Geografia polityczna – opracowanie materiału

Geografia polityczna - wyodrębniona i autonomiczna nauka o Ziemi. Jest to młoda nauka, różni się od pozostałych nauk geograficznych. Pierwsze oznaki tej dyscypliny ujawniły się w starożytności: Herodot, Platon, Arystoteles, Stradon. Arystoteles - model państwa - zależność pomiędzy ludnością a terytorium. Geografia polityczna porusza zagadnienia ekonomiczne, socjologiczne. Jest geografia wojenna, wojskowa itp. Już Napoleon pisał, że mocarstwowość tkwi w geografii (przestrzeni). Inny geograf pisał, że państwowość tkwi w przestrzeni. Państwo jest tworem społecznym a nie przyrodniczym. Polityka państwa nie da się sprowadzić do faktu, że jest uzależniona od wpływu środowiska geograficznego. Nie determinują one rangi krajów we wspólnym świecie, chociaż nie oznacza to, że można ignorować warunki przyrodnicze. Każdy nowo odkryty obszar uzyskiwał polityczną osobowość. Położenie ma znaczenie - położenie Wielkiej Brytanii i jej polityka izolacjonizmu. Położenie zapewniało ochronę i zwalniało rząd z łożenia na siły lądowe, dzięki czemu można było rozbudować flotę. Od 1066 roku - od czasu najazdu na Anglię przez Wilhelma Zdobywcę - nieprzyjaciel nie postawił swojej stopy na ziemi angielskiej.. Japonia: 120 mln mieszkańców, 380 tyś. km 2 - grunty orne zajmują 15 % powierzchni kraju. Dzięki położeniu jest jednym z najlepiej rozwiniętych krajów. Państwo Azteków (Meksyk) i Inków (Peru) - obszary górskie, strefa zwrotnikowa. Najstarsze cywilizacje

Stradon - pierwszy opisał znany świat (XVII ksiąg), jego opracowanie stało się podstawowym dziełem dla wojska i administratorów (głównie Imperium Rzymskie). Po upadku cesarstwa nastąpił zastój w tej dziedzinie, ponowny rozwój zainicjowali Arabowie, głównie dzięki ich podróżom kupieckim.

Historia geografii politycznej - liczy sobie około 2000 lat.

Monteskiusz - okres wielkich odkryć geograficznych - podniósł znaczenie klimatu i środowiska naturalnego w formowaniu się rządów - zależność pomiędzy gospodarką rolną, zaludnieniem, obszarem państwa a sposobem rządzenia. Reprezentował on determinizm.

Buffon - odrzucał determinizm, mówił o wzajemnym wpływie człowieka i środowiska.

Termin geografia polityczna - pojawia się pierwszy raz XVIII wieku w pracach Turgota oraz w pracach Kanta. W Polsce prekursorem tego terminu był Karol Wyrwicz. Kant geografię polityczną uważał za badanie zależności pomiędzy czynnikami politycznymi a środowiskiem przyrodniczym. Niektórzy widzą początki geografii politycznej w pracach Williama Petty (XVII wiek). Rozważał on nad położeniem geograficznym terytorium państwowego oraz znaczeniu rozmieszczenia ludności, jako potencjału gospodarczego kraju. W drugiej jego pracy chodzi o to jaki powinien być optymalny kształt i rozmiar terytorium państwowego (najlepsze wykorzystanie terenu przy odpowiednim zaludnieniu). W wykładach Kanta znajdziemy wzmianki o geografii politycznej którą uważa za zależności pomiędzy czynnikami politycznymi a środowiskiem. W XIX wieku ścierały się poglądy racjonalistycznego indeterminizmu - przyczyny kształtowania się stosunków politycznych i społecznych widział w woli jednostek. Zakładał on, że państwo często tworzone jest z woli jednostek w wyniku umowy społecznej. Ścierał się z determinizmem, który powstanie i upadek państwa widział jako dzieło Boga lub przyrody.

