Motyw wsi

Przeglądając słowniki, encyklopedie, leksykony odnaleźć możemy bardzo proste definicje wsi. Na przykład Encyklopedia PWN, że wieś to osada zamieszkała głownie przez ludność, której większość trudni się pracą na roli, co stanowi podstawę ich egzystencji.

Mimo tych prozaicznych określeń wieś przyciągnęła do siebie pisarzy i twórców innych rodzajów sztuk. We współczesnej literaturze polskiej istnieje nawet nurt nazywany przez krytykę "nurtem wiejskim". Literatura przedstawia "dwie wsie" - raz jest to spokojna okolica, w której panuje atmosfera sielanki, a za drugim razem jest to obraz aren walki i buntu. Kolejne epoki literackie kreowały różne wizerunki wsi - poczynając od pochwały stylu wiejskiego życia, poprzez obrazy krzywdy ludzkiej i konfliktów z resztą społeczeństwa, aż po fascynację kolorytem życia na prowincji.

Już w średniowieczu powstawały utwory zawierające w swej treści motyw wsi. Jednym z najwcześniejszych jest "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" Mikołaja Reja. Jest to jak gdyby zapis rozmowy pomiędzy przedstawicielami trzech stanów: chłopów, szlachty i duchowieństwa. Rozprawa ta porusza problemy społeczne, a w tym problem uciemiężenia chłopów. Rej krytykuje wyższe stany za dyskryminację i lekceważenie chłopstwa i daje wyraz swojego współczucia, a jednocześnie podziwu dla najniższej grupy społecznej. Mieszkańców wsi nie chroni żadne prawo, musi odrabiać pańszczyznę i płacić wygórowane podatki i czynsze nie dostając w zamian nic. Utwór ten jest próbą zwrócenia uwagi na samowolę szlachty i żerowanie bogatego duchowieństwa na biednych, aczkolwiek pobożnych, chłopach.

Kolejny utwór Mikołaja Reja pt. "Żywot człowieka poczciwego" jest z kolei pochwałą stylu życia człowieka poczciwego, który wszelakie wartości, takie jak: cnotę, patriotyzm i uczciwość, podnosi do najwyższej rangi. Druga część utworu przedstawia żywot szlachcica, który postanowił przenieść się na wieś, aby prowadzić życie wzorowego szlachcica - ziemianina. Człowiek ten poznał smak życia na wielkich i wystawnych dworach i postanowił dokończyć swojego żywota na łonie natury. Autor podkreśla nierozerwalność związku człowieka z otaczającym go środowiskiem. O tej właśnie nierozerwalności świadczyć może fakt, iż to pory roku wyznaczają człowiekowi czas na pracę, zabawę i odpoczynek. Praktykując taki styl życia można zaznać poczucia pełnego szczęścia i spełnienia, upojnej ciszy i spokoju.

Pochwałę wiejskiego stylu życia można także odnaleźć w twórczości innego wieszcza tamtego okresu - Jana Kochanowskiego. W zbiorze dwunastu pieśni pod wspólnym tytułem: "Pieśń świętojańska o Sobótce" ich autor nawiązuje do sielankowego życia na wsi. Pieśni te, ukazują uroki wiejskiego życia, a tematem dominującym jest miłość w różnorodnych formach. Autor podkreśla, że praca na roli to, obok wielkiego wysiłku i poświęcenia, niesie za sobą poczucie spełnienia i zadowolenia z samego siebie.

Nurt ten znajduje kontynuację w twórczości oświecenia, w szczególności w utworach Franciszka Karpińskiego. Bohaterami jego utworów są najczęściej mieszkańcy wsi ukazani na tle pięknych krajobrazów, co podkreśla nierozerwalność związku człowieka z naturą. Najbardziej znany utworem Karpińskiego jest wiersz pt. "Laura i Filon". Opowiada on o życiu dwójki pasterzy przeżywających chwile miłosnych uniesień i niepokojów. Nawet chwilowe nieporozumienie między tą parą nie jest w stanie zakłócić atmosfery sielanki.

