Społeczne cele i funkcje przedsiębiorstwa - wykłady

Nurt liberalny
Polityka społeczna w doktrynie liberalnej – charakterystyka-3
DOKTRYNY-4
Cele polityki społecznej-12
Jakie cele i działania powinna spełniać w określonych warunkach polityka społeczna w Polsce?-18
Zakres polityki społecznej-20
Związki i zależności między polityką społeczną i polityką gospodarczą-21
Środki działania polityki społecznej-23
Działalność socjalno-bytowa w krajach zachodnich-24
Dylematy i zalecenia dla polityki społecznej-26
Podmioty polityki społecznej-31
Klasyfikacja podmiotów polityki społecznej:-33
Międzynarodowe podmioty polityki społecznej-36
Przedsiębiorstwo jako podmiot polityki społecznej-39
Działalność socjalno-bytowa w krajach zachodnich-48
Przekrój międzynarodowy-52
Przekrój międzyzakładowy-58
Czas pracy-59
Zbiorowe stosunki pracy-89
Funkcje zbiorowych stosunków pracy:-92
TRZY SUBMODELE-93
NEOKORPORATYZM ROLA PAŃSTWA-94
Rola panstwa-97
Zbiorowe stosunki pracy w Polsce-99



Nurt liberalny
Wybitnym specjalista był S. Głębiński, wg którego polityka społeczna to nauka o łagodzeniu i rozwiązywaniu kwestii społecznych (kwestia społeczna natomiast to zadanie zapewnienia nowożytnemu społeczeństwu równowagi i rozwoju w zmieniających się warunkach). Wymieniał on szereg kwestii społecznych m.in.: nierówność ekonomiczna, kwestia robotnicza, kobieca, społeczna, lichwa, ubogich, emigracji, mieszkaniowa, przesileń gospodarczych. Wg Głębińskiego każdy problem społeczny ma szereg różnego rodzaju aspektów (np. ekonomicznych, prawnych, obyczajowych, wychowawczych, politycznych itp.). Twierdzi on jednak, że pierwszoplanowym problemem jest kwestia nierówności ekonomicznej występująca w różnych formach (pod względem dochodowym, stopy życiowej, pod względem majątkowym, stanowiska społecznego itd.).
Innym przedstawicielem tego nurtu jest Zweig będący już w zasadzie przedstawicielem neoliberalizmu. Odznaczał się on większą elastycznością w podejściu do życia. Wg niego neoliberalizm powinien polegać na upowszechnieniu własności (tak powinno następować wyrównywanie różnic międzyludzkich - właśnie na drodze upowszechnienia własności) i zmianie w stosunku do człowieka. Narzędziem upowszechnienia własności były dla niego akcje. Reforma społeczna powinna polegać na zapewnieniu każdemu pracownikowi (każdemu człowiekowi) prawa do pracy, a także prawa do godziwego zarobku. Zweig opowiadał się za państwowym interwencjonizmem, ale w ograniczonym zakresie (w rozsądnych granicach) - państwo powinno chronić rynek konsumenta i wszelkich interesów obywateli, powinno unormować czas pracy kontrolować warunki wykonywania pracy, przeciwstawiać się monopolizacji).

Nurt katolicki
Głównym przedstawicielem katolickiej nauki społecznej był ksiądz Szymański. Ujmował on problemy społeczne w sposób systemowy i przenosił myśli encyklik papieskich na nasz grunt rodzimy. Obok niego był także ksiądz Wójcicki - najwybitniejszy ówczesny znawca dziejów ruchów robotniczych w Polsce. Inni przedstawiciele tego nurtu to: ks. Sawicki, ks. Woroniecki, ks. Roszkowski.

Nurt socjaldemokratyczny
Głównym przedstawicielem tego nurtu był Ludwik Krzywicki. Stworzył on podwaliny polityki społecznej jako nauki w Polsce. Był autorem licznych prac poświęconych kwestiom społecznym. Był twórcą Instytutu Gospodarki Społecznej.
Innym przedstawicielem tego nurtu był Konstanty Krzeczkowski - uczeń Krzywickiego) Wniósł poważny wkład w badania nad opieką społeczną, ubezpieczeniami społecznymi. Opracował podstawy polityki społecznej.
Rychliński - struktura społeczna, sytuacja robotników w Polsce.
Kazimierz Kormiłowicz - dyrektor Instytutu Spraw Społecznych; badania rynku pracy.
Edward Strzelecki - uczestniczył w pracach Instytutu Gospodarki Społecznej i Instytutu Spraw Społecznych.
Jeśli chodzi o osiągnięcia polskiej polityki społecznej to przeprowadzono rozległe badania warunków bytowania chłopów w Polsce w okresie międzywojennym.
Po drugiej wojnie światowej polityka społeczna dalej się rozwijała.

