Recenzja "Abc Polityki" Jakuba Karpińskiego.

W niniejszej recenzji chciałbym przedstawić pozycję autorstwa dr Jakuba Karpińskiego, która ukazała się ostatnimi laty na polskim rynku wydawniczym nakładem Wydawnictwa ALFA-WERO w Warszawie. Autor, Jakub Karpiński urodził się w 1940 roku w Warszawie. Studiował filozofię i socjologię na Uniwersytecie Warszawskim, jest doktorem nauk humanistycznych. W latach 1978 – 1995 mieszkał i pracował we Francji, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, co pozwoliło mu zanalizować problemy związane z rozwojem polityki i myśli politycznej tych państw. Od roku 1995 pracuje w Pradze w Open Media Research Institute. Jest autorem książek i artykułów o filozofii, polityce i najnowszej historii Polski. Lista jego prac obejmuje między innymi następujące pozycje: Ewolucja czy rewolucja (1975), Porcja wolności (1979), Płonie komitet (1982), Polska, komunizm, opozycja (1985), Ustrój komunistyczny w Polsce (1985), Między komunizmem a demokracją (1992). Jedną z pozycji jest praca zatytułowana „ABC Polityki”, która zwróciła moja uwagę dlatego, że jej autor oprócz typowych zagadnień podnoszonych w książkach tego typu, porusza bardzo ciekawe i istotne moim zdaniem tematy, które wraz z myślą przewodnią książki tworzą pełny obraz przedstawianego zagadnienia. Dzięki temu „ABC Polityki” omawia nie tylko cele polityczne i systemy polityczne w państwach demokratycznych, z całym wachlarzem zagadnień polityki i władzy, ale co ważne i interesujące, porusza także problemy konfliktów o idee i przyszłość myśli politycznej czasów nam współczesnych. Pozycję tę wybrałem także dlatego, iż nie jest ona napisana w sposób typowo faktograficzny, dzięki czemu możliwa jest własna analiza przedstawionych w niej poglądów, idei i podniesionych problemów.
„ABC Polityki” składa się z 6 rozdziałów tematycznych, które autor nazwał następująco: Cele polityczne, Współczesne systemy polityczne, Polityka i władza, konflikty i idee, politycy i przeszłość oraz komunizm i postkomunizm. Każdy z wyżej wymienionych rozdziałów zawiera w sobie kilka podrozdziałów, w których zawarto wnikliwą analizę problemu. Praca zaczyna się omówieniem celów politycznych oraz wartości, takich jak demokracja, niepodległość, wolność, równość i suwerenność, czyli podstawowymi pojęciami kategorii polityki czy myśli politycznej. Terminy te mają zasadnicze znaczenie, ponieważ wiążą się niepodzielnie z wszelkimi przejawami myśli politycznej we współczesnym świecie. Jest oczywiste, że bez nich treść myśli politycznej nie mogłaby zostać w sposób właściwy wyartykułowana. Problem ten jest niezwykle interesujący i zarazem bardzo szeroki oraz ponadnarodowy. Na dzisiejszą składnię problemu myśli politycznej w pełnym tego słowa znaczeniu wraz z całym szeregiem współistniejących z nią i pozostających w ścisłej koegzystencji pojęć i zagadnień wpływ miała historia wielu państw. Przecież demokracja kształtowała się w walce parlamentu z monarchią w Anglii. Instytucje demokratyczne zaprojektowała, dbając o równowagę władz, konstytucja Stanów Zjednoczonych. O stabilność rządu zadbała ustawa zasadnicza Niemiec Zachodnich po II wojnie światowej. Wnikliwsze przyjrzenie się współczesnej myśli politycznej uwidacznia, że jest ona związana z kulturą, historią i tradycją poszczególnych krajów, tak więc należy na ten problem spojrzeć ze szczególnym zainteresowaniem.
Pierwszy rozdział, Cele polityczne omawia pojęcia demokracji, wolności, równości i sprawiedliwości, niepodległości oraz suwerenności. Każdy z tych terminów został wnikliwie omówiony, przedstawiona została jego geneza, treść, znaczenie jakie miał w historii tworzenia się szeroko pojętej polityki oraz pozycję jaką zajmuje w dzisiejszym świecie. Pojęcia zostały przeanalizowane globalnie oraz bardzo szczegółowo, i tak np. autor rozróżnia demokrację ogólnonarodową ( w sensie ustroju ) oraz demokrację wewnątrzpartyjną. Próbuje też dokonać zbadania, jak zbiorowości społeczne wpływały na demokrację oraz jak demokracja wpływała na te zbiorowości. W sposób jasny autor przedstawił także wszystkie związane z tym pojęciem instytucje, jak choćby instytucje demokratycznego przedstawicielstwa władzy, oraz jej wpływ na kształtowanie się i wyrażanie myśli politycznej, ponieważ demokracja jest bardzo trudnym „rynkiem”, na którym nieustanna konkurencja powoduje ciągłe ścieranie się coraz to nowych idei i poglądów politycznych. Demokracja jest wartością ważna i niełatwa do osiągnięcia. Wymaga ona istnienia wolności politycznych ułatwiających realizację decyzji większości oraz mniejszości i realizację propagowanych poglądów czy idei.