Ratzel Fryderyk (XIX w) - W dziele „Geografia polityczna„ sformułował 7 praw rozwoju państwa. Uważał państwo za organizm podlegający prawom doboru naturalnego i walki o byt oraz że państwo przechodzi cały cykl od dzieciństwa do dorosłości i starzenia się. Prymitywny naród nie stworzy wielkiego i silnego państwa. Uważał on że Europa jest za mała, żeby mogło być tam więcej niż jedno państwo. Uważany jest za twórcą teorii przestrzeni życiowej dla Niemiec „lebens raum„. Jego założenia legły u podstaw powstania pojęcia geopolityka.

Prawa rozwoju państwa
1. przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności mającą te samą kulturę
2. terytorialny wzrost następuje za innymi aspektami rozwoju państwa
3. państwo rośnie wraz z wchłanianiem mniejszych jednostek politycznych
4. granica jest peryferyjnym organem państwa, odzwierciedla jego siłę i rozwój a więc nie jest ona stała
5. państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających się do wchłonięcia
6. kierunek ekspansji przesuwa się od państwa bardziej do słabiej rozwiniętych cywilizacyjnie
7. dążenie do ekspansji terytorialnej państwa rośnie wraz z poszerzaniem jego obszaru.

Eugeniusz Romer - przełom XIX i XX wieku w Polsce rozwój geografii politycznej. Ścierają się 2 wiodące szkoły:
- niemiecka (Ratzel)
- francuska (Vidal de la Blache).

Główne kierunki geografii politycznej
1. kierunek krajobrazowy
2. kierunek ekologiczny
3. kierunek organiczny

Kierunek krajobrazowy - Badał przejawy działalności i organizacji politycznych, które znajdowały swój wyraz w krajobrazie - położenie, obszar, kształt państwa, podział administracyjny, granice państwowe.

Kierunek ekologiczny - Przedstawił sposób przystosowania się postaw ludzi i stosunku politycznego do charakteru danego obszaru - adaptacja grup społecznych do warunków naturalnych.

Kierunek organiczny - Państwo jako organizm (oparta na teorii Ratzla)

Geopolityka - pojęcie to sformułował szwedzki naukowiec Kiele. Dowodził, że terytorium to ciało, a jego granice są narządami. Regiony produkcyjne to kończyny tego organizmu, drogi komunikacyjne to układ krążenia, stolica - system nerwowy.

Kryteria badania państwa Kielego:
1. kretopolityka - nauka o organizmie władzy
2. socjopolityka - badanie stosunków i potrzeb społecznych
3. etnopolityka - badanie psychologii narodu
4. ekopolityka - nauka o gospodarce
5. geopolityka - badanie środowiska geograficznego państwa

Geostrategia - pewną dziedzina geopolityki (stworzyli to uczeni angielscy i amerykańscy) - strategia własnych rządów. Uważali oni, że wiodącą rolą w rozwoju politycznym mogą stanowić wojskowe siły lądowe, morskie i powietrzne. Stworzono pogląd, że Europa, Azja i Afryka stanowią trzon, wyspę świata i wysnuto sformułowanie, że ten kto rządzi Europą Wschodnią, to rządzi wyspą świata, a jeśli tym rządzi to rządzi całym światem.

Kryteria klasyfikacji państw
1. polityczno – ustrojowe
2. demograficzno – społeczne
3. ekonomiczno – gospodarcze
4. przyrodnicze
5. kształt i wielkość terytorium

1. Kryterium w I grupie - kryterium suwerenności państwa. Kraje suwerenne i niesamodzielne. Protektorat, mandat i powiernictwo.
- Protektorat - przy rozwoju wielkich potęg - narzucanie woli silnych słabszym.
- Mandat (okres międzywojenny) - Niemcy utraciły po przegranej w wojnie swoje terytoria i Liga Narodów oddała je pod zarządzanie innym krajom (Namibia oddana pod kontrolę dzisiejszemu RPA).
- Powiernictwo - zastąpiło mandat, głównie chodziło o przegraną w wojnie Japonię, odebrano im niektóre tereny i oddano w powiernictwo USA, Nowej Zelandii i Australii. Dzisiaj suwerennych państw jest 196. Problem suwerenności można rozpatrywać w zależności od aspektów wewnętrznych jak i zewnętrznych.
Państwa niesamodzielne - terytoria autonomiczne - wchodzą w skład jakiegoś kraju, choć wewnętrznie są w pełni autonomiczne. Wyspy Normandzkie to wyspy autonomiczne. Wewnątrz się rządzą same lecz na zewnątrz są reprezentowane przez Wielką Brytanię. Grenlandia - to terytorium autonomiczne Danii. Antyle Holenderskie są reprezentowane przez Holandię.
- Kraje samodzielne (stowarzyszone) - posiadają pełną autonomię wewnętrzną choć są reprezentowane przez inne państwa. Wyspy Coola stowarzyszone z Nową Zelandią. Federacyjne Stany Mikronezji stowarzyszone z USA. Posiadłości zależne (kolonie).