Polityka społeczna w doktrynie liberalnej - charakterystyka.
Założenia:
1. Jedynym źródłem środków na realizację zadań w sferze polityki społecznej jest gospodarka. Stąd ogólna koncepcja polityki społecznej ma fundament w mechanizmie gospodarczym i poglądach na politykę gospodarczą.
2. Ogólnym (podstawowym) obszarem realizacji polityki społecznej jest sfera dystrybucji produktu społecznego. Politykę społeczną określają przyjęte zasady podziału. Z punktu widzenia tych zasad najistotniejszy jest tu stosunek do grup żyjących w ubóstwie (socjalnie najsłabszych).
Ogólną wizję mechanizmu gospodarczego oraz przyjęte zasady podziału ustalają kto będzie pełnił funkcję podmiotu polityki społecznej (centralizacja czy decentralizacja).

DOKTRYNY
1. Liberalizm
Był najbardziej charakterystyczny w systemie kapitalistycznym w okresie wolnej konkurencji. Kapitalizm ewoluował i w miarę zmian w systemie ewoluowały także poglądy liberałów, które określa się dzisiaj mianem neoliberalizmu albo neoklasycyzmem ( Friedman, Hayek). Podstawowe zasady:
 wolność jednostki
 wolność własności prywatnej
 wolność bogacenia się

2. Nauka społeczna kościoła
Ma charakter etyczny - przejawia się to w sposobie podejścia do problemów społecznych (co wolno, co jest sprawiedliwe, co narusza godność, co zagraża pokojowi). Nakaz niesienia pomocy słabszemu, choremu, cierpiącemu (nakaz ten dotyczy człowieka jako jednostki i jako grupy - całych społeczeństw). Racje moralne przemawiają za tym, by w imię sprawiedliwości dzielić się, gdy ma się nadmiar. Określa ona gwarancje prawną dla pokrzywdzonych.
Obecnie nauka ta zajmuje się sytuacją ludzi w kontekście doskonalenia duchowego, a nie materialnego. Istotne są tu takie kategorie aksjologiczne jak: dobro wspólne, godność osobista, prawa człowieka, solidarność, upodmiotowienie, zasada pomocniczości.
Zasada dobra wspólnego – to ogół takich warunków życia społecznego, w których ludzie mogą lepiej i pełniej osiągnąć rozwój duchowy (własną doskonałość). Zaprzecza ona zasadzie interesu klasowego (społecznego), ponieważ powinna ona objąć wszystkich obywateli.
Dobro wspólne jest przeciwstawiane liberalnemu egoizmowi, który prowadzi do wynaturzeń w sferze gospodarczej. W życiu należy kierować sil interesem zbiorowym. Odzwierciedla to - równość wszystkich jednostek prawo do doskonalenia się.
Dobro społeczne obejmuje takie sprawy jak:
 zatrudnienie odpowiedniej (jak największej) liczby pracowników
 zapobieganie tworzeniu się uprzywilejowanych grup
 dostosowanie płac do cen
 zapewnienie dostępu do dóbr i usług jak największej liczbie obywateli
 ograniczenie dysproporcji miedzy sektorami
 osiągnięty dobrobyt ma służyć obecnym i przyszłym pokoleniom
Zasada ta zakłada współprace obywateli między sobą oraz z państwem. Formułuje ona idealny obraz społeczeństwa – zakłada eliminację tarć wewnętrznych.
Zasada pomocniczości – ma organizować życie społeczne w taki sposób, który umożliwia dążenie do doskonałości, utrzymanie podmiotowości jednostki i grup społecznych. Nie wolno odbierać poszczególnym ludziom i przekazywać ogółowi tego, co mogą oni wykonać sami. Szkodliwe jest przyjmowanie zadań przez organy wyższe, gdy mogą je wykonać grupy niższego rzędu. Wiążę się to ze sposobem funkcjonowania państwa i ze strukturą władzy. Centralizacja jest niekorzystna, gdyż odbiera inicjatywę oddolną i sama kreuje inicjatywy. Decentralizacja oznacza pierwotność inicjatywy oddolnej, którą popiera się i wspomaga.
Władza (interwencja państwa) nie powinna hamować wolności działania osób prywatnych przy zachowaniu praw innych jednostek. W praktyce oznacza ona wprowadzenie inicjatyw oddolnych - samorządy, instytucje zaspokajające potrzeby lokalne.
Zasada solidarności - dotyczy problemu degradacji człowieka jako podmiotu pracy. Praca wykonywana w pewnych warunkach ogranicza osobowość człowieka. Proces degradacji nazwano alienacją pracy. Solidarność zapobiega temu procesowi. Nie ma to być współczucie, ale mocna i trwała wola organizacji, a także angażowanie się na rzecz realizacji dobra wspólnego (wszystkich i każdej jednostki równocześnie). Jest to przeciwieństwo egoizmu grupowego, wyzysku, panowania.
Solidarność oznacza niesienie pomocy słabszym i poczuwanie się do odpowiedzialności za ich los. Idea ta ma doprowadzić do przekształcenia panujących stosunków - cechą nowego ładu ma być bezinteresowność i ogólne pojednanie.
Zasada godności osoby (osobistej) - stanowi podstawę jej uprawnień w życiu społecznym. Jej ochrona jest nieodzownym elementem dobra każdej społeczności (od rodziny do obywateli danego kraju - społeczności ogólnoludzkiej). Przestrzegane są tu prawa związane z polityką społeczną, do których należą prawa do
 życia i godnego (człowieka) poziomu życia
 korzystania z wartości moralnych i kulturowych
 wolnego wyboru stanu
 swobody życia rodzinnego
 wolnego wyboru zawodu
 zrzeszania się
 emigracji i imigracji
 udziału w życiu publicznym
 ochrony swoich praw

