Henryk Sienkiewicz „Pan Wołodyjowski”

Powieść drukowana w latach 1887-1888, wydanie osobne - 1888 r.
Akcja toczy się na kresach wschodnich podczas wojny polsko-tureckiej za panowania Michała Wiśniowieckiego
Kompozycja i fabuła
Początkowe rozdziały pełnią funkcję ekspozycyjną zarówno w stosunku do całości powieści jak i do jej części pierwszej:
Wstęp:
• narrator relacjonuje losy Michała Wołodyjowskiego (pozostał kawalerem, ponieważ wpierw wyjechał do Wiednia, by uzyskać zgodę na ślub od opiekunki narzeczonej, księżnej Wiśniowieckiej, a następnie walczył na Ukrainie i posłował na Krym),
I rozdz.:
• jesień 1668, Wodokty, Kmicicowie spodziewają się pierwszego dziecka. Przybyły z wizytą pan Charłamp opowiada o rozpaczy „małego rycerza” wywołanej niespodziewanym zgonem Anusi Borzobohatej Krasieńskiej i prosi o pomoc,
• Oleńka wysyła męża za Skrzetuskimi i Zagłobą, którzy udali się w podróż w Kaliskie,
• pan Andrzej odnajduje ich w Burzcu. Zagłoba postanawia ratować przyjaciela,
• podróż przedłuża się, ponieważ cieszący się autorytetem szlachty Zagłoba raz po raz natrafia na rozpolitykowane grupy podążające na sejm konwokacyjny (5 listopada). W Mińsku dowiaduje się, że wybrany na posła Bogusław Radziwiłł ma zamiar ubiegać się o tron. Wstrząśnięty postanawia udaremnić jego plany,
• w Warszawie spotyka Hasslinga-Ketlinga, który ofiarowuje mu gościnę w swym dworku na Mokotowie i przyrzeka pomoc w udaremnieniu planów Radziwiłła,
• w czasie obrad sejmu Ketling zgłasza wątpliwość, co do prawomocności wyboru księcia na posła, a z galerii Zagłoba zarzuca Radziwiłłowi zdradę,
• w obecności Jana Sobieskiego dochodzi do utarczki słownej pomiędzy Zagłobą a księciem. Dowcip pana Onufrego i jego nieprzejednanie wobec zdrajcy budzi sympatię hetmana, zaś przysłuchujący się dyskursowi kasztelan krakowski, pan Warszycki informuje Zagłobę, że Wołodyjowski zamierza wstąpić do klasztoru,
• Zagłoba odwiedza w klasztorze brata Jerzego i sprytnie nakłania do wizyty u „śmiertelnie chorego” Ketlinga,
• w dworku czekają już dawni przyjaciele i hetman Sobieski, który ostatecznie odwodzi rycerza od zamiaru złożenia ślubów zakonnych

Trzy kręgi fabularne związane z różnymi miejscami pobytu głównych postaci; każdy stanowi odrębną całość o spójnej i zamkniętej kompozycji oraz własnej tematyce:
1. Opowieść o miłości - 20 pierwszych rozdziałów, (dworek Ketlinga na Mokotowie) - środowisko średniozamożnej szlachty. Wydarzenia koncentrują się wokół perypetii miłosnych: Basi, Krzysi, Ketlinga, Wołodyjowskiego. W prowadzeniu intrygi niemałą rolę odgrywa Zagłoba.