2. Kryterium w I grupie - model aparatu państwa
- centralistyczny (naczelne organy państwa mają max ilość kompetencji)
- zdecentralizowany
- administracyjny (hierarchia idzie w górę: gminy, powiat zależne od siebie)
- samorządowy (gminy i powiaty nie podległe sobie (tylko w niewielkim stopniu)
Wiąże się z tym modelem inna forma - federacja - władze ustawodawcze i wykonawcze na szczeblu kraju i regiony (USA). W Europie Niemcy i Austria (landy), Szwajcaria (Kantony). W Azji to Indie, Pakistan i Zjednoczone Emiraty Arabskie. W Afryce to Nigeria. W Ameryce Południowej - Argentyna, Brazylia, Kanada, Meksyk, Wenezuela. Na Oceanii - Federacyjne Stany Mikronezji.

3. Kryterium w I grupie to ustrój.
Ustrój polityczny państwa to sposób w jaki jest realizowane państwowe kierowanie społeczeństwem. Arystoteles pierwszy dokonał podziału:
- monarchia, arystokracja i politea
- tyrania, oligarchia i demokracja
Podział ten oparty został na kryterium części społeczeństwa w której imieniu sprawuje się władzę. Podział na podgrupy zależał od ilości osób sprawujących władzę. Grupa a - rządy sprawowane w interesie ogółu, grupa b - rządy w interesie jednostki. Arystoteles był zwolennikiem mieszanej formy rządów.
Jednym z najstarszych podziałów jest podział na republikę i monarchię. Machiavelli - uważał, że nie ma idealnej formy ustrojowej. Uważał, że forma zależy od zadań jakie państwo ma do spełnienia.
Odmiana parlamentarna jest w republice i w monarchii, prezydencka tylko w formie republikańskiej. Może być odmiana faszystowska (i tu i tu) oraz dyktatorska (też i tu i tu) a także konwent. Konwent istnieje w Szwajcarii - tam rząd i parlament to jedno. Republiki wyznaniowe (przywódca duchowy) - Iran, Libia, Afganistan, Pakistan.

Grupa kryteriów
1. Kryterium w II grupie - struktura demograficzna państw, podział na płeć i wiek. Najbardziej sfeminizowanym obszarem jest Europa Zachodnia. Jeśli chodzi o przewagę mężczyzn to Azja i Afryka. Najstarsze państwa to Japonia i kraje Europy Zachodniej.
Naród – grupa ludzi ukształtowana pod kątem wspólnych losów dziejowych, powiązana kulturą, językiem terytorium i życiem ekonomicznym oraz mająca świadomość narodową.
Narodowość – używana zamiennie z narodem.
Więź narodowa – ukształtowany w ciągu dziejów stan zależności pomiędzy ludźmi.

Różne koncepcje narodu:
Naród – wspólnota duchowej, kulturalnej uznanej świadomości danej grupy.
Naród – wspólnota polityczna, która dąży do niezależnego bytu we własnej organizacji państwowej.
Naród – historyczna wspólnota danej zbiorowości.

Etapy formowania się państw:
I etap – koniec XVIII wieku (do połowy XIX wieku) powstanie państw narodowych (zjednoczenie Włoch i Niemiec)
II etap - problemy narodowościowe (środkowa Europa)
III etap – likwidacja kolonializmu (po II wojnie światowej) odzyskanie niepodległości przez kolonie.

