Polska i Polacy w ideologii sarmatyzmu

U źródeł ideologii sarmatyzmu leży mit o pochodzeniu Polaków i innych narodów słowiańskich od starożytnego plemienia Sarmatów, zamieszkującego w pierwszych wiekach naszej ery ziemie dzisiejszej Ukrainy. Określenia "Sarmacja" i "sarmacki" pojawiają się w naszym piśmiennictwie już w XV stuleciu, na fali odrodzenia teorii Ptolemeusza. Jan Długosz w Rocznikach nazywa Karpaty "Górami Sarmackimi" zaś Bałtyk "Morzem Sarmackim". Zgodnie z tradycją średniowieczną Długosz wywodzi Sarmatów od biblijnego Jafeta, syna Noego, a ich europejską siedzibę umieszcza w Panonii nad Dunajem. Za tradycją ptolemejską dzieli Sarmację na europejską i azjatycką, wzmiankuje też o wojnach Sarmatów z Rzymianami. Potomkami Jafeta mieli być bracia Lech i Czech, którzy dali początek Polsce i Czechom”.

Szlachta polska jeszcze w XV w. zdobyła podstawowe przywileje, a w wieku następnym ugruntowała swoją dominację w państwie i społeczeństwie. Sprzyjało to przyspieszonemu formowaniu się w ostatnich dziesięcioleciach XVI w. specyficznej kultury szlacheckiej. Składało się na nią wiele elementów: styl życia codziennego, moda, upodobania i rozrywki, a także mentalność i sposób pojmowania świata, znajdujące odzwierciedlenie m.in. w literaturze i sztuce. Nie mogło zabraknąć także ideologii dowodzącej nadzwyczajnej roli i pozycji szlachty oraz doskonałości stworzonego przez nią państwa. Wszystkie te elementy życia kulturalnego dawnej Rzeczypospolitej składają się na specyficzne zjawisko określane przez historyków mianem sarmatyzmu.

"W minionych wiekach do zwyczaju należało to, że różne narody niejako "dopisywały” sobie historię. Ten zwyczaj doszukiwania się bajecznych dziejów własnego narodu nie ustał wraz z końcem średniowiecza. W wydanym na początku XVI w. Traktacie o dwóch Sarmacjach Maciej z Miechowa, nawiązując do głoszonych już wcześniej poglądów, wywiódł pochodzenie Polaków od starożytnego ludu Sarmatów.” Następnie temat ten podjęli i rozwinęli inni pisarze. Z czasem więc Sarmacja stała się synonimem Polski, a Sarmata synonimem Polaka. A właściwiej – polskiego szlachcica. Mit sarmackiego pochodzenia szlachty ukształtował nowe spojrzenie na historię narodu. Teoria sarmacka stanowiła uzasadnienie prawa do tworzenia mocarstwowej, szlacheckiej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, była też ważnym czynnikiem jednoczącym całą, mocno zróżnicowaną brać szlachecką zamieszkującą kraj. Mit sarmacki ponadto budził ducha rycerskiego, realizował ideały męstwa, waleczności.

Dużego znaczenia nabrało w tym czasie pojęcie wolności i równości szlachty; utwierdzało to w braci szlacheckiej przekonanie o jej nieograniczonej władzy nad poddanymi i prowadziło do lekceważenia mieszczan.

Na takim podłożu narodził się wzór szlachcica - Sarmaty (a przez nią szlachecka megalomania), który:
- wytrwale bronił przywilejów i swobód szlacheckich,
- stał na straży tradycji (tradycjonalizm) i przestrzegał dawnych obyczajów – stąd jego niechęć do cudzoziemców i obcej mody;
- był niechętny wyjazdom zagranicznym;
- pogardzał nauką i rozwojem intelektualnym;
- był ceremonialny, zamiłowany w przepychu i przesadzie;
- brał aktywny udział w sejmikach, sejmach i rokoszach, ale nie chciał dopuścić do żadnych zmian i reform (konserwatyzm), które w jego przekonaniu mogłyby przynieść szkodę narodowi;
- był dobrym oratorem mimo miernego wykształcenia w jezuickich kolegiach,
- kontynuatorem rycerskich obyczajów: odwagi, męstwa, troski o kraj,
- dobrym gospodarzem,
- cenił wartości materialne; pobożnym, prawie dewocyjnym wyznawcą wiary chrześcijańskiej – przeciwnikiem tolerancji religijnej,
- był przekonany, że wolność szlachecka i wiara katolicka są doskonałe, a jedynym ich obrońcą jest szlachcic- sarmata.