Kolejnym pojęciem jest wolność. Jest ono niezwykle ważne i pojawia się zawsze tam, gdzie chodzi o zagadnienia wolności woli, wolności poglądów, idei i wolności propagowania oraz realizacji tychże. Wolność była jednym z haseł rewolucji francuskiej, polscy emigranci walczyli za granicą „za waszą i naszą wolność”. Można mówić o wolności państw lub narodów, z naszego punktu widzenia bardziej właściwa jest wolność obywateli. Obywatel musi mieć wolność wygłaszania i realizacji własnych idei politycznych. Zapewnienie obywatelom wolności słowa i realizacji poglądów politycznych jest możliwe tylko dzięki ograniczeniu monopolu władzy w tej dziedzinie. Kiedy zmniejszeniu ulega wolność decyzji władzy, wtedy rozszerza się wolność obywateli. Bardzo interesujące jest poruszone przez autora propagandowo – ideologiczne podejście do spraw wolności w doktrynie komunistycznej. Dalej autor omawia pojęcie praworządności, które połączył z wolnością. Wg niego nie może być mowy o istnieniu jednego bez drugiego. Autor wyraża to następująco „trwałość zdobyczy odnoszących się do wolności i praworządności jest związana z trwałością zdobyczy w dziedzinie demokracji i zależy od istnienia i działania sił społeczno – politycznych niezależnych od państwa i wobec tego mogących na państwo oddziaływać, jeśli to dążyłoby do ograniczenia wolności”1.
Kolejnymi omawianymi w książce pojęciami są równość i sprawiedliwość. Obydwa te hasła odnoszą się do organizacji systemu społeczno-politycznego i są raczej związane z ideologią liberalizmu, choć nie tylko. Oprócz dążenia do równości i sprawiedliwości w dziedzinie gospodarki, czyli egalitaryzmu gospodarczego z równością i sprawiedliwością mamy również do czynienia na politycznych arenach międzynarodowych, gdzie przyjmuje się, że prawa państw są równe. Autor wskazuje też na inny aspekt równości i sprawiedliwości – każdy obywatel, czy partia wchodząc na rynek polityczny ze swoimi ideami jest równa w stosunku do innych, co oznacza, że ma być traktowana tak jak inne, konkurencyjne ugrupowania. Jest to równie ważna wartość jak wolność. Równość jest bowiem ideą korygującą życie społeczne. Jej pożytek, wg autora polega na korygowaniu nieuzasadnionych przywilejów oraz na równości wobec prawa.
Niepodległość i suwerenność – to hasła, które autor omawia na stronie 47 swej pracy. Pojęcia te odnoszą się do istnienia lub nieistnienia ograniczeń nakładanych na decyzje polityczne w państwie. Wartości te, chociaż odnoszą się raczej do kategorii państwa i narodu jako całości, mają istotny wpływ na życie społeczno – polityczne obywateli. Niepodległość jest niezbędna, jeśli społeczeństwo ma odzyskać podmiotowość i budować ład społeczny zgodnie z wolą obywateli.