Patriotyzm – wspólnota oparta na miłości i solidarności z własnym narodem.
Nacjonalizm – jedna z form ideologii państwa, stawia interesy własnego narodu ponad wszelkie inne wartości.
Internacjonalizm – życzliwość w stosunku do innych narodów
Kosmopolityzm – twierdzi, że ojczyzną człowieka jest cały świat.

Języki w Europie
Ludność w Europie należy głównie do 2 dużych rodzin językowych.

Języki indoeuropejskie – dzielą się na azjatyckie i europejskie. Następny podział w tej rodzinie to podział na języki słowiańskie i germańskie.

Europejskie:
Słowiańskie - dzielą się na wschodnio-słowiańskie, południowo- słowiańskie i zachodnio-słowiańskie.
- wschodnio-słowiańskie – rosyjski, ukraiński, białoruski, starocerkiewny.
- zachodnio-słowiańskie – polski, czeski, słowacki, łużycki
- południowo-słowiańskie – słoweński, serbsko-chorwacki, macedoński i bułgarski

Germańskie - dzielą się na północne i południowe. Północne to norweski, szwedzki, duński, fryzyjski, islamski, farelski. Południowe to – angielski, niemiecki, flamandzki.

Oprócz możemy wyróżnić jeszcze:
- języki romańskie – włoski, hiszpański, portugalski, francuski, kataloński, rumuński, mołdawski.
- Języki bałtyckie – litweski, łotewski
- Języki celtyckie – irlandzki, szkocki, walijski, normandzki
- Języki uralskie – ugryjskie (węgierski), fińskie (fiński i estoński)
- Język maltański

Azjatyckie:
Grupa azjatycka – języki urzędowe
- grupa indyjska – Indie (angielski oraz hindi), Pakistan (hindi oraz urgu, nepalski).
- grupa armeńska – język armeński (Ormian)
- grupa irańska – Iran (perski), Afganistan (pusztu), Tadżykistan (tadżycki), Kurdystan (kurdyjski), Osetia (osetyński).
- rodzina uralska – (były ZSRR) karelski, komi, mordwiński, malyjski, języki samojeckie.
- Rodzina języków drawidyjskich – język tamilski
- Rodzina języków autajskich – grupa turecko – tatarska (turecki, tatarski), kazachski, uzbecki, azerski, turkmeński, kirgiski.
- grupa mongolska – mongolski, buriacki, kałmucki
- Grupa mandżursko – tunguska – mandżurski, tunguski
- Rodzina kaukaska – dzieli się ona na dwie grupy: północną (Gruziński) i południową (czeczeński, abchaski i czerkieski)

Języki paleoazjatyckie - 1
Języki austroazjatyckie - 60
Języki chińsko – tybetańskie - 1260
Języki austronezyjskie - 300
Języki papuaskie - 2
Języki australijskie - 0,2
Języki czarnej Afryki - 400

Najliczniejsze oficjalne języki urzędowe świata:
Angielski:
- m.in. - USA, Wielka Brytania, Filipiny, Grenada, Indie, Nowa Zelandia, Singapur
Hiszpański:
m. in. - Argentyna, Hiszpania, Chile, Dominikana, Ekwador, Kostaryka, Kuba
Arabski:
m. in. – Arabia Saudyjska, Egipt, Irak, Jordania, Maroko, Libia, Liban
Francuski:
m. in. – Francja, Algieria, Andora, Belgia, Gabon, Haiti, Niger, Senegal
Portugalski:
m. in. – Portugalia, Angola, Brazylia
Niemiecki:
- m. in. – Niemcy, Austria, Belgia, Lichtenstein, Szwajcaria.

Państwa o silnej zwartości socjoetnicznej >90 – Portugalia, Norwegia, Polska, Niemcy, Włochy, Lichtenstein, Dania, Szwecja, Islandia, Grecja, Irlandia, Holandia.
Państwa o średniej zwartości socjoetnicznej 60 - 90 – Finlandia, W. Brytania, Francja, Luksemburg, Austria, Bułgaria, Albania, Czechy, Słowacja, Słowenia, Macedonia, Estonia, Malta
Państwa o niskiej zwartości socjoetnicznej – Belgia, Szwajcaria, Bośnia i Hercegowina, Jugosławia, Chorwacja, Litwa, Białoruś, Mołdawia, Rosja, Andora, Monako
Państwo o najniższej zwartości socjoetnicznej – Watykan