Negatywne cechy sarmatyzmu:
- lubowanie się w zabawach, biesiadach i uroczystościach z różnych okazji;
- wygłaszanie uroczystych przemówień; cenienie sobie wysoko sztuki krasomówczej;
- zamiłowanie do przepychu, wystawności i rozrzutności;
- częste pojedynki; przesadne dbanie o własny honor;
- awantury, burdy obozowe, zajazdy, rokosze;
- typ religijności: czysto zewnętrzna, dewocyjna pobożność; przekonanie o szczególnej opiece Boga nad autorem;
- wiara w zabobony, czary i cuda oraz brak zamiłowania do wiedzy.

Stanowisko szlachcica sarmaty wobec:
Wykształcenia - Zdobywane zazwyczaj u jezuitów nie było gruntownym ani wielostronnym; wywierało więc wpływ na konserwatyzm myślowy (niechęć do jakichkolwiek zmian ze strony szlachty),
Ojczyzny, tradycji – Tradycjonalista, nie potrzeba żadnych reform czy zmian ,
Praw szlacheckich, “złota wolność” szlachecka; potępienie dla senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegał nędzy ludu – naród utożsamiał ze szlachtą; Pochwala samowolę szlachecką,
Innych narodów - wyśmiewa inne narody chwaląc jedynie kraj rodzinny,
Magnaterii Boga - wierzy w opatrzność Bożą. W Boga, który Polaków obdarzył szczególną miłością; często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach; katolicyzm usprawiedliwiał jego nietolerancję i przesądy,
Pogan - nie jest tolerancyjny wobec innych niż chrześcijanizm religii. On jest obrońcą wiary. Stoi na jej straży.

"Szlachectwo stanowiło wartość nadrzędną, szlachta podkreślała wagę swego pochodzenia, szczyciła się posiadanymi klejnotami herbowymi i genealogią rodu”. Budowaniu i ugruntowaniu tradycji heraldycznej, opiewanej w legendach herbowych służyły coraz liczniejsze herbarze, zestawiające dzieje rodów i rodzin szlacheckich. Do najstarszych i najbardziej znanych dzieł tego typu należą wydane w 1584 r. "Herby rycerstwa polskiego” znanego genealoga i działacza szlacheckiego Bartłomieja Paprockiego.

Szlachta broniła swoich przywilejów, zamykając drogę do swego stanu chłopom i mieszczanom. Stany te starano się określać negatywnie, mówiono więc o chamach – chłopach, i łykach – mieszczanach. Podkreślano przewagę stanu szlacheckiego nad wszystkimi innymi mieszkańcami Rzeczypospolitej, rosło też upośledzenie społeczne, prawne i polityczne mieszczaństwa i chłopstwa.

Sarmacka ideologia szlachecka eksponowała wartość wolności. Szlachta miała zagwarantowaną wolność osobistą i majątkową, posiadała własny system sądów ziemskich i trybunałów prowincjonalnych, które w zasadzie nie stosowały typowych w tym czasie dla postępowania procesowego tortur. "Za podstawę wolności politycznej uważano przede wszystkim zasadę jednomyślności w podejmowaniu uchwał sejmowych. Przestrzegano tej zasady nawet wtedy, gdy zaczęło dochodzić do wyraźnych nadużyć w jej stosowaniu: przez zrywanie sejmów z powodu prywatnych uraz czy grupowych interesów, a także przez nagminne jej wykorzystywanie w rozgrywkach politycznych między stronnictwami”. Wielkie znaczenie miało też prawo każdego szlachcica do udziału w elekcji króla.

Szczególną wartość dla szlachcica – obywatela stanowiła ojczyzna. Każdy szlachcic posiadający dobra ziemskie miał prawo i obowiązek jej bronić, uczestnicząc w pospolitym ruszeniu szlacheckim, i zarządzać nią, zasiadając w sejmikach i sejmach. Ustrój Rzeczypospolitej szlacheckiej uważano za najdoskonalszy, co sprzyjało gloryfikacji dawnych praw i obyczajów. Ideologia sarmacka zwracała uwagę na wyjątkowy charakter państwa i narodu szlacheckiego. Szlachcic miał gorąco angażować się w działalność sejmikową i sejmową oraz bronić interesów stanu przed absolutystycznymi zakusami króla.