Odmienny i czasami niejasny obraz wsi przedstawia w swojej powieści pt. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki", najwybitniejszy twórca polskiego Oświecenia, Ignacy Krasicki. Autor początkowo przedstawia wieś jako miejsce zacofania i ciemnoty, wynikającej z konserwatyzmu polskiej szlachty. Chłop, pozbawiony przez swego pana wszystkich praw i przywilejów, żyje nieświadomy swojego miejsca w otaczającym go świecie. Jednak w ostatniej części utworu przedstawiony jest zupełnie odwrotny obraz wsi. Bohater po powrocie z utopijnej wyspy postanowił wcielić w życie poznane tam prawa, takie jak prawo sprawiedliwości i równości społecznej.

Rewolucję w sposobie przedstawiania wsi przyniósł ze sobą romantyzm. Do tej pory o wsi pisano przedstawiając chłopskie obejście, na którym krzątali się zadowoleni ze swojej pracy chłopi. Świat przedstawiony musiał zawierać opisy wiejskich krajobrazów i przedstawiać ich piękno. Taki idealny obraz przeciwstawiano obrazowi miasta, czyli miejscu moralnego upadku. W romantyzmie dokonano krytyki obrazu sielankowego życia, a zwrócono uwagę na zacofanie i faktyczne problemy wsi.

Wieś przedstawiona w II części "Dziadów" Adama Mickiewicza to już nie obraz wszechobecnej sielanki i zadowolenia, lecz miejsce, w którym kultywuje się wielowiekową tradycję. Wieśniacy odprawiają tajemnicze misterium życia i śmierci. Podczas nocnych obrzędów nawiązywany jest kontakt z osobami już nieżyjącymi. Duchy przywoływane przez ludzi przynoszą ze sobą z zaświatów nauki moralne i wskazówki dotyczące życia.

W podobnym tonie utrzymane są ballady Mickiewicza. W "Romantyczności" autor przeciwstawi naiwność i głupotę chłopstwa mędrcom i myślicielom. Wiara Karusi w pozaziemskie życie jej kochanka wynika z przekonania o związku między światem rzeczywistym a metafizycznym. Duchy mogą się kontaktować się z żywymi - wie o tym nieszczęśliwa dziewczyna, wie zgromadzony wokół niej tłum.

Niewątpliwie utworem, który jest najbardziej barwnym obrazem polskiej wsi jest epopeja narodowa "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza. Nie jest to, co prawda obraz wsi, taki, do jakiego zdążyliśmy się przyzwyczaić w poprzednich utworach obraz nędzy i rozpaczy, ale za to przybliża czytelnikowi sposób życia bogatszej, wówczas, części społeczeństwa. Obraz ten nie przesłania jednak typowo wiejskiego życia z jego tradycjami i obrządkami. W opisach dworu w Soplicowie na pierwszy plan wysuwają się typowo szlacheckie pola oraz kwieciste łąki i wzgórza. Świat przedstawiony opiera się na ładzie, porządku i harmonii człowieka z naturą. Wieś przedstawiona przez Mickiewicza maiła być połączeniem wspomnień z marzeniami o przyszłości polskiej wsi. Nie miał to być kraj tylko ludzi bogatych i o wysokiej pozycji społecznej, ale kraj spójny i demokratyczny, zrównujący wiejskie chaty z dworami szlachty. Niestety wizja autora nie spełniła się po dziś dzień.

Kolejną zmianę punktu widzenia wsi przyniósł ze sobą pozytywizm. Na pierwszy plan wysunął się realistyczny obraz zacofania i biedy polskiej wsi. To właśnie chłopów miał dotyczyć praca organiczna i praca u podstaw. Twórcy polskiego pozytywizmu apelują o wydobywanie polskich chłopów z nędzy, bowiem wierzą, że w tej warstwie społecznej drzemią nie odkryte jeszcze pokłady wartości narodowych i moralnych. Przykładem takiego apelu może być historia Antka, tytułowego bohatera noweli Bolesława Prusa. Antek to niezwykle utalentowany chłopiec, który nie może rozwijać swoich zdolności z powodów materialnych.

