Wojna siedemnastowieczna ze Szwecją

Przyczyny wojny ze Szwecją
a) sejm szwedzki zaniepokoił się możliwością przeprowadzenia rekatolicyzmu przez Zygmunta III Wazę i zdetronizował go z tronu szwedzkiego, królem obwołano jego stryja Karola Sudermańskiego,
b) Zygmunt III Waza przekazał Polsce w pacta conventa Estonię – południowe Inflanty,
c) konflikt dynastyczny,
d) walka o miejsce nad Bałtykiem,
e) Szwedzi chcieli utworzyć z Bałtyku szwedzkie jezioro wewnętrzne – ogromne możliwości zysku,
Wojna polsko-szwedzka dzieli się na V etapów.

Szwecja.
a) około 1 miliona ludności,
b) rolnictwo miało drugorzędne znaczenie – drzewo, miedź, żelazo,
c) brak gospodarki folwarcznej,
d) dobrze rozbudowana flota – tzn. że już od dawna Szwecja planowała wojnę z Polską

I etap wojny – 1600 – 1605

Zygmunt III Waza & Karol IX
Początkowo wojska szwedzkie opanowały Inflanty aż po Dźwinę, jednak Polacy zmobilizowali się po 5 latach i odzyskali utracone ziemie. Decydujące znaczenie miało zwycięstwo Polaków w bitwie pod Kircholmem w 1605 roku. Czterotysięczna armia polska – dowodzona przez Jana Karola Chodkiewicza – starła się z 14-tysięczną armia szwedzką. Polacy zmobilizowali jazdę ciężką. Szwedzi skupili swoje wojska na dnie doliny, husaria polska z góry zaatakowała Szwedów. Polacy nie zdołali w pełni wykorzystać swojego sukcesu. Przeszkodziły temu niepokoje wewnętrzne w kraju jak i wmieszanie się Polski do walki o tron w Rosji.

Sytuacja w Polsce
Zygmunt III Waza dzięki Zamoyskiemu i średniej szlachcie znalazł się na tronie. Zamoyski umiera, a szlachta podupada. W 1606 roku zebrał się sejm, który miał wzmocnić władzę króla, ale szlachta ma nowego przywódcę, Mikołaja Zebrzydowskiego. Przeciwko Zygmuntowi III Wazie – rokosz sandomierski 1606 – konfrontacje przeciwko królowi. Jednak wtedy była wojna i trzeba tłumić konflikty wewnętrzne. Wojska królewskie pokonały przywódców rokoszu pod Guzowem. Zygmunt nie wzmocnił swojej władzy, a magnateria będzie to wykorzystywała – konflikty religijne.

II etap – 1621 – 1622

Zygmunt III Waza & Gustaw Adolf
Kiedy Polska znalazła się w obliczu najazdu tureckiego, Inflanty zaatakowała armia szwedzka, wkroczyła do Kurlandii i oblegała Rygę. W 1621 Polska musiała oddać Rygę Gustawowi Adolfowi. W 1622 zawarto rozejm w Mitawie:
a) Polska musi oddać Inflanty aż po Dźwinę,
b) Polska pozostawiła lenną Kurlandię oraz polskie Inflanty (pd.-wsch.)

III etap – 1626 – 1629

Wojna przeniosła się na Pomorze Gdańskie. W 1626 wojska szwedzkie wylądowały w porcie Prus Książęcych – Piławie. Szybko opanowały rejony nadmorskie aż po Puck. Wojska szwedzkie rozpoczęły blokadę Gdańska. Polska nie była przygotowana do wojny, kraj osłabiony konfliktami wewnętrznymi i niezadowoleniem z polityki królewskiej. Polacy zwołali sejm – w obliczu wielkiego zagrożenia – i uchwalono podatki na wojsko. Zaczęło się zbrojenie armii i organizowanie floty. Na czele wojsk polskich stanął – Stanisław Koniecpolski, który skoncentrował znaczniejsze siły wojskowe i zdołał zahamować dalsze postępy przeciwnika. W 1627 odzyskano Puck. 28 listopada 1627 pod Oliwą dała największe zwycięstwo Polaków – zdobycie dowodzących okrętów wroga. Dzięki temu sukcesowi zdołano na pewien czas zatrzymać blokadę Gdańska. Jednak mimo pomocy Austriaków nie udało się wypchnąć Szwedów z Pomorza. Nie zmieniło tego nawet zwycięstwo Koniecpolskiego w 1628 w bitwie pod Trzcianą. W 1629 za pośrednictwem Francji zawarto rozejm w Starym Targu – niekorzystny dla Polaków:
a) wszystkie porty inflanckie i pruskie oprócz Pucka, Gdańska i Królewca do Szwecji,
b) Szwedzi zapewnili sobie 3,5 % cło z handlu gdańskiego,
c) książę pruski jako rekompensatę za utracone ziemie dostał Malbork, Sztum i Żuławy