EWG – powstała po traktacie Rzymskim w 1956 roku. Powstała z Organizacji Euroatom i Organizacji Węgla i Stali. Członkowie założycielscy – początkowo było w tej organizacji 6 państw: Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Włochy i RFN. W 1973 roku przyjęto Danię, Irlandię i Wielką Brytanię. W 1981 roku przystąpiła Grecja a w 1986 roku Hiszpania. Niektóre z tych państw znajdowały się wcześniej w innej organizacji zwanej EFTA. Należały do nich: Szwecja, Norwegia, Dania, Wielka Brytania, Portugalia, Austria, później przyjęto jeszcze Islandię, Finlandię i Lichtenstein. Niektóre zostały z czasem włączone do EWG. W 1993 roku po traktacie w Maastricht powstała Unia Europejska. Dziś UE obejmuje 15 państw: Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Włochy, Portugalia, Wielka Brytania, Austria, Szwecja i Finlandia. Wspólnota Narodów – wyrosła na bazie Brytyjskiej wspólnoty Narodów, do której należały oprócz krajów Wieliej Brytani także Australia, Kanada i inne. Oprócz takich organizacji istnieją jeszcze inne organizacje, między innymi militarne takie jak: NATO. Członkowie założycielscy tej organizacji to: Belgia, Dania, Francja, Luksemburg, Holandia, Kanada, Islandia, Norwegia, Portugalia, USA, Wielka Brytania i Włochy. W 1952 roku przystąpiły Turcja i Grecja, zaś w 1955 roku RFN a w 1982 roku Hiszpania. NATO powstało w 1949 roku.

Układ Warszawski - Kraje Europy Środkowej utworzyły organizację stanowiącą przeciwwagę dla Nato. Amerykanie chcąc się zabezpieczyć w różnych rejonach świata tworzyli różne oganizacje militarne, takie jak ANZUS (nazwa powstała pod kątem nazw krajów należących do tej organizacji a mianowicie Australia, Nowa Zelandia i USA). Organizacja ta powstała w 1952 roku. W Azji Południowo – Wschodniej amerykanie zawiązali organizację pod nazwą CENTO (w 1955 roku). W jej skład wchodziły: Iran, Irak, Pakistan, Turcja, Wielka Brytania i USA. Organizacja ta rozpadła się po upadku szacha w Iranie i rozpoczęciu wojny z Irakiem. SEATO – organizacja militarna Azji Południowo – Wschodniej i Oceanii. Członkowie – Finlandia, Tajlandia, Nowa Zelandia, USA, Francja, Australia i Wielka Brytania.

OPEC (organizacja krajów wydobywających i eksportujących ropę naftową).

Kryteria (wskaźniki) atrakcyjności państw
1. liczebność i przynależność do organizacji międzynarodowych
2. liczba ratyfikowanych konwencji międzynarodowych
3. liczba wizyt dyplomatycznych
4. Udział handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu narodowego (wielkość eksportu i importu w przeliczeniu na jednego mieszkańca
5. Liczba turystów zagranicznych (na jednego mieszkańca)

Państwa o największej liczbie organizacji dyplomatycznych - USA (142), Wielka Brytania, Francja, Belgia, Niemcy, Rosja, Japonia, Włochy, Chiny, Egipt (kraje te maja tych placówek powyżej 100). Polska ma ponad 80 placówek.

Liczba ratyfikowanych konwencji międzynarodowych - Do tej pory tylko Malediwy i Wanu Atu nie ratyfikowały żadnego traktatu. Najwięcej konwencji ratyfikowała Francja (ponad 240). Oprócz Francji tylko Belgia, Dania, Holandia, Norwegia, Wielka Brytania i Włochy ratyfikowały ponad 100.

Liczba wizyt dyplomatycznych – średnio dla wszystkich państw świata (roczna liczba) wynosi liczba ta około 2 wizyty rocznie. USA i Francja mają tych wizyt najwięcej.