W tych prawach zawierają się obowiązki państwa do zapewnienia godziwego poziomu życia człowiekowi (w przypadku utraty pracy, śmierci małżonka, pozbawienia środków niezbędnych do życia).
Własność prywatna jest pierwotna, powstała wcześniej niż państwowa. Własność prywatna spełnia ważne funkcje społeczno - gospodarcze:
 wiąże człowieka ze sobą - właściciel dba o swoje dobra, aby ich nie stracić i nie stracić prestiżu otoczenia
 motywuje do pracy
 poszerza swobodę działania człowieka
 daje poczucie bezpieczeństwa
 daje możliwość bogacenia się
 funkcje edukacyjne - właściciel uczy się odpowiedzialności za podejmowane decyzje, uczy się rachunku ekonomicznego przewidywania ryzyka)

.

3. Doktryna socjaldemokratyczna
Rynek nie stoi poza możliwościami poznania i świadomością działania. Jest to mechanizm, który można poznać i na który można aktywnie wpływać. Rynek i własność prywatna istnieją nadal (jeśli chodzi o tą doktrynę), ale powinny one stracić do pewnego stopnia swoją niezależność ponieważ ponad nimi stoi regulacyjny mechanizm państwa:

 dobór partnerów zagranicznych
 rozdział inwestycji
Nie uważają oni, by rynek można pozostawić poza ocenami moralnymi. Rynek jest nadmiernie nierówny, a więc niesprawiedliwy. Dąży się zatem do równości, sprawiedliwości (do odpowiedzi na pytanie czy nierówności uległy zmniejszeniu).
Likwidowanie nierówności w sferze podziału (u źródła  dystrybucja). Podatki - podporządkowanie kryterium etycznemu (z równością wiąże się sprawiedliwość). Zapewnienie ogółowi obywateli dostępu do szerokiej gamy usług i świadczeń socjalnych polityka społeczna sensu stricte.
Sprawy socjalne nie są domeną działalności charytatywnej, ale dziedziną polityki społecznej. Nie ma skłonności do likwidacji działalności charytatywnej. Zawsze istniała przestrzeń dla działalności prywatnej tego rodzaju, ale w miarę kształtowania polityki dobrobytu przestrzeń ta przesuwała się na margines.
Państwo jest na czele listy podmiotów polityki społecznej i jest jej najważniejszym elementem. Nie oznacza to jednak, że ograniczona jest możliwość działania innych podmiotów. Zawsze będą istniały kwestie socjalne, które będą rozwiązywały instytucje pozapaństwowe. Będą zawsze obywatele, którzy będą mieli środki na działalność charytatywną. Pełnią oni role uzupełniającą (swoboda działania, stymulacja ze strony państwa przez ulgi podatkowe).