IV etap - 1635

Ten rozejm został zmieniony w 1635 w Sztumskiej Wsi:
a) Szwedzi zmuszeni zostali do opuszczenia portów pruskich – wykorzystano osłabienie Szwecji wywołane śmiercią Gustawa Adolfa na polu bitwy w wojnie 30-letniej,
b) Szwedzi muszą zrezygnować z opłat od Gdańska,
c) Książę pruski oddał trzymane przez siebie tereny.

V etap – 1655 – 1660

POTOP SZWEDZKI

Jan Kazimierz & Karol X Gustaw
Do rozpoczęcia tej wojny przyczyniła się polska magnateria. Hieronim Radziejowski przekonał Szwedów, że należy zacząć wojnę z Polską. Magnaci niechętni Janowi Kazimierzowi (uważali, że nieudolnie prowadził wojnę na wschodzie) obiecywali królowi szwedzkiemu łatwy podbój Polski. Magnateria i szlachta miały nadzieję, że przy ich pomocy uda się odzyskać tereny utracone na wschodzie.
a) wojska szwedzkie – ogromna przewaga militarna, doświadczona armia, żołnierze wynajmowani za pieniądze,
b) wojska polskie – bardzo małe, 10-tysięczne pospolite ruszenie,
Wojska szwedzkie zaatakowały:
a) od Pomorza Szczecińskiego na Wielkopolskę,
b) od Inflant na Litwę.

Pospolitym ruszeniem dowodził Andrzej Grudieński i Krzysztof Opaliński. Radziwiłłowie zawarli porozumienie ze Szwedami, że w momencie przejęcia Polski przez Szwedów, oni będą panować na Litwie.
a) we 1655 wrześniu skapitulowała Warszawa,
b) Jan Kazimierz ucieka do Głogówka na Opolszczyźnie,
c) koniec 1655 – obrona Częstochowy – znaczenie symboliczne,
d) grudzień 1655 – oddziały partyzanckie obejmują całą Polskę,
e) styczeń 1656 – sukcesy Polaków – Jan Kazimierz powraca do kraju,
f) przybywa do Lwowa i składa „śluby lwowskie”:
- poprawa warunków życia chłopskiego,
- pogłębienie katolicyzmu na ziemiach polskich,
g) na stronę króla przechodzi magnateria i Radziwiłłowie zostają pokonani,
h) Szwedzi doprowadzają do przymierza z Prusami i z Siedmiogrodem,
i) Warszawa pod koniec czerwca w rękach Polaków,
j) nawet pomoc księcia pruskiego Fryderyka Wilhelma nie złamała oporu polskiego w bitwie o Warszawę,
k) pomoc księcia Siedmiogrodu – Jerzy Rokoczym – klęska wojsk szwedzkich

1657 traktaty welawsko – bydgoskie
a) Polska traci lenno pruskie,
b) prawo przemarszu wojsk pruskich przez Pomorze Gdańskie,
c) rozerwany sojusz polsko-pruski

Pod wpływem niepowodzeń Szwedzi przystąpili do rokowań (Polacy odzyskują Toruń i większość P.G.):

1660 maj – pokój w Oliwie
a) Polacy musieli zaakceptować zmiany ze Sztumskiej Wsi,
b) Jan Kazimierz wyrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego,
c) Szwedzi zobowiązali się przestrzegać wolności handlu na Bałtyku,
d) potwierdzone zostały traktaty welawsko – bydgoskie.