Społeczne i kulturowe oddziaływanie języka mediów

Język współczesnych tekstów prasowych


KATYŃ

Język polskiej prasy różnił się zasadniczo od języka peerelowskiego, ze względu na przekazywane treści. Na poziomie gramatycznym, stylistycznym w całym okresie po ’45 r. teksty prasowe zasadniczo się zmieniły w odniesieniu do całego 60-lecia prasy polskiej.

Można mówić o ciągłości rozwoju współczesnej polszczyzny mimo odmienności społeczno-politycznej PRL-u.
Pod względem składniowym współczesne teksty informacyjne nie różnią się od tekstów sprzed roku 1989.

Charakteryzuję się w tym 60-leciu wspólnymi cechami językowymi:
1) jednolitości budowy zdań, przeważnie pojedyncze rozwinięte
2) w PRL-u i III Rzeczypospolitej aktualna jest zasada, że język prasowy jest zawsze taki sam jak społeczeństwo, które go używa
3) błędne i niestosowne w polskim tekście prasowym jest wszystko, co jest nieskuteczne, co nie dociera do słuchacza, nie wywołuje interakcji, porozumienia.

Największe zmiany semantyczno-znaczeniowe po ’89 r. dokonały się w słownictwie i frazeologii tekstu.
• zmalało nasycenie słownictwem ideologicznym, marksistowskim, lewicowym, partyjnym,
• zniesienie nadzoru cenzorskiego nad wydawaniem słowników języka polskiego umożliwiło zmiany w słownikach wyrazów obcych. Z badań wynika, że 3000 haseł politycznych w ostatnim 15-leciu zostało przeredagowanych lub usuniętych zarówno ze słownika j. polskiego jak również ze słowników wyrazów obcych.
• pojawiły się nowe hasła po zniesieniu cenzury i niektóre usunięto a inne przeredagowano,
• do ’89 roku w PRL-u nie istniało pojęcie KATYNIA, dopiero po okrągłym stole zaistniało w słownikach i podręcznikach.

Dziennikarz musi mieć świadomość, że od tego jakich słów użyje w tekście uzależniony jest odbiór. Słowa przekazują jego stosunek do informacji. Dobór ten pozwala na wpływanie na czytelników, ocenę rzeczywistości.

Katyń w czerwcu ’89 przestał być tematem tabu. Zaczynają przenikać prawdziwe informacje.
 ’90 „Literatura” 04 – kwietniowy przykład wolności – emocjonalny stosunek autora, mówi o sposobie mordowania w sposób bezpośredni, czasem drastyczny,
 media odkrywają jako pierwsze prawdę, dążą do całkowitego wyjaśnienia.

Kiedy pojedyncze informacje dziennikarskie zaczną obowiązywać? Jeśli relacje dziennik. Rozpatrywać jako całość łącznie z kontekstem atmosfery czasu, nieistotne jest to, o czym informują, ale to co opowiadają. Poszczególne informacje podają fakty – daty, nazwiska.
TEZA: pojedyncze informacje zyskują znaczenie, kiedy zostaną umieszczone w odpowiednich ramach interpretacyjnych nadających im wartość symboliczną, mityczną, z oderwanych relacji i faktów dziennikarskich dyskurs buduje ogólniejsze opowieści o społeczeństwie.


Po co sięgamy po media?

1) Żeby się dowiedzieć o świecie tego, co może nam się w życiu przydać, tego co ma znaczenie pragmatyczne.
2) Żeby poznać stosunek innych ludzi do tego, co nas dotyczy.
3) Żeby wiedzieć do czego inni ludzie chcą nas skłonić.
4) Żeby czuć więź z innymi ludźmi.
5) Żeby lepiej rozumieć środki językowe służące komunikacji społecznej.
6) Słuchanie, czytanie lub oglądanie czegoś sprawia przyjemność.


Pojęcie dyskursu i interakcji

dyskurs medialny – jest formą użycia języka w celu osiągnięcia konkretnego celu. W zakres pojęcia dyskursu medialnego wchodzą następujące pytania-składniki o charakterze funkcjonalnym. Są to dwa aspekty:
1) kto używa danej formy językowej
2) jak, dlaczego i kiedy
Te aspekty określają dyskurs jako zdarzenie komunikacyjne, co oznacza, że ludzie czy dziennikarze używają języka w konkretnym celu, aby przekazywać różne idee, różne przekonania także, aby wyrażać określone emocje.
Uczestnicy komunikacji w dyskursie robią coś co wykracza poza poziom przekazywania przekonań. Wchodzą w tak zwane interakcje. Podstawą interakcji jest skuteczność, pragmatyzm. Przekonanie, że określona informacja trafiła na podatny grunt – jest odbierana właściwie. O skuteczności dyskursu decyduje użycie języka, przekazywanie idei programu, realizacja dyskursu w określonych sytuacjach społecznych.