Częstym motywem przewijającym się przez twórczość pozytywistów są konflikty na linii wieś - dwór. Chłopi coraz bardziej świadomi swojego miejsca w społeczeństwie próbowali bronić swoich, z wielkim trudem wywalczonych, praw. Bardzo szeroko przedstawiła ten problem Eliza Orzeszkowa w "Nad Niemnem". Akcja rozgrywa się w drugiej połowie XIX wieku na dworze Korczyńskich i, sąsiadującym z dworem, zaścianku Bohtyrowiczów. Te dwa rody, kiedyś żyjące w wielkiej komitywie, teraz toczą spór o każdy kawałek ziemi. Utwór ten przedstawia także styl życia ówczesnej szlachty dworskiej, którzy większość czasu poświęcają na zabawy i życie towarzyskie. Wyjątkiem od tej reguły są tylko Benedykt Korczyński i jego syn Witold. Zupełnie inny styl prezentują Bohatyrowiczowie. Są to ludzie dumni, ale i bardzo pracowici, dla nich ziemia to rzecz święta, są z nią głęboko związani. Nie ma w nich egoizmu, a na pierwszy plan wysuwają się zasady moralne, jakimi się kierują.

Literaci podejmowali także temat wzajemnych relacji między miastem i wsią. Najwybitniejszym dziełem podejmującym tę problematykę jest dramat Stanisława Wyspiańskiego "Wesele". Chata, w której odbywa się tytułowe wesele jest przekrojem przez całą ówczesną Polskę. Występują tutaj przedstawiciele dwóch najważniejszych grup społecznych, czyli chłopstwo oraz inteligencja. Autor przedstawia w dramacie z jednej strony młodopolskich inteligentów, zafascynowanych wiejskim kolorytem, a z drugiej pełnych energii chłopów, którzy sieją postrach wśród inteligentów. Wyspiański zastanawia się także nad przyczynami upadków powstań narodowowyzwoleńczych. Przyczynę tą autor upatruje w nieumiejętności wykorzystania siły ludu przez szlachtę, która zastrzegła sobie prawo do wyswobodzenia Polski spod zaborów.

Jednak najważniejszym, według mnie utworem o tematyce chłopskiej są "Chłopi" Władysława Reymonta. Noblista w swej "epopei chłopskiej" przedstawia panoramę życia mieszkańców Lipiec. Reymont ukazuje obraz wsi jako zamkniętej społeczności, w której każdy człowiek ma ustaloną pozycję społeczną i funkcję. Ukazuje też realia życia polskiej wsi, trapionej przez wewnętrzne konflikty o ziemię, które stały się głównym wątkiem utworu. Przedstawiony jest także harmonogram życia na wsi wyznaczonego przez pory roku. To one określają czas siewu, zbioru oraz wypoczynku. Harmonogram ten jest jeszcze dodatkowo podzielony przez wszelkiego rodzaju święta kościelne, odpusty, życie towarzyskie. Reymont wykreował uniwersalny obraz wsi, której powieściowa rzeczywistość upodabnia się do mitu, ukazując odwieczny dramat ludzkiej egzystencji.

Istnieją także utwory, które przedstawiają obraz życia wsi w sposób ironiczny i groteskowy. Witold Gombrowicz w "Ferdydurke", opisując zmagania głównego bohatera z formą, prowadzi go na polską prowincję. Jawi się ona jako konserwatywny skansen, chłopi żyją jak w średniowieczu, pozbawieni wszelkich praw, poniżani przez panów z dworu.

Życie polskiej wsi znalazło swoje odbicie w twórczości wielu autorów. Obraz ten przeszedł przez cały ten czas znaczną metamorfozę. Nadal jednak, nawet współcześni twórcy traktują wieś jako kraj poza miastem. Życie na wsi nie do końca jest takie wspaniałe jak opisuje je w swoich dziełach Rej. Nie każdy mieszkający ma takie dobre warunki, aby móc jedynie rozkoszować się pięknem natury. Jednak pomimo tego uważam, że warto tam mieszkać i nie podzielam zdania ludzi, którzy uważają, że ludzie ze wsi są gorsi