4. Doktryna marksistowska.
W Polsce nie była realizowana w postaci czystej. Marksizm stanowił przeciwieństwo liberalizmu. Agnostycyzmowi liberałów w stosunku do rynku marksizm przeciwstawiał wiarę w nieograniczone możliwości poznawcze człowieka - przekształcenie rzeczywistości (posiadanie wiedzy - zastosowanie w rzeczywistości). Dążenie do kreacji nowego układu jakościowo odmiennego. Zastąpiono ład oparty na fundamencie rynku ładem planowania upaństwowionej gospodarki. Rola rynku została zastąpiona centralnym planowaniem. Polityka gospodarcza nie była korekcyjnym oddziaływaniem na podmioty gospodarcze lecz przybrała charakter dyrektywnego zarządzania całością gospodarki.
Zakładano likwidację rynku, a w to miejsce - decyzje centralnego układu planowania (centralna polityka płacowa kreowana przez państwo). Upaństwowione środki produkcji miały zapewnić najlepszą realizację potrzeb, a polityka płacowa najlepsze warunki.
Rezultaty  pozbawienie większości społeczeństwa samodzielności w sferach takich jak: ochrona zdrowia, rekreacja, miejsce pracy.
Polityka społeczna była konieczna na dwóch poziomach:
 powszechny, ale nie egalitarny (ujednolicony) dostęp do dóbr i usług;
 ratownictwo społeczne, które potraktowano źle na poziomie 1.


Cele polityki społecznej
W zasadzie brakuje jakiegoś jednego, jednoznacznego określenia celu polityki społecznej. Różnice poglądów wynikają z różnych opcji badaczy oraz określaniu przez nich ładu społecznego.

1. Pierwszy pogląd głosił, że celem polityki społecznej jest dokonywanie określonych zmian w strukturze społeczeństwa. Problem ten niepokoił jeszcze od okresu międzywojennego, od ówczesnych rządów K. Krzeczkowskiego, Rychlińskiego. W związku z takim rozumieniem celu polityki społecznej podjęto badania nad stratyfikacją społeczeństwa polskiego. Skupiali szczególną uwagę na zmianach zachodzących w strukturach społecznych pod wpływem celowej działalności ciał publicznych. Na rzecz takiego stanowiska przemawiało szereg argumentów.
Nie ulega wątpliwości, że wszelkie ważniejsze zmiany w warunkach bytu i pracy społeczeństwa znajdują pokrycie w jego strukturach. W strukturze społeczeństwa odzwierciedla się stan każdego społeczeństwa, a także wszelki istotny rozwój w społeczeństwie.
Jeżeli mówimy o ujęciu strukturalnym to możemy próbować ten rozwój mierzyć poprzez konstrukcję szeregu wskaźników pokazujących właśnie strukturę społeczną (można tutaj wskazać na rolę takich wskaźników jak: wskaźnik ludności utrzymującej się z pracy w rolnictwie, w sektorze usług, wskaźnik aktywizacji zawodowej kobiet, wzrost kwalifikacji zatrudnionych itd.).
Nie ma wątpliwości, że tego rodzaju przemiany mogą być wynikiem działań podejmowanych świadomie w celu ich osiągnięcia, jednakże złożoność przedmiotu, na który się oddziałuje sprawia, że osiągane efekty nie zawsze są zgodne z zamierzeniami.
W systemie działań nauki społecznej, bardzo istotną rolę odgrywają takie instrumenty jak:
 kształtowanie zatrudnienia
 redystrybucja dochodów
 mieszkalnictwo
 różne formy zabezpieczenia społecznego