Badania nad dyskursem i interakcją wchodzą w obręb zainteresowań wielu dyscyplin:
 lingwistyka (bada język i formę jego użycia)
 psychologia (bada, analizuje przekonania, postawy a zarazem charakteryzuje sposób ich komunikowania)
 nauki społeczne (pozwalają analizować interakcję w kontekstach społecznych).

Dzięki tym dyscyplinom otrzymamy w przypadku pełnych badań zintegrowany opis trzech wymiarów komunikacji medialnych. Są to wymiary:
1) jak dane użycie języka wpływa na wyobrażenie człowieka o świecie i na przebieg procesu interakcji (porozumienia między nadawcą a odbiorcą)
2) odwrotnie, czyli jak różne aspekty interakcji warunkują formę wypowiedzi, tzn. jak musi nadawca kształtować swoją wypowiedź, aby trafiła ona do określonego odbiorcy, jak musi ją kształtować mentalnie i językowo.
3) Jak przekonania reprezentowane przez uczestników komunikacji decydują o wyborze określonych środków językowych. Dyskurs spełnia określone zadania w wybranych sytuacjach językowych, komunikacyjnych. Dyskurs musi mieć charakter perswazyjny w przypadku tekstów propagandowych, politycznych.


Krytyka społecznego i politycznego oddziaływania mediów w czasach PRL-u

Marian Szulczewski (czołowy teoretyk) „Propaganda polityczna” Warszawa 1972r.

Właściwości oddziaływania propagandy:
1. intencjonalność – kierowanie się przez nadawcę określonym zamiarem (musi być w propagandzie),
2. autorytatywność – wyzyskiwanie wszelkiego rodzaju autorytetów dla poparcia własnego apelu,
3. racjonalność – spójność, logiczność,
4. atrakcyjność – trafianie poprzez różnorodne środki do gustów określonego adresata,
5. aktualność – szybkość oddziaływania na postawy odbiorcy,
6. sugestywność – wyrazisty sposób docierania do określonego adresata.


Szulczewski określił zasady socjotechniczne skutecznej propagandy, skutecznego oddziaływania:
1. Zasada prawdziwości i pragmatyczności.
2. Zasada masowości i długotrwałości działania opierająca się na znanej prawidłowości psychologicznej, która polega na tym, że ludzie mają skłonność do przyjmowania za słuszne te poglądy, które słyszeli najczęściej.
3. Zasada informacji pożądanej polegająca na tym, że ludzie chętniej przyjmują twierdzenia, które im odpowiadają.
4. Zasada emocjonalnego pobudzenia – odwołująca się nie do rozumu lecz do emocji.
5. Zasada zrozumiałości – operowanie w trakcie propagandy pojęciami zrozumiałymi dla odbiorcy.
6. Zasada specjalizacji – dostosowania się do poziomu różnych środowisk, na które propaganda ma zamiar oddziaływać.
7. Zasada niedomówień – nie dopowiada wszystkiego do końca.
8. Zasada stopniowania informacji, co ma wpłynąć na zmiany stopniowe w postawie odbiorcy – nie rewolucyjne.

NOWOMOWA

J. Kosecki - Socjotechnika, propagandy politycznej; Zeszyty prasoznawcze 73, nr 3, str. 17-25
B. Dobek-Ostrowska; J. Fras; B.Ociepka – Teoria i praktyka propagandy, 1999r.

Nowomowa państwa socjalistycznego, zjawisko mentalne i językowe – W państwie totalitarnym tzw. nowomowa jest językiem służącym szeroko pojmowanej propagandzie politycznej, jest używana do manipulacji zachowaniami i nastrojami społeczeństwa w celu arbitralnego narzucenia odbiorcy prorządowej wizji rzeczywistości.

