Przemysł hutniczy w Polsce

Hutnictwo jest to gałąź przemysłu obejmująca otrzymywanie metali z rud (z wykorzystaniem złomu) oraz przeróbkę plastików odlanych do form metali (odlewanie metali) w walcowniach i kuźniach na półwyroby i wyroby gotowe znajdujące zastosowanie w całej gospodarce, a zwłaszcza w przemyśle maszyn., budownictwie i transporcie. O znaczeniu hutnictwa świadczy fakt, że do połowy XX w. produkcję stali na 1 mieszkańca traktowano jako miernik rozwoju gosp. (sytuacja uległa zmianie w wyniku upowszechnienia tworzyw sztucznych, które wyparły stal z wielu wyrobów). Cechą charakterystyczną hutnictwa jest koncentracja produkcji w niewielkiej liczbie dużych zakładów w regionach dysponujących bazą surowcową i energetyczną, w tym również w pobliżu portów morskich, do których surowce są dowożone. Hutnictwo jest jedną z gałęzi przemysłu najbardziej niekorzystnie oddziałujących na środowisko przyrodnicze. Teoretycznymi podstawami hutnictwa zajmuje się metalurgia.

Hutnictwo dzieli się na hutnictwo żelaza i hutnictwo metali nieżelaznych. W hutach żelaza wytwarza się stopy żelaza z węglem (żeliwo, staliwo, stal), zawierające pewne ilości innych pierwiastków w postaci domieszek i zanieczyszczeń oraz celowo wprowadzanych dodatków stopowych. Pierwszym etapem procesu technologicznego jest otrzymywanie w wielkim piecu surówki, która jest następnie przerabiana na stal albo staliwo w procesie martenowskim, procesie konwertorowym lub piecu elektrycznym albo przetapiana na żeliwo w żeliwiaku. W hutach metali nieżeliwnych stosuje się różnorodne procesy metalurgiczne (pirometalurgia, elektrometalurgia, metalurgia próżniowa i in.). Zazwyczaj dąży się do otrzymania jako produktu końcowego metalu o jak największej czystości (przerabianego często plastycznie) lub stopów — odlewniczych albo do obróbki plastycznej.

W Polsce hutnictwo ma bardzo stare tradycje. Świadczą o tym m.in. pochodzące sprzed 2000 lat ślady dymarek, odkryte k. Nowej Słupi. W II–III w. w Zagłębiu Staropolskim powstał jeden z największych w Europie ośrodek hutniczy żelaza, który swój rozkwit przeżywał w XVI–1 połowy XVII w. (gł. w dobrach biskupstwa krakowskiego); na początku XVII w. uruchomiono pierwsze wielkie piece w zakładach Caccich w Bobrzy (1613) i J. Gibboniego w Samsonowie (1641), a w okręgu częstochowskim duże zakłady hutnicze z 4 wielkimi piecami M. Wolskiego w Pankach (budowane 1610–20) i Łaźcu (1620–30). Zagłębie Staropolskie, a zwłaszcza tereny położone wzdłuż rzek. Kamiennej, pozostało największym okręgiem hutnictwa żelaza do połowy XIX w. Zadecydowało o tym: występowanie rud żelaza, obfitość lasów dostarczających węgla drzewnego oraz wykorzystanie spadku wód jako źródła energii do poruszania urządzeń w kuźniach. Okres największej świetności hutnictwa żelaza w tym regionie przypadł na 1 połowy XIX w. Powstał wówczas oprac. przez S. Staszica projekt utworzenia nad rz. Kamienną kombinatu metalurgicznego, którego zakłady zlokalizowane w górnym biegu rzeki dostarczałyby surowce, w środku — półwyroby, a w dolnym — wyroby gotowe. Po Staszicu realizację tego projektu kontynuował K. Drucki-Lubecki, a później Bank Pol., finansujący do 1843 rozwój przemysłu i handlu. Podobne czynniki zadecydowały o rozwoju hutnictwa żelaza na Śląsku Opolskim nad rzeką Małą Panwią. Zastosowanie koksu do wytopu żelaza spowodowało, że w 2 połowy XIX w. największym okręgiem hutnictwa stał się Górny Śląsk. Rozwój hutnictwa żelaza w tym regionie zapoczątkowało uruchomienie 1796 w Gliwicach pierwszego w kontynent. części Europy wielkiego pieca opalanego koksem (zbudował go Szkot J. Baildon). W 1802 uruchomiono w Chorzowie jedną z największych w tym czasie i najnowocześniejszych w Europie Hutę Królewską (ob. Kościuszko). Kolejne huty żelaza powstały m.in. w Katowicach, Świętochłowicach, Siemianowicach Śl., Bytomiu i Dąbrowie Górniczej. Poza Górnym Śląskiem zbudowano również huty w starych okręgach hutnictwa żelaza w Zawadzkiem (1836) i Ostrowcu Świętokrzyskim (1837). Pod koniec XIX w., opierając się na miejscowych rudach żelaza i węglu kam. dowożonym koleją, powstały huty w Zawierciu i Częstochowie, a na przeł. XIX i XX w. — wykorzystująca rudy żelaza dostarczane drogą mor. i węgiel kam. dostarczany Odrą — huta w Szczecinie. W 1937 w ramach programu uprzemysłowienia kraju, przygotowanego z inicjatywy E. Kwiatkowskiego, rozpoczęto inwestycje przem. w widłach Wisły, Sanu i Dunajca (Centralny Okręg Przemysłowy). Spośród tych inwestycji najważniejszą była budowa na terenie wsi Pławo, w lesie nad Sanem, kombinatu metalurgicznego Stalowa Wola (elektrownia cieplna, huta z 2 piecami martenowskimi — pierwszy spust 1938, i 3 elektryczne, zakład mech.). Po 1945 nakłady inwestycyjne w hutnictwie żelaza przeznaczono gł. na usunięcie zniszczeń wojennych; 1947 produkcja stali przekroczyła poziom z 1938; w następnych latach rozbudowano i zmodernizowano wiele hut z XIX w. na Górnym Śląsku, w Częstochowie (budowa wydziału surowcowego) i Ostrowcu Świętokrzyskim (budowa stalowni) oraz zbudowano hutę stali szlachetnych w Warszawie (1957) i 2 największe w historii polskiego hutnictwa kombinaty metalurgiczne o pełnym cyklu produkcji: Hutę im. Lenina (ob. im. T. Sendzimira) w Krakowie (1954) i Hutę „Katowice” w Dąbrowie Górniczej (1976). W krakowskiej hucie znajduje się jedyna w Polsce walcownia blach cienkich stosowanych w przemyśle motoryzacyjnym (blachy karoseryjne) oraz w wyrobach powszechnego użytku (np. pralki, lodówki). Niezwykle ważną inwestycją, chociaż nieporównywalnie mniejszą, jest uruchomiona 1972 w Strzemieszycach (ob. Dąbrowa Górnicza) mikrohuta wytwarzająca szlachetną galanterię hutniczą, m.in. implanty chirurgiczne (metal. elementy do łączenia kości). Rozwojowi hutnictwa w Polsce po II wojnie świat. Sprzyjała polityka przem. preferująca przemysł ciężki. Znacznemu zwiększeniu zdolności produkcyjnych stali nie towarzyszył proces unowocześnienia jej produkcji. W 1991 aż 29,1% produkcji stali surowej pochodziło z pieców martenowskich, dość uciążliwych dla środowiska przyrodniczego, a udział półwyrobów hutniczych otrzymywanych metodą ciągłego odlewania stali wynosił zaledwie 7,6% (w tym czasie w krajach EWG przekroczył 80%; zaprzestano wytopu w piecach martenowskich). Na początku lat 90. hutnictwo żelaza w Polsce stanęło przed koniecznością restrukturyzacji organizacyjnej i techn., której celem jest osiągnięcie poprawy efektywności i konkurencyjności produkcji, m.in. przez zastępowanie pieców martenowskich piecami elektrycznymi, budowę linii ciągłego odlewania stali, zwiększenie produkcji stali szlachetnych i wyrobów płaskich.