Badając zmiany w strukturze społecznej sięga się do mechanizmu działania polityki społecznej i to nie tylko w sferze ekonomicznej, ale także w sferze bardzo ogólnych prawidłowości rządzących i określających drogi rozwoju społeczeństwa.
Takie podejście nie przyjęło się jednak powszechnie. Wystąpiły pewne czynniki, które spowodowały, że trzeba było poszukiwać innego określenia celu polityki społecznej. Do czynników tych należały:
 zmiany struktury społecznej powinny czemuś służyć; nie chodzi o dokonywanie jakiś przestawień w całym szeregu struktur społecznych, ale chodzi o to, że inne ustawienie tych szeregów służy lepszej realizacji jakiegoś nadrzędnego celu; dlatego też zaczęto poszukiwać tego celu nadrzędnego.
 nie znano wzorcowej struktury społecznej, do której można by zmierzać; nawet jeżeli weźmiemy pod uwagę różnego rodzaju wskaźniki społeczne ukazujące zmiany strukturalne społeczeństwa, to nie wiemy czy w pewnym momencie wzrost jakiegoś wskaźnika jest jeszcze rozwojem czy może przestał już nim być {np. problem aktywności zawodowej kobiet  wzrost tego współczynnika był niewątpliwie w pewnym momencie uważany jako postęp cywilizacyjny, kobieta kiedyś miała zamkniętą drogę do pracy zawodowej, później droga ta otworzyła się dla kobiet młodych i w stanienie zamężnym, chcąc wyjść za mąż kobieta przerywała pracę zawodową i tak dalej, umożliwiał oczywiście wzrost aktywności zawodowej rozwój ustawodawstwa socjalnego prowadzący (umożliwiający ) opiekę nad dzieckiem}.

2. Drugie podejście do definicji celu polityki społecznej głosiło, że celem polityki społecznej jest zaspokajanie uznawanych za ważne ze społecznego punktu widzenia potrzeb szerokich kręgów społeczeństwa. Polityka społeczna powinna właściwie, nie zaspakajać te potrzeby, a stwarzać warunki do ich zaspokojenia.
Za takim sformułowaniem celu polityki społecznej przemawia fakt, że pozostaje on w zgodzie z ogólnym celem gospodarowania, a także z powszechnie uznawanym celem rozwoju społeczeństwa. Ujęcie takie uwydatnia rozległy zakres zadań polityki społecznej ponieważ odwołuje się do pojęcia potrzeb w szerokim zakresie (a więc nie tylko w ujęciu materialnym, których zaspokajanie wymaga określonych dóbr, ale również odwołuje się do potrzeb społecznych dotyczących układu stosunków międzyludzkich – czyli do potrzeb, których zaspokajanie w zasadzie nic nie kosztuje z materialnego punktu widzenia, a których realizacja jest niezmiernie istotna z punktu widzenia harmonii społecznej).


3. Przykładem takim jest próba, którą podjął prof. J. Danecki, który wskazał jako cel polityki społecznej - organizowanie postępu społecznego. Wyodrębnił on 4 zakresy, w których postęp społeczny powinien się dokonywać:
 poprawa warunków życia
 kształtowanie pożądanych treści współżycia społecznego
 usuwanie dysproporcji i nierówności społecznych
 umożliwianie szerokim kręgom ludności udziału w kształtowaniu form życia zbiorowego.


W stosunku do każdego z tych zakresów profesor Danecki wskazał kryterium (kolejno):
 w przypadku poprawy warunków życia kryterium postępu jest wg niego dobrobyt społeczny;
 w przypadku drugiego obszaru kryterium postępu jest ład społeczny
 równość i sprawiedliwość społeczna
 demokracja
Koncepcja ta bardzo trafnie ujmuje różne zadania i idee kierunkowe polityki społecznej, jednakże nie przynosi ona również pełnej obiektywizacji, ponieważ posługuje się pojęciami zawierającymi element wartościowania, a w związku z tym może podlegać różnej interpretacji.
4. Celem polityki społecznej jest realizacja naturalnych praw człowieka (wystarczy zdefiniować te naturalne prawa człowieka).

5. Inna definicja celu polityki społecznej, to rozwiązywanie kwestii społecznych w różnorodnych przejawach.

Polityka społeczna spełnia dwie grupy funkcji:
a) Funkcje ochronne  polityka społeczna powinna zapewnić wszystkim pewien określony poziom minimum bezpieczeństwa socjalnego.
b) Funkcje aktywizujące  działania polityki społecznej powinny aktywizować ludzi oraz przyczyniać się do rozwoju społeczeństwa i poszczególnych jednostek.