Cechy charakterystyczne nowomowy:
 dowolne, ale zgodne z intencjami nadawcy, kształtowanie znaczeń poszczególnych wyrazów,
 charakterystyczne nacechowanie aksjologiczne tych wyrazów,
 operowanie stereotypami, sloganami,
 podstawą jest wyrazista opozycja znaczeń – na zasadzie „dobry-zły”.

W nowomowie często pojawia się zjawisko TABU językowego – sformułowań pozostających poza wszelką krytyką, w efekcie nowomowa prowadzi do zubożenia, wręcz prymityzowania języka i myślenia.
Pojęcie tego terminu ma swoją historię – po raz pierwszy zostało użyte przez zachodniego myśliciela George’a Orwell’a w powieści futurologicznej „Rok 1984”. W 1949r. polskie 1-sze wydanie w Paryżu; 1953r. wydano w 2-gim obiegu; w Polsce w 1980r. poza cenzurą – tytuł powieści miał być końcem komunizmu w ZSRR. Nowomowa przenikała do poezji polskiej.


Michał Głowiński – Funkcje nowomowy; 3 funkcje języka Marksizmu, język właściwego systemu totalitarnego; Nowomowa jako system komunikacji właściwej dla tak zwanego realnego socjalizmu.

1) deligitacja (wyróżnienie) – zadaniem tej funkcji było wyróżnienie w przemówieniach, mediach, w środkach masowego przekazu grupy rządzącej, partii politycznej spośród pozostałych władz społeczeństwa. Ta grupa pozytywnie wyróżnia się stylem życia, przywilejami, systemem wartości a przede wszystkim językiem, sposobem wypowiedzi. Do 1989r. ta funkcja była na tyle skuteczna, że stworzyła barierę między partią a resztą Polaków. Ta bariera wynikała z założenia, że kto języka nowomowy nie używa, to go nie akceptuje. Bariera mentalna wytwarzana przez nowomowę była dla partii sprawą doniosłą, bo dzięki temu partyjna część społeczeństwa, sprzyjająca partii (też dzięki tej sztucznej barierze językowej) zachowywała tożsamość. Poczucie wspólnoty, siły. Zatem ta funkcja była jednym z czynników spoistości ideologicznej, partyjnej. Ten kto tym językiem mówił, był zaliczany do swoich, kto go unikał, był obcy.
2) funkcja atomizacyjna (dzieląca) – Geneza: w latach 1945-53 liczne sfery życia w Polsce uległy upaństwowieniu: szkoły, masmedia, wszelkie instytucje kulturalne. To one w warunkach realnego socjalizmu zostały wykorzystane, na wzór radziecki, w atomizowaniu społeczeństwa (jego dzieleniu). Nowomowa służyła rozmyciu tradycyjnych więzi społecznych. Podstawą tej funkcji była zasada manipulacji; nie chodzi o to, aby świat poznał, ale żeby o tym świecie właściwie mówić, nieustannie dopasowywać go do doktryny ideologii. Funkcja atomizacyjna pełniła rolę antypoznawczą. Na szczęście w Polsce ta funkcja nie odegrała ważnej roli tak jak w innych krajach. Głównie dlatego, że język kościoła pozostał nienaruszony, nowomowa nie doszła do kościoła katolickiego. Kościół przechował wartości tradycyjne, których władza ludowa nie potrafiła zniszczyć. Pojawienie się Solidarności w ‘80r. spowodowało liczne zmiany w operowaniu mową publiczną. Czasy Solidarności przyczyniły się do naruszenia tego systemu komunikacji językowej jaki obowiązywał w realnym socjalizmie od 10-leci.


Wykaż skuteczne oddziaływanie języka mediów

Skuteczność oddziaływania informacji, od czego zależy system redakcyjny w każdej polityce medialnej.
 Czy dziennikarz przygotowuje informacje – serwisy informacyjne, zna i rozumie cel informacji, który ma osiągnąć.
 Czy kierownictwo instytucji nadawczej potrafi skłonić dziennikarza do tych celów.

4 powody decydują o tym, że pojawia się szum medialny:
 dziennikarze pilnują swojej niezależności
 dziennikarze mają bardziej liberalne przekonania niż dysponenci mediów
 w mediach demokratycznych, dysponenci mediów niechętnie stosują środki dyscyplinarne, aby nakłonić ich do czegoś
 dziennikarz z reguły zbierając informacje pracuje poza redakcją, trudno zatem sprawować nad nim bezpośrednią kontrolę

Z tego wynika, że podstawą jest interakcja, dotarcie do odbiorcy wymaga systematycznych starań.