• w dworku zamieszkuje siostra Wołodyjowskiego, żona stolnika latyczkowskiego, pana Makowieckiego z dwu podopiecznymi, Krystyną Drohojewską i Barbarą Jeziorkowską,
• pan Zagłoba, upodobawszy sobie pełnego werwy trzpiota, Basię, postanawia wyswatać ja z panem Michałem, ale Wołodyjowskiemu do serca przypada stateczna Krzysia,
• hetman przysyła do Wołodyjowskiego Adama Nowowiejskiego z poleceniem, by rycerz objął na Ukrainie komendę po panu Ruszycu,
• rychłe rozstanie zbliża młodych, podczas kuligu pan Michał i Krzysia składają sobie śluby wierności, oficjalnie jednak nie ogłaszają zaręczyn,
• z Kurlandii powraca Ketling i od pierwszego wejrzenia zakochuje się w Krzysi. Zagłoba patronuje jego zamiarom. Panna odwzajemnia uczucie pięknego rycerza, ale dręczy się wcześniejszym przyrzeczeniem danym Wołodyjowskiemu,
• podczas zwiedzania zamku królewskiego Ketling oświadcza się Drohojewskiej, ale ta oświadcza, że choć miłuje go z całej duszy, postanawiał wstąpić do klasztoru,
• do Zagłoby przybywa ksiądz podkanclerzy Olszowski. Znakomity gość zyskuje przychylność pana Onufrego w planach osadzenia na tronie „Piasta” - Michała Korybuta Wiśniowieckiego,
• do Warszawy powraca pan Wołodyjowski. Dowiaduje się o planach Krzysi, ale całą prawdę wyznaje mu Basia, rozżalona obojętnością „małego rycerza”, którego skrycie kocha. Pan Michał rusza, by zabić rywala. Szybko jednak okazuje się, że opanował gniew i usuwa się z drogi zakochanym. Impulsywna Basia oświadcza mu się, a wzruszony rycerz z wdzięcznością przyjmuje ofiarowaną sobie rękę

2. Opowieść o wojenno-awanturniczych przygodach (Dzikie Pola, stanica w Chreptiowie). Na tle życia i wojennych uwikłań mieszkańców szczególnie wyraźnie rysuje się wątek tajemniczego Tatara - Azji. Jest on siłą sprawczą i przyczyną ciągu wydarzeń mających sensacyjno-przygodowy przebieg.
• młoda para osiadła nieopodal Kamieńca, a jedynym zmartwieniem szczęśliwych małżonków jest brak oczekiwanego od trzech lat potomka,
• lato 1671 r., wieś Sokołów. Zagłoba przywozi Wołodyjowskiemu rozkaz objęcia komendy w Chreptowie. Rusza sam, ale obiecuje rychło przysłać po żonę.
• po trzech tygodniach po Basię przybywa oddział dowodzony przez Tatara, Azję Mellechowicza. Podczas podróży młodzieńcowi zdarza się wypadek, a troskliwa opieka pani Wołodyjowskiej staje się początkiem afektu Azji do Basi,
• obecność pana Wołodyjowskiego przywróciła spokój w okolicy, a Basia organizuje przyjęcia i zabawy przy muzyce,
• podczas jednej z uczt pan Nienaszyc opowiada o wyprawie na Krym w poszukiwaniu uprowadzonej przez Tatarów siostry i porwaniu przezeń trzyletniego Azji Tuhaj-bejowicza. Dziecko odebrano panu Nienaszyńskiemu na terenie Rzeczypospolitej (uczynili to zbójcy, z którymi podjął wyprawę w tatarskie ziemie). Dalszy los małego Azji nie był znany,
• żołnierze zatrzymują tatarskiego posła z listami do Mellechowicza. Okazuje się, że Tatar prowadzi potajemne pertraktacje z dowódcami oddziałów, którzy zbiegli na stronę turecką, w sprawie ich ewentualnego powrotu do służby. Ma na to zgodę hetmana (jest postacią tajemniczą, unika spotkania z Nowowiejskim, porusza go historia porwanego synka Tuhaj-beja),
• Basia bierze udział w likwidacji bandy Azja-beja,
• przybyły w odwiedziny do syna pan Nowowiejski rozpoznaje w Azji parobka przygarniętego jako bezdomne dziecko (umknął, kiedy szlachcic zorientował się, że romansuje z jego córka, Ewa). Dumny Tatar wyznaje, że to on jest zaginionym synem Tuhaj-beja i snuje plany pozostania tatarskim hetmanem na Ukrainie (pan Bogusz rusza oznajmić jego plany hetmanowi Sobieskiemu),
• Basia planuje doprowadzić do związku pomiędzy Azją a Ewą,
• młody Adam Nowowiejski zakochuje się w przebywającej z matką młodziutkiej Zosi Boskiej,
• hetman odrzuca plany Azji. Zawiedziony Tatar postanawia przejść na stronę sułtana. Zwodzi Basię zgoda na ślub z Ewą i w czasie wyprawy do Raszowa porywa panią pułkownikową,
• Basia ucieka, a okaleczony Azja morduje starego Nowowiejskiego, znęca się nad Ewa i Zosią Boską,
• Basia długie tygodnie walczy o życie, a do Chrieptowa zjeżdżają Ketlingowie. Mąż Krzysi objął dowództwo nad artylerią Kamieńca (Sobieski przygotowuje twierdzę do obrony),
• młody Nowowiejski podejmuje się misji zdobycia wieści o ruchach wojsk tureckich. Chwyta Azję i z pomocą okrutnego Luśni, mści się za doznane krzywdy, zadając Tuha-bejowiczowi straszliwą śmierć na palu,
• Wołodyjowski, na rozkaz hetmana, zasila obronę Kamieńca.