Poza celem nadrzędnym (naczelnym) polityki społecznej bardzo istotne znaczenie mają (szczególnie w praktyce) cele bardziej szczegółowe, które powinny być podporządkowane celowi nadrzędnemu, ponieważ właśnie w praktyce cele te nabierają w pewnych okresach, momentach bardzo dużego znaczenia jako wytyczne działania.
Jakie cele i działania powinna spełniać w określonych warunkach polityka społeczna w Polsce?
 polityka społeczna powinna zapewniać równe szanse w grze ekonomicznej, powinna ona gwarantować minimalne bezpieczeństwo, tym którzy w tej grze nie mogą brać trwale udziału, powinna umożliwiać czy też ułatwiać wejście do tej gry albo też powrót do niej;
 wejście do struktur europejskich, a więc do Rady Europy, a w niedalekiej przyszłości wejście do Unii Europejskiej, zobowiązuje Polskę do przyjęcia określonych celów społecznych, do spełnienia określonych wymogów stawianych przez dokumenty obowiązujące w krajach europejskich ;
 w wielu przypadkach norm te zawarte w europejskich dokumentach znacznie przewyższają normy realizowane aktualnie w Polsce, dlatego też już samo przystąpienie Polski do Rady Europy spowodowało to, że niektóre postanowienia karty socjalnej i innych aktów prawnych musiały być dostosowane do realizacji (musiały być rozciągnięte w czasie).
Cele polityki społecznej aktualnie realizowane w Polsce można podzielić na 2grupy:
1) Cele w zakresie działalności bieżącej:
 minimalizowanie społecznych kosztów przekształceń gospodarczych
 przeciwdziałanie realnym zagrożeniom społecznym (związanym z bezrobociem i ubóstwem);
 zwiększanie mobilności i aktywności społecznej
 osiąganie społecznej akceptacji dla realizowanego programu reform.
2) Cele w zakresie transformacji całego systemu polityki społecznej:
 tworzenie nowego modelu polityki społecznej
 budowa nowego systemu redystrybucyjnego
 budowa systemu negocjacyjnego, upowszechnianie i realizacja tego systemu na wszystkich szczeblach polityki społecznej i organizacyjnej
 zmiany w świadomości społecznej, budowa nowej świadomości, która ma sprzyjać nowemu podejściu.


Zakres polityki społecznej
Ustalenie zakresu polityki społecznej decyduje o odrębności tej dziedziny wśród innych nauk, a także decyduje o jej miejscu w systemie nauk. Poglądy na zakres polityki społecznej są zróżnicowane. Powszechnie jednak przyjmuje się, że pewien zespół działań w jej zakres. Przyjmuje się, że w zakres polityki społecznej wchodzi cały kompleks spraw składających się na kształtowanie warunków bytu oraz warunków i stosunków pracy czyli:
 zatrudnienie
 dochody i ich redystrybucja
 ochrona pracy
 ochrona zdrowia
 zabezpieczenie społeczne
 mieszkalnictwo
 organizacja wypoczynku

Uznaje się, że w sensie podmiotowym zakres ten obejmuje całe społeczeństwo, a więc rozciąga się on na osoby upośledzone fizycznie lub umysłowo od urodzenia, a także na osoby dotknięte różnymi zjawiskami patologicznymi. Przyjmuje się ponad to, że w zakres polityki społecznej wchodzi kształtowanie nie tylko materialnych warunków pracy, ale także organizowanie stosunków w taki sposób, aby możliwe było zaspokajanie potrzeb społecznych (chodzi tu o potrzeby uznania, bezpieczeństwa, samorealizacji, współdziałania i inne).
Obok tego powszechnie przyjmowanego zakresu występują poglądy, które chcą rozszerzyć znacznie zakres polityki społecznej - można tu wyodrębnić 2 takie grupy poglądów:
Związki i zależności między polityką społeczną i polityką gospodarczą

Relacje te budziły wiele kontrowersji. Obecnie uznaje się, że obie polityki są ze sobą ściśle powiązane, dopełniają się wzajemnie, a jednocześnie każda z tych dyscyplin posiada swój odrębny zakres.
Domeną polityki gospodarczej jest tworzenie i powiększanie odpowiednich zasobów i środków materialnych oraz ich u życie na cele dalszego wzrostu gospodarczego.
Do polityki społecznej należy optymalne wykorzystanie wytworzonych środków, po to, aby zaspakajać potrzeby szerokich kręgów społeczeństwa.
Działania podejmowane w ramach obu rodzajów polityk są wzajemnie uwarunkowane: rozwój polityki społecznej zależy od polityki gospodarczej (aby dzielić trzeba najpierw wytworzyć), a jednocześnie polityka społeczna oddziałuje na politykę gospodarczą przyczyniając się do pomnażania działalności gospodarczej (np. przez wzrost kwalifikacji, wzrost atrakcyjności wypoczynku itd.).