Codzienne życie mas szlacheckich między "dworem i plebanem” prowadziło do pewnej izolacji kulturowej, a także atomizacji społeczno – politycznej. Stopniowo coraz bardziej triumfował partykularyzm. Sprzyjało to ugruntowywaniu się przekonania o wyjątkowym posłannictwie dziejowym Rzeczypospolitej i rządzącej nią szlachty.

Już w pierwszej połowie XVII w. w ideologii sarmackiej ujawniły się hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta, miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej zaszczytną rolę "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu.

Sarmackie spojrzenie na politykę charakteryzowało się głębokim konserwatyzmem. Ustrój "złotej wolności” (mianem "złotej wolności" określa się - najczęściej w kontekście pejoratywnym– "całokształt przywilejów stanowych szlachty uzyskanych w XVI i XVII wieku”. Trzeba wszakże pamiętać, że w XVI stuleciu, a więc w szczytowym okresie polskiego parlamentaryzmu, aurea libertas nie oznaczała jeszcze bezgranicznej i prowadzącej do anarchizmu wolności, lecz wyznaczała granice władzy królewskiej, zabezpieczając państwo przed ewolucją w kierunku absolutyzmu) odziedziczony po przodkach uważany był za niemal idealny. Dlatego nie należało go zmieniać. Jeżeli już czegoś należało się wystrzegać, to przede wszystkim absolutum dominium, a więc absolutnej władzy króla.

Oprócz konserwatyzmu, sarmatyzm był pełen optymizmu i nie miał kompleksów wobec sąsiadów. Sarmata dobrze wiedział, że jego ojczyzna nie tylko zapewnia Europie żywność jako "spichlerz Europy”, ale – co ważniejsze – chroni całą europejską cywilizację. Sarmackiemu poczuciu własnej wartości jako obrońców europejskiej cywilizacji, towarzyszył duży optymizm, co do przyszłości Rzeczypospolitej. Rozumowano, że skoro Polska już nieraz udowodniła swoją przydatność jako przedmurze, oznacza to, iż Opatrzność nie tylko przydzieliła Polsce szczególną misję w świecie, ale też stale nad nią czuwa. Chroni ją nawet od zakusów nieprzyjaznych sąsiadów.

"Ideologia sarmatyzmu wpływała też na model rodziny. Starano się propagować wzorzec patriarchalny, z eksponowanym stanowiskiem męża i ojca sprawującego dobroduszną, ale wszechogarniającą kontrolę. Kobiecie pozostawiono drugorzędne miejsce, obarczano ją jednak obowiązkami związanymi z opieką nad dorastającymi dziećmi i prowadzeniem gospodarstwa domowego”. Ważnym dodatkowym zajęciem szlachcianki była opieka nad zdrowiem mieszkańców dworu i, w razie potrzeby, udzielanie koniecznej pomocy w chorobie; wykorzystywano przy tym wiedzę z zakresu tradycyjnej medycyny, a nawet magii ludowej.

"Życie ówczesnego szlachcica związane było ze wsią i ziemią. Gloryfikowano wzór Sarmaty – ziemianina, dobrego gospodarza. Cechą charakterystyczną sarmackiego obyczaju stało się umiłowanie przepychu i egzotyki. Przejawiało się ono m.in. w skłonności do organizowania uroczystych ceremonii życia rodzinnego: wystawnych wesel, a nade wszystko trwających często 3-4 dni pogrzebów. Wielką wagę przywiązywano do wspaniałości ozdób stroju, dlatego właśnie taką popularnością cieszyły się wzorce wschodnie, elementy orientalne. Wzorce zachowania sarmackiego były rozpowszechniane w twórczości literackiej: Kwieciste oracje, przede wszystkim w różnego rodzaju panegirykach (mowach okolicznościowych przeplatanych łaciną): mowach weselnych i pogrzebowych, dedykacjach zamieszczanych na wstępnych kartach wydawnictw, umoralniających wierszykach drukowanych w nadzwyczaj popularnych kalendarzach. Piśmiennictwo panegiryczne stanowiło zapewne aż trzecią część staropolskiej produkcji drukarskiej”.

Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady - obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa.
Życie kulturalne i obyczajowe szlachty ulegało stopniowemu zwyrodnieniu. Pisarze późnego baroku, między innymi Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nie realizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce, podkreślmy to mocno, podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej. W wielu utworach późnobarokowych pojawia się zagadnienie "przywilejów bez obowiązków". Ideologia sarmacka w ujęciu pisarzy tego okresu daje bowiem szlachcie nie tylko ogromne przywileje w państwie, ale nakłada na nią również wiele obowiązków.

Wacław Potocki (1621-1696) pisarz - sarmata, szlachcic i ziemianin, pochodził z rodziny o silnych tradycjach ariańskich, sam jednak przeszedł na katolicyzm. W zbiorze "Ogród fraszek” przestrzegał szlachtę zarówno przed fałszywym korzystaniem z sarmackich przywilejów, jak również przed nierespektowaniem zadań, jakie ta ideologia przed nią stawia. I tak w wierszu "Veto albo nie pozwalam” zwraca uwagę na szkodliwość tego prawa i przyczynę nieszczęścia Rzeczypospolitej. Postawa Potockiego posiada charakter reformistyczny, nie antyszlachecki. Poeta i zarazem szlachecki ideolog broni założeń sarmackiego wzorca osobowego, a krytyka dotyczy jedynie aktualnej jego realizacji. Poezja autora "Ogrodu fraszek” staje się tu głosem obywatelskiego ostrzeżenia przed fałszywym, niezgodnym z dobrem ogólnym i powszechnym, wykorzystywaniem złotej wolności. Problematykę sarmacką podniósł także Potocki w "Transakcji wojny chocimskiej”. Dzieło to nawiązuje do wzorców antycznego eposu: przedstawia przebieg przygotowań do bitwy i samą bitwę polsko-turecką. Chocimska epopeja miała służyć apoteozie męstwa i dzielności polskiego rycerstwa-szlachty a postać wodza-hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta do rangi sarmackiego Marsa-boga wojny. Jednak i w tym utworze poeta analizuje niepokojące przemiany wewnętrzne stanu szlacheckiego, prowadzące do postaw sprzecznych z rycerską tradycją. Pesymizm obywatelskich refleksji pojawia się także w "Moraliach”.

Problematyka sarmatyzmu pojawia się również w bogatej twórczości Wespazjana Kochowskiego. "Psalmodia Polska" pisana u schyłku XVII wieku kontynuowała starotestamentowy wzorzec psalmu, a jednym z centralnych zagadnień cyklu stają się rozważania o sarmackim narodzie i ustroju Rzeczpospolitej. Nie omijając spraw bolesnych i zdecydowanie negatywnych, Kochowski prezentuje zarazem wizję Polski-Sarmacji jako wartości zbiorowej, tłumaczącej się w planie metaforycznym.

Świadectwem sarmackiej obyczajowości stały się również "Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska. Pasek pochodził ze zubożałej szlachty, w latach 1656-1667 uczestniczył w walkach ze Szwedami, Węgrami, Moskwą, w wyprawie do Danii. Dokumenty ukazują Paska jako pieniacza i awanturnika.
"Swoje "Pamiętniki” Pasek (1636-1701) najprawdopodobniej spisywał pod koniec życia w latach 1690-1695”. Stanowią one najwybitniejszy zabytek pamiętnikarstwa staropolskiego. "Pamiętniki” to głównie wiarygodny dokument mentalności przeciętnego szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku. W sposób poniekąd mimowolny, poprzez temat i charakter wspomnień, kronikarz ujawnia obyczaje, stan świadomości i poziom etyczny braci szlacheckiej. Wizerunek autora - szlachcica jak wynika z "Pamiętników” wydaje się adekwatny do życia społecznego szlachty okresu późnego baroku. Będzie to więc wizerunek osoby fanatycznie przywiązanej do swobód politycznych i herbowych przywilejów, pełnej niechęci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczajów, ale zarazem tolerancyjnej i szanującej zwyczaj lokalny. Z wyprawy duńskiej Pasek przywiózł wiele obyczajowych obserwacji. Daleki od potępień pozamorskich zwyczajów, był jednak zdecydowanie przekonany o wyższości rodzimego, sarmackiego sposobu życia i bycia. "Pamiętniki” prezentują także świadomość religijną szlachty, na ogół płytką, skłonną do dewocji i zabobonną, adekwatną do kontrreformacyjnych zjawisk życia duchowego epoki. Czasem jednak, opisując rozmaite, militarne zwłaszcza wydarzenia, nieświadomie kreśli obrazy pieniactwa, przemocy czy nawet okrucieństwa (np. opis sporu, kto osobiście zetnie pojmanego oficera). Z historyczno-literackiego punktu widzenia ważny okazuje się również krytycyzm oceny niektórych zjawisk życia społeczno - politycznego Rzeczypospolitej, zwłaszcza zaś realizm w charakterystyce prywaty i kosmopolityzmu magnaterii.