3. Opowieść o oblężeniu i obronie Kamieńca. Obszernie wskazane tło wydarzeń oraz stosunki panujące w twierdzy, do której bohaterowie przenoszą się z woli Sobieskiego. Los bohaterów z części pierwszej splatają się ponownie, a wspólna śmierć Ketlinga i Wołodyjowskiego stanowi jakby klamrę spinająca wątki.
• konflikt Wołodyjowskiego z generałem podolskim, Potockim (pan Michał sprzeciwia się narzucanej przez generała zasadzie zbiorowego dowództwa, „małego rycerza wspiera biskup Lanckroński),
• punktem kulminacyjnym wątku jest scena złożenia przysięgi w kościele przez Wołodyjowskiego i Ketlinga (obiecują bronić twierdzy do ostatniej kropli krwi),
• pobratymiec, Haberskuł (stary perkułap chocimski) za pośrednictwem sekretarza, radzi Wołodyjowskiemu opuścić Kamieniec, sugeruje, że miasto na pewno zostanie zdobyte,
• walki o Żwaniec i zdobycie miasta przez Turków,
• obfitość wojsk z jakim pod mury Kamieńca przybywa wezyr skłaniają starszyznę do poddania miasta,
• Wołodyjowski postanawia bronić się w starym zamku, a w noc poprzedzającą ostatnią walkę żegna się z żona i Zagłoba,
• miasto poddaje się, a Wołodyjowski i Ketling, wierni złożonej przysiędze, wysadzają się w zamku,
• uroczysty pogrzeb bohaterów, na który przybywa hetman Sobieski, odbywa się w Stanisławowie.
Powieść kończy epilog. Narrator naświetla wydarzenia, które nastąpiły w rok po upadku Kamieńca (zwycięstwo Sobieskiego pod Chocimiem).

Wątek romansowy a tło historyczne powieści
Watek romansowy stanowi podstawę powieści, jest więc znacznie obszerniejszy niż w poprzednich częściach Trylogii. Tłem dla niego są wydarzenia historyczne:
• okres bezkrólewia po nagłej abdykacji Jana Kazimierza. Elekcja w wyniku której an tronie zasiada (1669) Michał Korybut Wiśniowiecki;
• atak Tatarów i Turków (1672 r.), upadek Kamieńca
• opis zwycięstwa pod Chocimiem i wzmianka o zwycięstwie pod Wiedniem (1683 r.) osłabiają wrażenie klęski kamieńskiej.
Bohaterowie
Michał Wołodyjowski ma swój historyczny pierwowzór w Jerzym Wołodyjowskim, pochodzącym z drobnej szlachty podolskiej, znakomity rycerz kresowy, mąż Krystyny Jeziorkowskiej, 40-letniej wdowy po trzech mężach. Odbywał służbę w stanicy w Chrieptowie i zginął w obronie Kamieńca Podolskiego, gdy z niewiadomych przyczyn nastąpił wybuch zgromadzonych w podziemiach zamkowych prochów. Pozostałe szczegóły z dziejów „małego rycerza” są fikcją literacką.
• Prawy Polak, patriota, dzielny rycerz, odważny i karny, „pierwszy żołnierz Rzeczypospolitej”. Mistrz w pojedynkach i na polu bitwy, szczególnie w prowadzeniu walk podjazdowych, niezrównany szermierz i dowódca. Postać niekiedy zabawna (niski wzrost, poruszanie wąsikiem);
• Typowy reprezentant XVII-wiecznej szlachty kresowej, przyzwyczajony od najmłodszych lat do trudów wojennych.
