Trzy oblicza Greka

W tej właśnie epoce wykształciły się trzy najbardziej znane greckie style życia. Na ich przykładzie widać, jak bardzo mogły się różnić w ramach zasadniczo jednej kultury. Każdy z nich był uzależniony od ustroju polis.

• Ateny
to najbardziej demokratyczna z demokracji. Obywatel czuje się tutaj ściśle związany z życiem publicznym. Bierze udział w wyborach – i czynnie, i biernie. Zycie polis, w którym stara się uczestniczyć, jest dlań wspólnotą obywateli, czymś w rodzaju dużej spółki akcyjnej. Dobrze ilustruje to fakt, że urzędnik ateński w trakcie służby finansuje wydatki państwowe z własnej kieszeni i dopiero później jest z tego rozliczany. W Atenach kwitnie jawne życie polityczne. Obywatele spierają się zaciekle w rozmaitych sprawach i nikt im tego nie broni. Cóż, trochę to wyidealizowany obraz. Zaciemnia go fakt, że Ateny przeżywały też okresy tyranii. A i okoliczności śmierci Sokratesa z pewnością nie świadczą o panującej tam wolności słowa. Nie zmienia to faktu, że ten demokratyczny system pozwolił na największy rozwój literatury, filozofii i sztuki. Ateny były niekwestionowaną stolicą kulturalną Grecji.

• Sparta
to z kolei państwo – armia, dla niektórych nawet jeden z pierwszych systemów totalitarnych w dziejach ludzkości. Obywatel jest tu nie tyle członkiem społeczności, ile jej sługą. Od dziecka wychowywany poza rodziną, w kolejnych fazach skoszarowanej edukacji. Pierwszą powinnością Spartanina jest być żołnierzem. Towarzyszą mu niezwykle surowe normy moralne i dość okrutne jak na nasz gust obyczaje. Do tych ostatnich należy choćby selekcja noworodków przeprowadzana przez komisję państwową, która słabsze kazała po prostu zrzucać ze sławnej Skały Tarpejskiej; to samo miało spotykać osoby niedołężne. Trudno więc znaleźć w Sparcie indywidualistów, choć zdarzali się nawet poeci, do których należał Tyrtajos.

• Korynt
to z kolei polis, w którym bardzo długo utrzymywała się tyrania. Słowo „tyran” nie oznaczało wtedy jednak władcy surowego, krwiożerczego. Był to po prostu dyktator o władzy absolutnej. On zaś mógł być całkiem dobrym zarządcą. Ponieważ tyran miał swój dwór i potrzebne mu były piękne przedmioty – w tyraniach kwitły rzemiosła artystyczne.