Kolejny rozdział w przedstawianej pracy nosi tytuł Współczesne systemy polityczne, i jest poświęcony omówieniom ustrojów politycznych państw, które do rozwoju polityki i myśli politycznej wniosły najwięcej lub też ich wkład był i jest najistotniejszy. Pierwszym analizowanym systemem jest brytyjski system polityczny, czyli Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. Autor opisuje system tego państwa jako pierwszy, ponieważ parlament Wielkiej Brytanii jest najstarszym parlamentem świata i co ciekawe, kraj ten nie posiada konstytucji. Kolejnym ustrojem politycznym omówionym przez autora z naciskiem na wkład w historię i teraźniejszość polityki jest system Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Kraj ten wg autora zasługuje na szczególne zainteresowanie z powodu zastosowanych tam rozwiązań podziału władz i instytucji rządowych oraz samorządowych, ale przede wszystkim z uwagi na konstytucję, która jako jedyna na świecie zapewnia tyle swobód i praw zwykłym obywatelom, dzięki czemu mówi się, że nie ma bardziej demokratycznego kraju jak Ameryka, oraz, że nie istnieje bardziej „amerykańska” konstytucja. W następnej kolejności autor omawia system polityczny Republiki Francuskiej. Opisując ustrój Francji autor zwraca uwagę na wkład wniesiony przez ten kraj do annałów demokracji. Demokracja w Republice Francuskiej rodziła się bowiem w bólach rewolucji i zawieruch społecznych, którym echo dotarło na krańce świata i nierzadko wywarło istotny wpływ na tworzące się młode organizmy demokratycznych państw. Na stronie 92 swej pracy autor przedstawia system polityczny Republiki Włoch. Dokonuje przedstawienia reprezentacji proporcjonalnej przyjętej i odrzuconej, co sprawia, że niejako we Włoszech istnieją dwa systemu polityczne. Kraj ten jest jeszcze wart uwagi choćby z tego względu, że kiedy w 1946 roku przeprowadzono referendum włosi opowiedzieli się za republiką. Wkrótce po tym fakcie ówczesny król Włoch Umberto II wyjechał zagranicę, jednak nie abdykował. Przedostatnim z analizowanych systemów jest ustrój polityczny Republiki Federalnej Niemiec. Autor zwraca naszą uwagę, że powinniśmy dużo zainteresowania poświęcić krajowi, który zajmuje (zwłaszcza po historycznej jedności z byłą NRD) mocarstwową pozycję w Europie i jest naszym najbliższym zachodnim sąsiadem. Ostatnim prezentowanym systemem politycznym jest ustrój Hiszpanii, kraju, którego droga do demokracji poprzedzona była krwawymi wojnami domowymi. Obecnie Hiszpania jest monarchią parlamentarną. Autor podkreśla, że do umocnienia demokracji w tym kraju przyczyniło się przywrócenie monarchii.
Polityka i władza, to kolejny rozdział „ABC Polityki”. W rozdziale tym autor szczególną uwagę poświęca zagadnieniom takim jak, polityka, wiedza o polityce i wynikającym z nich kwestiom. Kwestie te to, idee i poglądy polityczno – społeczne, ich wpływ i znaczenie. Podrozdział zatytułowany Między tyranią a anarchią to próba wyjaśnienia, jakie idee, jakie poglądy i jakie wynikające z nich działania i skutki tych działań mają miejsce we współczesnej polityce. W podrozdziale tym zapoznamy się z ideologiami anarchistów, komunistów, liberałów czy demokratów. Kolejny podrozdział powiązany z poprzednim definiuje pojęcia władzy wykonawczej i ustawodawczej oraz problematykę z tym związaną. Jak sam autor zaznacza „chociaż anarchiści i liberałowie narzekają na rządy, rząd jest potrzebny, szczególnie w państwie, które – jak współczesna Polska – musi coś zrobić z masą spadkową po komunizmie” .

Następny rozdział, któremu autor poświęcił dużo uwagi to Konflikty i idee. W rozdziale tym zawarto kilka bardzo ciekawych podrozdziałów, między innymi Rywalizacja, walka i wrogość, czyli konflikty między narodami z perspektywy teoretycznej. Autor mówi tu o sprawach pojęciowych i o pewnych rodzajach teorii, o kierunkach dociekań, zgrupowań wokół niektórych pojęć podstawowych dla analizy konfliktu. Autor analizuje tu takie pojęcia uprawnienia, obraz przeciwnika, treści kultury jako podbudowa konfliktów, zasoby, funkcje i przyszłość konfliktów. Jest to ciekawy problem z punktu widzenia polityki i myśli politycznej, kiedy tarcia wewnętrzne wychodzą poza granice kraju i doprowadzają do sporów międzynarodowych. Ostre konflikty między narodami są często walką elit narodowych i ruchów narodowych o, jak pisze autor „... autonomię kulturalną, oświatową i polityczną” . Kolejnym podrozdziałem jest Lewica, antykomunizm, ordynacja. W tym miejscu autor dokonuje syntezy obrazu politycznego, ugrupowań politycznych i poglądów, jakie propagowały podczas wyborów we wrześniu 1993 roku w Polsce. Jakie były ideologie, poglądy poszczególnych ugrupowań i jak miały się one do rzeczywistości tamtego okresu. Spór o prawo, spór o historię – w tym podrozdziale autor ukazuje problematykę polskiej praktyki konstytucyjnej w aspekcie autonomii i niezależności. Jak sam autor zauważa „W praktyce politycznej, autonomiczne i niezależne są lub usiłują być władze państwa, z których każda przypomina niezależne królestwo, ale o nie ustalonych granicach...”, „...politycy, reprezentanci instytucji i partii grożą sobie wzajemnie, po czym zawierają kompromisy. W tych groźbach i kompromisach niejasne prawo otrzymuje jakiś sens, oczywiście przemijający. W próbie sił prawo jest tymczasowo ustalane” . Kolejnym, bardzo ciekawym problemem poruszonym przez autora w podrozdziale Idee połączone i rozłączone, jest problem ideologii. Ten fragment pracy poświęcony jest tym wszystkim, którzy uważają, że „idee mają sens, nie są tylko szumem i brzęczeniem, a nazwy idei (takie jak na przykład nacjonalizm) nie są tylko epitetami używanymi dla pognębienia przeciwnika” . Autor zastanawia się tu nad tym, co idee mówią, jak mają się jedne do drugich i jakie są ich konsekwencje.