• Ma wrodzona łagodność i dobroć, która pomaga mu w zdobyciu przyjaciół;
• Nie zna się na sprawach publicznych, potrafi natomiast wiernie wykonywać rozkazy. Służąc pod komendą Jeremiego Wiśniowieckiego, staje się zwolennikiem prowadzonej przez niego polityki;
• „gospodarka, wojna i miłość” są trzema porządkami „jego żywota”;
• Kocha się w wojnie, dysponuje dużym doświadczeniem, z jego porad wojskowych korzystają starsi ranga rycerze;
• Broniąc Kamieńca woli wysadzić się wraz z przyjacielem w powietrze, by nie oddać zamku Turkom. Czyni to zgodnie ze złożonym ślubem. Indywidualne szczęście składa na ołtarzu ojczyzny;
• Uroczysty pogrzeb zostaje uświetniony wkroczeniem do kościoła hetmana Sobieskiego, powitanego przez księdza okrzykiem „Salvator” (scena ta jest zapowiedzią zwycięskiej bitwy pod Chocimiem);
• Sienkiewicz nazywa Michała „Hektorem Kamienieckim”, nawiązując do wojny trojańskiej (Hektor - najdzielniejszy obrońca Troi) i podnosząc w ten sposób rangę Wołodyjowskiego do wymiarów symbolicznych, czyniąc zeń reprezentantem każdej epoki i zapewniając mu uniwersalne trwanie.
Basia „hajduczek” to wymarzona kandydatka na żonę Wołodyjowskiego. Wychowana wśród stepów na wschodnich kresach Rzeczypospolitej, ma żołnierską naturę (zabija Tatara, bierze udział w prawdziwej bitwie, dzielnie broni się przed Azją).
• Szlachetna, dzielna, o żywym temperamencie, trzpiot, patrzy na świat z humorem i daje sobie radę w każdej opresji;
• Ma w sobie wiele godności i delikatności (ukrywa swą miłość), kiedy jednak Krzysia zawodzi nadziejom Michała, sama się mu oświadcza i komunikuje o tym rodzinie;
• Po wyjściu za mąż nie odstępuje rycerza świadoma niebezpieczeństw, które jej grożą.
Ketling, Szkot osiadły w Polsce.
• Rycerz, żołnierz, namiętny i rzewny kochanek. Żyje miłością i dla niej, potrafi swoje uczucie ująć w słowa, czym zyskuje sobie przychylność płci niewieściej;
• Służy wiernie nowej ojczyźnie i nie waha się złożyć życia w ofierze.
Krzysia w przeciwieństwie do Basi ma naturę bierną.
• Delikatna, szlachetna i poważna.
• Rozdarta pomiędzy nagłym uczuciem do pięknego Ketlinga, a obowiązkiem wobec Michała, któremu przyrzekła swą rękę, gotowa jest iść do klasztoru. Gdyby nie interwencja Basi nigdy nie zaznałaby krótkiego szczęścia w małżeństwie.
Azja, syn Tuhaj-beja, wychowany wśród Tatarów litewskich, przyjął nazwisko Melechowicza. Służy w chorągwi Lipków, zdobywa stopień oficerski, osiada na Ukrainie i marzy, by zostać hetmanem tatarskim.
• Dziki, porywczy i mściwy zdolny jest do największych okrucieństw;
• Pokochawszy Basię zapomina o względach etycznych i moralnych, gotowy jest siłą przymusić ją do odwzajemnienia uczuć;
• Ponosi straszliwą karę na palu śmierci.
Zagłoba to typowy Sarmata, w „Panu Wołodyjowskim” jest już starcem (ma ok. 90 lat). Postać sympatyczna, choć prezentująca wiele cech negatywnych.
• Urodzony żartowniś i łgarz, mistrz forteli, samochwałą i spryciarz (jego wybiegi często ratują z opresji bohaterów powieści, zaś dowcipy wprowadzają do akcji elementy komizmu).
• Z natury tchórzliwy, potrafi zdobyć się na prawdziwe bohaterstwo.