Proces informacyjny – uwarunkowany przez dwa bodźce:
1. formalne – kolegia redakcyjne, awanse, systematyczna ocena działalności
2. nieformalne – tworzy szeroko rozumiany proces socjalizacji zawodowej dziennikarzy. Tworzą go wszelkiego rodzaju kontakty. Pozytywne uleganie wpływom.


Waren Breed – uwzględniając specyfikę dziennikarstwa angielskiego już w ‘55r. wskazał 6 zasadniczych czynników skłaniających dziennikarzy do akceptacji celów informowania i działania medialnego.

1. Władza i sankcje instytucjonalne
Pracodawca – dysponuje środkami prawnymi, za pomocą których może wymuszać posłuszeństwo zatrudnionych w danej instytucji dziennikarzy. Zarzut ograniczenia wolności słowa, bądź konflikt ze związkami zawodowymi dziennikarzy, powoduje, że ten pracodawca niechętnie wykorzystuje środki prawne.
2. Poczucie obowiązku i szacunek dziennikarza wobec przełożonych
Zakłada, że dziennikarz uznaje wysoką pozycję zawodową bądź profesjonalizm swoich zwierzchników. Respektuje ich polecenia. Poczucie obowiązku i szacunek wobec przełożonych może prowadzić do dobrej pracy.
3. Aspiracje zawodowe
Dziennikarz, który myśli o awansie musi przygotować materiały, które świadczą o tym, że rozumie on odgórne cele polityki informacyjnej, że chce postępować zgodnie z oczekiwaniami redakcji.
4. Ograniczona rola organizacji dziennikarskich
Związki zawodowe dziennikarzy troszczą się o ich byt materialny, o warunki pracy, ale nie ingerują w kwestie polityki informacyjnej.
5. Zadowolenie z pracy
Praca dziennikarza jest źródłem wielu satysfakcji, bo wynika ona z dużej samodzielności dziennikarza. Wynika z atmosfery panującej w redakcji. Dziennikarz ma komfort uczestnictwa w wydarzeniach z pierwszych stron gazet. Jeżeli jest satysfakcja, bezpośredniość i zadowolenie to powstają takie warunki, aby informacja była bardzo dobra.
6. Traktowanie informacji jako nadrzędnej wartości
Jest dziś ostra rywalizacja między mediami. Mniej liczy się jakość informacji i sposób jej prezentowania. Liczy się szybkość dotarcia do informacji i szybkość emisji. Pod tym względem dziennikarzowi łatwiej jest realizować cele informacyjne redakcji.


Istota i definicja wiadomości. Pojęcie „hard news”, „soft news”. Kategorie zdarzeń publicznych. Proces publicznej komunikacji. Medialne pojęcie pytań zamkniętych i otwartych. Najczęstsze wątki tematyczne w polskich mediach. Na czym polega komunikacyjna wspólnota dla oddziaływania odbiorcy i nadawcy.

Wiadomość dziennikarska – relacja, opowieść, informacja o jakimś ciągu zdarzeń bądź też zjawisku. Sposób konstruowania tej relacji, aby skutecznie działała na widza, słuchacza, czytelnika, w poważnym stopniu zależy od charakteru tego zdarzenia lub zjawiska. Aby osiągnąć skutek, ta relacja musi mieć status zdarzenia publicznego (musi być informacją ważną). Zdarzenie medialne, które ma status zdarzenia publicznego w najprostszym przekazie dotyczy instytucji lub postaci publicznych. Stanie się zdarzeniem publicznym gdy skupi uwagę jak największej ilości odbiorców.
Wiadomości publiczne ważne, mające wpływ na życie społeczne, amerykanie określają mianem HARD NEWS. Przeciwieństwem tego terminu są SOFT NEWS, które dotyczą określenia wyodrębnionej grupy społecznej, czyli wiadomości interesujące.

Podział na wydarzenia potoczne, interesujące nie jest ostry, bo wydarzenia ważne mogą być interesujące i vice versa, dlatego badacze mediów do tych rozważań dołączają 2 dodatkowe czynniki: czas i miejsce zdarzenia. Wydarzenia ważne są wyraźnie wyodrębnione, umiejscowione w czasie i przestrzeni. Czas i przestrzeń podkreślają aktualność i rangę ważności. Wiadomości ważne dotyczą przeważnie polityki i ekonomii a interesujące obejmują życie społeczne i obyczajowe.


