie tematu, ale pozwalają na głębszą jego analizę. Warto dodać iż auto opatrzył pracę zarówno we wstęp, zakończeniem i krótkim streszczeniem znajdującym się na jego końcu.
Jest to książka dla każdego poszukującego odpowiedzi na pytanie jaki był rzeczywisty udział oświaty w przeobrażaniu świadomości narodowej i społecznej mieszkańców Warmii i Mazur w latach 1945-1960. Na to pytanie właśnie stara się odpowiedzieć Tadeusz Filipkowski.