Również Krasicki skrytykował w swej twórczości sarmatyzm. W satyrach Krasicki występuje m.in. przeciwko ideologii sarmatyzmu i jej zgubnym skutkom, które ujawniły się w życiu społecznym. Ten charakterystyczny dla poetyki klasycyzmu styl odgrywał przede wszystkim funkcję dydaktyczną, krytycznie ukazywał wady społeczne i złe obyczaje. Postawę szlachty krytykował w "Bajkach" i "Satyrach".
Satyra "Do króla" daje do zrozumienia, iż bez względu na zajmowane przez daną osobę stanowisko czy urząd podlega ona publicznej ocenie. Utwór jest szyderstwem ze szlacheckiej ciemnoty, ośmiesza niezadowolenie szlachty pozostającej w swoich sarmackich przyzwyczajeniach i niechętnej poglądom oświeceniowym, przytacza argumenty szlacheckiego sposobu myślenia o przewadze siły i przemocy nad wykształceniem. "Świat zepsuty" - tematyka społeczna, potępienie upadku dobrych obyczajów. Konfrontuje przeszłość z teraźniejszością na niekorzyść tej drugiej.Oburza się z powodu braku szacunku dla tradycji przodków, na jawne wykraczanie poza normy moralne - lekkomyślne małżeństwa, popularność rozwodów, odejście od wiary. Demaskuje obłudę dobrych manier i eleganckich pozorów u swoich współczesnych, oskarża ich o zaprzepaszczenie dziedzictwa ojców, zanik wartości i upadek państwa. "Pijaństwo" - pijaństwo spowodowane źle pojmowaną gościnnością, sposobem podejmowania gości, mówi że do napicia się dobry jest każdy pretekst. Mówi o zgubnym wpływie nałogu i zaletach wstrzemięźliwości. "Żona modna" - małpowanie zagranicznych wzorów, marnotrawienie majątków, życie ponad stan, gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej.

"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" - funkcje dydaktyczne, na przykładzie losów bohatera pokazane jest, jak ważne w życiu jest wychowanie, zdobywanie doświadczeń, jak złe skutki przynosi uleganie modom i bezmyślność.

Przedstawiona przeze mnie charakterystyka Polski i Polaków w ideologii sarmatyzmu to tylko część cech charakterystycznych dla psychiki narodu polskiego każdej epoki.

Ich największe nagromadzenie, w okresie który można by nazwać "apogeum sarmatyzmu (w negatywnym tego słowa znaczeniu)", przypada na około sto lat przed początkiem trzydziestolecia, w którym doszło do rozbiorów i upadku Polski, a w które Polska weszła ze szlachtą "przodującą w stanie głębokiej demoralizacji, sobkostwa i ciemnoty, warstwą gotową raczej życie poświęcić, niż dopuścić do poprawy ustroju, do powiększenia armii, do nowych podatków". To do gruntu zdegradowane społeczeństwo musiało znacznie się zmienić, skoro udało mu się odzyskać niepodległość,

Sarmatyzm stał się także elementem naszej kultury narodowej. Do dziś symbolem polskości jest kontusz, dworek szlachecki, waleczność i odwaga, a genezy naszych niektórych przywar narodowych wielu doszukuje się w czasach rozkwitu idei sarmatyzmu, jak np. dumy narodowej, skłonności do konfliktów, nie respektowania praw, nadużywania alkoholu.