Relacje między polityką społeczną a polityką gospodarczą w Polsce w latach 90-tych ich wpływ na sytuację społeczną i gospodarczą.

W prawie całym tym okresie zaobserwować można było brak koordynacji pomiędzy polityką gospodarczą a społeczną (mała skuteczność polityki). Polityka społeczna była w zasadzie wtórna w stosunku do gospodarczej, często pozostawało jej tylko doraźne reagowanie na niepożądane skutki podejmowanych przedsięwzięć gospodarczych. Można by w tej kwestii wskazać szereg różnorakich przykładów, np. ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych  ustawa ta w pierwszej swej wersji skierowana była na cele fiskalne dopiero po 92 roku nastąpiły zmiany, brana jest pod uwagę np. sytuacja rodzinna opodatkowanych, wspólne rozliczanie się rodzin niepełnych, ulgi .
Tego rodzaju sytuacja zwiększa w sposób nieunikniony faktyczne koszty społeczne stabilizacji gospodarczej i przebudowy całego systemu gospodarczego. Wzmaga ona poczucie zagrożenia, podsyca różnego rodzaju napięcia społeczne i presje o charakterze roszczeniowym, a to ogranicza możliwości wyboru decyzji o charakterze gospodarczym i społecznym.

Środki działania polityki społecznej
Polityka społeczna posługuje się środkami o różnym mechanizmie oddziaływania. Istotną rolę odgrywają tutaj instrumenty ekonomiczne:
 polityka społeczna dotyczy w znacznej mierze materialnych warunków bytu i pracy społeczeństwa,
 instrumenty ekonomiczne okazują się często najbardziej skutecznym środkiem oddziaływania motywacyjnego w zakresie zatrudnienia, kształtowania postaw czy też w zakresie poprawy warunków pracy.
Duże znaczenie ma tu działalność organizacyjna np. w odniesieniu do służby zdrowia,
administracji pracy i innych. Pomocna jest też działalność szkoleniowa i instrukcyjna (w odniesieniu do szkolenia w zakresie bhp, szkolenie w zakładach pracy). Również niezbędna często jest regulacja prawna.
Na gruncie polityki społecznej występują ścisłe powiązania między tymi instrumentami, a charakter tych powiązań określa metody stosowane w zakresie polityki społecznej. Powiązania między różnymi instrumentami łatwo dostrzec w różnych działach polityki społecznej, a w każdym z tych działów mamy do czynienia z organizowaniem instytucji do realizacji tych działań. Biorąc pod uwagę np. politykę zatrudnienia możemy wykazać, że wymaga ona zorganizowania całej sieci placówek pośrednictwa pracy, a także stosowania określonych bodźców, które skłaniają do podejmowania pracy, określenia praw i obowiązków zainteresowanych osób i instytucji.
Systemowa charakterystyka polityki społecznej wymaga wyznaczenia odpowiedniego podejścia. Trzeba rozpocząć od form gospodarowania Funduszami Spożycia Zbiorowego. Mechanizm ten powinien zapewnić:
 prowadzenie odpowiedniej polityki redystrybucji dochodów
 oddziaływanie na formy życia społecznego, na wartości wykraczające poza sferę warunków bytu, współżycia społecznego.

Główne środki działania polityki społecznej:
 kształtowanie polityki redystrybucji dochodów ludności poprzez odpowiedni system wynagrodzeń oraz świadczenia pieniężne w ramach zabezpieczeń społecznych
 udostępnienie świadczeń w naturze
 organizowanie usług
 rozbudowa urządzeń służących zaspokojeniu potrzeb całych zespołów ludzkich
 organizowanie współżycia i form działania społecznego.

We wszystkich tych zakresach powstają różnorodne problemy dotyczące pozycji i udziału osób w podejmowaniu decyzji dotyczących kształtu realizowanych zadań. I tak np. świadczenia pieniężne, usługi mogą być udostępniane na zasadzie roszczeniowej lub uznaniowej.
Charakter roszczeniowy oznacza, że świadczenia należą się po spełnieniu określonych warunków i mogą być określone (można ich dochodzić) na drodze prawnej (np. stypendium). Granice rozszerzania świadczeń o charakterze roszczeniowym wynikają z różnych powodów potrzeb typowych w pewnych warunkach oraz potrzeb nieprzewidywalnych (szczególnych).
W przypadku potrzeb typowych można operować pewnymi schematami, a wysokość świadczeń jest raczej ustalona. W drugim następuje indywidualizacja oceny i dostosowanie wysokości świadczeń do potrzeby szczególnej (niepewność otrzymania świadczenia związanego z subiektywizmem przyznającego).
Charakter uznaniowy – świadczenia przydzielane są wg oceny potrzeb, zależnie od
preferencji podmiotu udzielającego bez zagwarantowania prawa do roszczenia (np. zasiłki losowe).
Świadczenia roszczeniowe umacniają rolę państwa, ale są kosztowne. Dzisiaj w związku z liberalnym podejściem rozszerza się rolę świadczeń o charakterze uznaniowym