Hutnictwo metali nieżelaznych w Polsce obejmuje hutnictwo cynku i ołowiu, miedzi oraz aluminium. Hutnictwo ołowiu i towarzyszącego mu srebra było znane na ziemiach pol. już w XII–XIII w. (okolice Bytomia i Olkusza); występujący w tych samych złożach cynk był traktowany jako odpad i gromadzony na hałdach. Hutnictwo cynku rozwinęło się w 2 połowy XVIII w. Do końca XIX w. Górny Śląsk był największym okręgiem hutnictwa cynku na świecie, dostarczając początkowo 40%, a następnie 20% świat produkcji. Hutnictwo miedzi, mimo istnienia w przeszłości na ziemiach pol. niewielkich ośrodkach wytopu miedzi w Sudetach i G. Świętokrzyskich, jest zaliczane do nowych gałęzi przemysłu. Jego rozwój jest związany z odkryciem 1957 b. zasobnych (zalicza się je do najzasobniejszych w Europie) złóż miedzi na Dolnym Śląsku i powstaniem Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Hutnictwo cynku i ołowiu oraz miedzi jest związane z regionami eksploatacji rud, tj. z Górnym Śląskiem (rudy cynkowo-ołowiowe) i Dolnym Śląskiem (rudy miedzi). Głównymi ośrodkami hutnictwa cynku i ołowiu są: Katowice i Trzebinia, w których huty rozbudowano i unowocześniono po wojnie, oraz Bukowno i Tarnowskie Góry, w których zbudowano nowe huty; hutnictwa miedzi natomiast: Legnica, Głogów (Żukowice) .Spośród metali towarzyszących miedzi odzyskuje się na skalę przemysłową srebro, którego produkcja 1970–90 w Polsce wzrosła z 231 t do 832 t (1988 przekroczyła nawet 1000 t). Zupełnie nową dziedziną produkcji w Polsce, zbudowaną od podstaw w okresie powojennym, jest hutnictwo aluminium, dla którego surowcem jest importowany tlenek glinu. Metody otrzymywania tlenku glinu z krajowych surowców oprac. przez T. Bretsznajdera i J. Grzymka nie zostały wdrożone na skalę przemysłową. Energochłonność produkcji aluminium powoduje lokalizację hut w pobliżu elektrowni. W Polsce pierwszą hutę aluminium uruchomiono 1954 w Skawinie w sąsiedztwie elektrowni opalanej węglem kamiennym. W 1981 ze względu na znaczną uciążliwość dla środowiska przyrodniczego i bardzo złe warunki pracy, zagrażające zdrowiu zatrudnionych, zaprzestano w niej wytopu aluminium, pozostawiając jego przetwórstwo. Produkcja aluminium odbywa się jedynie w hucie w Koninie, zbudowano (1966) w sąsiedztwie elektrowni opalanej węglem brunatnym. Przetwórstwo metali nieżeliwnych odbywa się zarówno w hutach, jak i zakładach przetwórczych nie związanych z hutami, np. w Warszawie i we Wrocławiu. Rozwój hutnictwa na ziemiach pol. był ściśle związany z kształceniem kadr, w czym istotną rolę odegrał uruchomiony 1922 wydział hutnictwa Akademii Górniczo-Hutniczej im. S. Staszica w Krakowie.