Udział handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu narodowego (wielkość eksportu i importu w przeliczeniu na jednego mieszkańca). Udział taki waha się od 96 % (Wybrzeże Kości Słoniowej) do około 10 % w USA. Ponad 50 % mają państwa eksportujące surowce mineralne i roślinne (np. ropa naftowa). O wysokim udziale sa kraje Azji Południowo – Wschodniej. Wskaźnik od 13 do 35 % to domena krajów wysoko rozwiniętych cywilizacyjnie. Polska ma około 13 % udziału. W USA i Rosji wskaźniki te wynoszą około 10 %.

Liczba turystów zagranicznych (na jednego mieszkańca) - największe wartości mają w Europie: Monako, Szwajcaria, Austria, Hiszpania, Francja i Włochy. W Ameryce to Wyspy Bahama, Jamajka, na wschodzie zaś Singapur.

Cechami sprzyjającymi rozwojowi państwa są – dostępność do morza, wielkość powierzchni, zasoby naturalne, dostępność komunikacyjna, charakter granic oraz czynniki narodowościowo – etniczne.

Ekopolityka – zajmuje się nadmiernym rozwojem ludności i zbytnim rozwojem technologii. Dostęp do żywności na świecie, rozwój gospodarczy a wykorzystanie energii, woda, jej zasoby i wykorzystanie oraz jej niedobory, regulacja prawno – polityczna w tym zakresie. Badanie rozwoju technologicznego oraz skutki tego rozwoju.

Problematyka granic
Sporny odcinek graniczny – nie uznawany przez co najmniej jednego sąsiada.

Izobary polityczne – spory dotyczące granic

Do spornych izobar należą granice pomiędzy Indiami a Pakistanem a także wiele granic w Afryce. Rozbiezności w tej sprawie na terenie Antarktydy reguluje traktat z 1959 roku.

Od strony prawnej są spory graniczne i terytorialne.

Terytorialne – podważenie znaczenia samego traktatu

Graniczne – dotyczy przebiegu granic

Granica – określa tożsamość terytorialną państwa

Współczesna koncepcja granicy – od śmierci Karola Wielkiego. Na przełomie XIX i XX wieku upowszechnił się aktualny tup granic.

Strefy zdemilitaryzowane – pozostałość strefy przygranicznych.

Państwa buforowe – Butan, Nepal

Funkcje granic – określają zasięg terytorialny zwierzchności państwa. Dotyczy to także granicy morskiej i powietrznej.

Granice są naturalne i sztuczne.

Naturalne – granica wzięta z przyrody, dogodna do obrony. Poważne naturalmne przeszkody dla migracji ludzi (granice górskie, morskie, bagienne, rzeczne, granice na jeziorach, kanałach, zatokach)

Sztuczne – wyznaczane astronomicznie i geograficznie

Granica ma funkcję ograniczającą - ogranicza:
- migrację
- wymianę (swobodną) towarów
- wymianę środków finansowych
- kulturę
- ideologię

Granice morskie – można liczyć w % długości tych granic w stosunku do całkowitej długości granic.
Obszary morskie:
- wody terytorialne
- wody otwarte

Wody terytorialne
- wchodzące w skład terytorium państwowego
- podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji tego państwa

W skład wód terytorialnych wchodzą wody:
- morskie wody wewnętrzne (obejmują wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego). Zalicza się tutaj zatoki, której przynajmniej jeden brzeg należy do państwa a rozwarcie w najszerszym miejscu nie przekracza 24 mil morskich. Wyjątek stanowią zatoki ukształtowane historycznie. Wody wewnętrzne podlegają całkowitej mocy państwa nadbrzeżnego. Obejmują obszar powietrzny oraz to co znajduje się na dnie morza.
- wody archipelagowe - konwencja z 1982 roku. Są to wody, którym przysługują prawa nieszkodliwego przepływu (statki tam pływające nie stanowią dla pobliskiego państwa zagrożenia - w czasach pokoju mogą tam pływać również okręty oraz łodzie podwodne pod warunkiem, że są wynurzone). Do takich państw archipelagowych zaliczamy m.in. Filipiny, Indonezję.
- morza terytorialne - konwencja Genewska ustanowiła pas morski o szerokości 12 mil. Teren ten jest suwerennym terenem państwa nadbrzeżnego.