Wyodrębniamy 4 kategorie zdarzeń publicznych:
1. zdarzenia rutynowe – są zamierzonym efektem działań instytucji medialnych, są upubliczniane, nagłaśniane przez sprawców lub uczestnika np. na konferencjach prasowych.
2. wypadki – w znaczeniu medialnym są to zdarzenia, które są niezamierzonym efektem działań, Wypadki jako zdarzenia publiczne dotyczące danej osoby są nagłaśniane, upubliczniane także przez osoby, które nie są sprawcami wypadków, ani uczestnikami.
3. skandale – w sensie medialnym zdarzenia, które zaliczamy do zamierzonych efektów działań, ale informacje o skandalach są nagłaśniane, upubliczniane wbrew woli sprawców skandali. Mogą być kolportowane przez kogoś z poza kręgu uczestników skandalu, którzy dowiedzieli się o tym zdarzeniu.
4. szczęśliwe, niecodzienne przypadki – zdarzenia, które są niezamierzonym efektem działań i są upubliczniane przez osoby, którym te przypadki przytrafiają się.

Kategorie te stanowią absolutną większość w mediach masowych. Są zwykle podawane z 1-szej kolejności, a zdarzenia zwyczajne i codzienne, które nie stanowią zainteresowania mediów, niczym nie wyróżniają się, nie mają szans na status zdarzeń.


Kwestionariusze socjologiczne zacierają jakby podpowiedzi do określania opinii. Pytają o wiek, wykształcenie. Kwestionariusze socjologiczne dążą do rekonstrukcji poglądów społecznych o wiele bardziej skomplikowanych. Są badania oddziaływania medialnego. Przekaz medialny tworzy kontekst publicznej komunikacji. W toku percepcji odbioru przekazu medialnego dopiero precyzują się nasze poglądy, nie ma gotowych odpowiedzi. Socjologiczne odpowiedzi w przypadku mediów tracą swoje znaczenie. Socjologiczny kwestionariusz stawia pytania Kto? Ile? W odbiorze przekazu medialnego stawiamy inne pytania Co? Jak?
W kwestionariuszu socjologicznym klasycznym opinie respondentów tworzy się na podstawie tzw. pytań zamkniętych z odpowiedziami do zakreślenia jak w testach, są z konieczności uproszczone. To samo dotyczy socjologicznych pytań otwartych, badany opisuje co sądzi na dany temat. Pracochłonność statystycznego opracowania też obniża wartość tych pytań. Natomiast przy badaniu mediów pytania otwarte i zamknięte nie spełniają swojej roli.
Badanie mediów nie może dotyczyć określeń społecznych. Społeczne media podzielone są tak samo politycznie jak sfery naszego społeczeństwa.
W badaniach medialnych częstotliwość pojawiania się wątków religijnych, politycznych i obyczajowych w części polskiej prasy o nastawieniu prawicowym obejmuje następujące tytuły:
 „Solidarność”
 „Nasz Dziennik”
 „Gość Niedzielny”
Wątki tematyczne: krytyka antypolonizmu, Żydzi, antysemityzm, Niemcy, Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Litwini.

4 grupy tematyczne: historia i aktualizacja historii, odnoszenie się do teraźniejszości, relacja Europa-Polska, szczególnie po przyłączeniu się Polski do UE w V 2004, stosunki między Polską a państwami zachodniej Europy na podstawie prasy prawicowej określone są w schemat fabularny, który streścić można następująco:
1. Europa zawdzięcza Polsce, która przed wiekami stanowiła przedmowę chrześcijaństwa, swoje przetrwanie (Radio Maryja, Gość Niedzielny)
2. Europa zdradziła Polskę 3-krotnie:
 w dobie rozbiorów (200 lat temu)
 w 1939, IX
 Teheran, Jałta, Poczdam – 1944-45 (Europa zgodziła się na podział Europy kosztem Polski
3. Europa nie chce Polski jako równego partnera, ale zarazem potrzebuje jej zasobów, zamierza oszukać ją, zniewolić, wykorzystać. Napiętnowana jest obcość obyczajowa. Obcymi są homoseksualiści, feministki, przedstawiciele sekt religijnych (narkomani, pedofile, gość z kolczykiem w uchu).