Na stronie 192 w rozdziale Politycy i przeszłość, autor zajmuje się polityką w sensie fizycznym a nie teoretycznym. Utożsamia konkretne poglądy, idee i działania z konkretnymi osobami z życia politycznego, zarówno polskiego jak i światowego. Rozdział ten poświęcony jest będącym ostatnio „na widelcu” kwestiom przeszłości politycznej różnych działaczy, uwzględniając wszystkie aspekty tejże sprawy, włącznie z procedurami lustracyjnymi w Polsce i za granicą.
Wreszcie dochodzimy do ostatniego rozdziału „ABC Polityki”, zatytułowanego Komunizm i postkomunizm. Ten fragment pracy autor poświęcił na przypomnienie właściwości komunizmu i wszystkich kwestii związanych z tym ustrojem, które mogą mieć znaczenie tam, gdzie komunizm postanowiono przekształcić lub go porzucić, gdzie pragnie się przejść do demokracji, kapitalizmu i niepodległości, zmieniając instytucje i motywacje ludzi wbrew licznym przeszkodom prawnym, gospodarczym i psychologicznym. Rozdział ten jest szczególnie istotny dla młodych ludzi, którzy tamten okres pamiętają bardzo mgliście, albo nie pamiętają go wcale, ponieważ za kilka lub kilkanaście lat, wielu z nich będzie współtworzyć przyszłą rzeczywistość społeczno – polityczną naszego kraju. I tak autor zaczyna chronologicznie od przypomnienia i wyjaśnienia czym była PRL, jaka była jej prehistoria, początki, jej fikcyjność i koniec. Podkreśla wszystkie aspekty – rzeczywistość terroru, niesuwerenność, nieprawomocność, jaki był ustrój i frazeologia PRL-u. Pod koniec pracy autor przeciwstawia sobie dwa pojęcia Polska i PRL, dokonując niejako lekcji anatomii tych dwóch ustrojów, ich wzajemnego wpływu na siebie oraz pozostałości, które PRL pozostawiła, a z którymi dzisiejsza Rzeczpospolita Polska musi się borykać.
Celem moim było przedstawienie w sposób możliwie treściwy ale zarazem klarowny książki „ABC Polityki”. Jest to pozycja, która może nie wyróżnia się czymś specjalnym spośród całej masy innych, dostępnych na rynku opracować dotyczących przedstawionych wyżej kwestii, ale uważam, że zasługuje ona na uwagę. Powodem jest między innymi to, że w pracy tej autor połączył wątki historyczne, teoretyczne, formalne ale także przykłady praktycznych zastosowań ideologii i poglądów powstałych na świecie. Wszystkie poruszone kwestie opisane są w sposób przejrzysty i łatwo przyswajalny. Co więcej, autor dokonuje dogłębnej analizy i porównania prawie każdego tematu opisanego w swej książce, dzięki czemu mamy możliwość poznać zarówno jego opinię, a także wyrazić swoją własną i skonfrontować je. Bardzo ciekawe jest przypomnienie ustroju komunistycznego byłej PRL, jego przejście do ustroju demokratycznego obecnej Rzeczpospolitej Polskiej a także analiza zaszłości i wzajemnego oddziaływania przyczynowo-skutkowego. Praca ta nie jest raczej skierowana do doświadczonych badaczy problematyki myśli politycznej i kwestii ustrojowo-społecznych lecz do młodych ludzi, zainteresowanych wspomnianymi problemami. Będzie na pewno przydatna tym wszystkim, którzy tak jak ja interesują się tą problematyką z powodu wykształcenia, które zdobywają. Jak już wcześniej wspomniałem, przyszłość polityczna naszego kraju będzie kształtowana właśnie przez moich rówieśników, i to w naszym interesie leży poznanie jak największej ilości punktów widzenia, co umożliwi trafną i wyważoną ocenę sytuacji i pozwoli na właściwą orientację na współczesnej światowej arenie społeczno-politycznej. Moim zdaniem, praca dr Jakuba Karpińskiego na pewno w tym pomoże.