Obszary morskie o ograniczonej jurysdykcji - to morski pas przyległy. Oznacza obszar morza otwartego o określonej szerokości przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego (max szerokość takiego pasa to 24 mile).

Obszary morskie o ograniczonej jurysdykcji - to morski pas przyległy. Oznacza obszar morza otwartego o określonej szerokości przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego (max szerokość takiego pasa to 24 mile).

Morze otwarte (pełne) - obejmuje wody znajdujące się poza obszarem morza terytorialnego. Można tam swobodnie latać, pływać oraz wydobywać.
Cieśniny morskie o znaczeniu międzynarodowym. - jedną z pierwszych konwencji regulujących tego typu sprawy (sprawa cieśnin bałtyckich) podpisano w połowie XIX wieku. Wolność żeglugi obowiązuje w kanałach sueskim, panamskim i kilońskim.

Granice powietrzne - do dnia dzisiejszego nie osiągnięto porozumienia w tej sprawie. Jedna z koncepcji mówi, aby za granicę powietrzną uznać górną granicę atmosfery.
Stolice państw - na siedzibę rządów wybierano państwa największe i najbogatsze. Wprowadzono nazwę miasto stołeczne. Obecne stolice Europejskie były już nimi w XV i XVI wieku. W XVII wieku stolicami były już Berlin, Sztokholm i Warszawa. Drugi etap tworzenia stolic to okres ponapoleoński: Ateny, Sofia, Helsinki i inne. W XX wieku odzyskały niektóre kraje suwerenność i powstały nowe stolice - Reykiawik, Tirana i Bonn. W stolicach nastąpił wzrost liczby ludności. Pałace i zamki świadczyły o centralizacji władzy w stolicy. Ostatnim okresem tworzenia stolic jest okres postindustrialny.

Stolice można podzielić na
- stałe (historyczne) - istniejące od wielu wieków, np.: Rzym, Londyn, Paryż
- ustanowione - powstałe przez świadomy wybór (np.: Canberra w Australii)
- podzielone - gdzieniegdzie funkcje rządzenia podzielone są na dwa miasta (np.: w Holandii Parlament ma siedzibę w Hadze, a pałac królewski znajduje się w Amsterdamie)

Najstarsza cywilizacja która stworzyła system państwowy zamieszkiwała tereny Mezopotamii. Tam powstały pierwsze ośrodki miejskie o charakterze miast - państw (IV - III wiek p.n.e.). Wiodący ośrodek miasto Ur. Jedną z fal osadników napływających na te tereny byli Akadowie. Założyli oni miasto Akad. Na obszarze nizin Mezopotamii utworzyła się cywilizacja Babilonii z ośrodkiem w Babilonie (Hammurabi). Asyria (kolejne potężne państwo). Na innym kontynencie - powstaje Egipt. Miasto Memphis. Strefa wpływów Egipcjan - na północy Namibia, na zachodzie dzisiejsze tereny Libii, na wschodzie tereny obejmujące dziś Liban, Iran, Palestynę. Około 950 roku p.n.e. powstała Etiopia (założona przez królową Sabę)

Portugalskie enklawy - Goa, Timor, Diu, Daman - zniknęły z map świata w latach 60 - tych. Timor został anektowany przez Indonezję w 1970 roku.

Enklawy francuskie (w Indiach) - Mahe, Karical, Janan, Pandicheny, Handernagore. Przetrwały one do lat 50 - tych. Potem anektowane przez Indie. W 1918 roku proklamuje niepodległość Jemen.

Terytoria pod kontrolą
Hiszpanii – Ceuta (z Melillą, Alhucemas, Chafarinas, penon de Velez de la Gomera)
Australii – wyspy Bożego Narodzenia z wyspą Kokosową, Norfolk
Danii – wyspy Owcze, Grenlandia
Francji – Gujana, Polinezja, Gwadelupa, Martynika, Majotte, Nowa Kaledonia, Reunion, Wallis i Futuna, St. Pierre i Miquelon
Holandii – Aruba, Antyle Holenderskie
Nowej Zelandii – Tokelau
Norwegii – Jan Mayen, Svalbard
USA – Samoa, Guam, Wyspy Dziewicze, Midway, Wake
W. Brytanii – Anguilla, Bermudy, Dziewicze, Kajmany, Falklandy, Czagos, Św. Helena, Gibraltar, Normandzkie, Man, Hongkong, Montserat, Turks i Caicos

Liczba państw suwerennych

Terytoria niesamodzielne

Państwa samodzielne śródlądowe

Samodzielne państwa wyspiarskie

Narody wg ich liczebności

Struktura państw suwerennych wg wielkości terytorium

Państwa Wspólnoty Narodów

Monarchie na świecie

Państwa federacyjne

Chronologia usamodzielniania się państw

Rozwój organizacji międzynarodowych w XX wieku

Grupy tematyczne organizacji wyspecjalizowanych

Kraje transkontynentalne
Rosja, Kanada, Australia, USA

Kraje subkontynentalne (powyżej 3 mln km2)
Chiny, Indie, Brazylia

Kraje makrotopowe (1 – 3 mln km2):
Kazachstan, Arabia Saudyjska, Indonezja, Iran, Mongolia, Sudan, Algieria, Zair, Libia, Czad, Niger, Angola, Mali, RPA, Etiopia, Mauretania, Egipt, Argentyna, Meksyk, Peru, Kolumbia, Boliwia

Kraje mezotopowe duże (0,5 – 1 mln km2):
Ukraina, Francja, Hiszpania, Pakistan, Turcja, Afganistan, Jemen, Tajlandia, Tanzania, Nigeria, Namibia, Mozambik, Zambia, Somalia, Botswana, Madagaskar, Kenia, Paragwaj, Papua Nowa Gwinea

Kraje mezotopowe średnie (300 – 500 tyś. Km2):
Szwecja, Niemcy, Finlandia, Norwegia, Polska, Włochy, Turkmenistan, Uzbekistan, Irak, Japonia, Malezja, Wietnam, Filipiny, Kamerun, Maroko, Zimbabwe, Kongo, Wybrzeże Kości Słoniowej

Kraje mezotopowe małe (100 – 300 tyś. Km 2):
Wielka Brytania, Rumunia, Białoruś, Grecja, Bułgaria, Islandia, Jugosławia, Laos, Oman, Kirgistan, Syria, Kambodża, Bangladesz, Tadżykistan, Nepal, KRL – D, Burkina Faso, Gabon, Sahara zachodnia, Gwinea, Uganda, Senegal, Tunezja, Malawi, Erytrea, Benin, Liberia, Ekwador, Gujana, Urugwaj, Surinam, Nikaragua, Honduras, Kuba, Gwatemala.

Kraje mezotopowe małe (40 – 100 tyś. Km2):
Węgry, portugalia, Austria, Czechy, Irlandia, Litwa, Łotwa, Chorwacja, Bośnia, Słowacja, Bośnia, Słowacja, Estonia, Dania, Holandia, Szwajcaria, Korea Płd, Jordania, Azerbejdżan, ZEA, Gruzja, Sri Lanka, Bhutan, Sierra Leone, Togo, Panama, Kostaryka, Dominikana..

Kraje mikrotopowe (1- 40 tyś. Km kwadratowych)
Mołdawia, Belgia, Albania, Macedonia, Słowenia, Luksemburg, Armenia, Izrael, Kuwejt, Katar, Liban, Cypr, Brunei, Lesotho, Burundi, Rwanda, Gambia, Mauritius, Komory, Haiti, Salwador, Portoryko, Jamajka

Mini państwa (poniżej 1 tysiąca kilometrów kwadratowych):
Andora, Malta, Monako, Watykan, San marino, Seszele, Tonga

Kraje wyspiarskie
Irlandia, Islandia, Malta, Wlk. Brytania, Komory, Madagaskar, Mauritius, Barbados, Haiti, Jamajka, Fidżi, Palau.

Kraje pomostowe:
Dania, Grecja, Francja, Hiszpania, Niemcy, Rosja, Włochy, Egipt, Maroko, Meksyk, Panama, RPA, Jemen, Tajlandia, Turcja

Kraje śródlądowe
- Andora, Austria, Białoruś, Czechy, Lichtenstein, Kirgistan, Laos, Mongolia, Czad, Mali, Niger, Lesotho, Boliwia, Paragwaj.