Dylematy i zalecenia dla polityki społecznej
 Konieczna jest kontrola narastających zróżnicowań dochodowych, a także ustalenie pewnych granic tych zróżnicowań. Z tego punktu widzenia konieczne jest ustalenie i przestrzeganie pakietu gwarancji i bezpieczeństwa socjalnego. Ten cały pakiet gwarancji bezpieczeństwa socjalnego powinien obejmować takie elementy jak:
 minimalne poziomy podstawowych źródeł dochodów pieniężnych - a więc minimalna renta i emerytura, płace za prace w terenie, minimalny zasiłek dla bezrobotnych;
 minimalne dochody dla rodzin i dla osób dotkniętych różnymi zjawiskami dysfunkcji, ryzykami, tj. osoby niepełnosprawne, chore, starsze  te minimalne gwarancje można stwarzać w ramach systemu pomocy społecznej - jest to rodzaj renty o charakterze socjalnym;
 ochrona pewnych minimalnych praw pracowniczych, minimalnych wymogów bezpiecznych i higienicznych warunków pracy  kwestie legislacyjne, zapisy znajdują się w kodeksie pracy;
 zapewnienie dostępu do określonych usług społecznych (edukacja, opieka zdrowotna, mieszkalnictwo).
 Zaangażowanie państwa w restrukturyzację niedorozwiniętych oraz zagrożonych rejonów kraju; trzeba podejmować decyzje, które z regionów objąć takimi programami; mamy tutaj do czynienia z problemem wyrównywania szans różnych regionów - w ramach problemu sprawiedliwości społecznej (przesunięcie środków do regionów zacofanych ogranicza środki dla regionów rozwiniętych).

Miejsce polityki społecznej w systemie nauk
Polityka społeczna należy do nauk humanistycznych. W systemie nauk humanistycznych rozróżnia się nauki zajmujące się badaniem i opisem istniejącej rzeczywistości  nauki teoretyczne, a także nauki, które wykorzystują badania, ich wyniki i opisy pod kątem przekształcenia rzeczywistości  nauki praktyczne.
W naukach teoretycznych rzadko podejmuje się badania tylko w celach poznawczych. Wkraczają one na grunt praktyki. Nauki praktyczne natomiast także wkraczają na grunt teorii (brak jest czystego rozdziału  podział uproszczony).
Nauki teoretyczne starają się odpowiedzieć na pytanie „jak jest?”. Ich celem jest więc opis i wyjaśnienie rzeczywistości (np. etnografia). Nauka praktyczna stara się odpowiedzieć na pytanie „Jak być powinno?”. Jej celem jest więc opis i projektowanie rzeczywistości opis te jest nakierowany na określony, specjalny przedmiot, często ma on charakter diagnostyczny tzn. jest to ocena jakiegoś obiektu wg konkretnego przyjętego wzorca). Podział nauk na indukcyjne i dedukcyjne. W skład nauk indukcyjnych wchodzą nauki przyrodnicze i humanistyczne, te natomiast dzielą się na praktyczne i teoretyczne).

Polityka społeczna jest nauką praktyczną  opiera się na następujących dyscyplinach:
 ekonomii
 socjologii
 prawoznawstwa.
Dużo czerpie również z filozofii  chodzi tutaj o systemy wartości. Występują także ścisłe związki między polityką społeczną a innymi naukami takimi jak: teoria organizacji, psychologia, pedagogika, demografia, nauki polityczne, nauki o pracy i inne.
Szczególnie nawiązuje do teorii potrzeb (z psychologii), z pedagogiką społeczną łączą ją zbliżone metody oddziaływania w zakresie organizacji i aktywizowania środowiska lokalnego (istnieje też pokrewieństwo celów  aspekt wychowawczy).
Istotne są relacje między polityką społeczną a polityką gospodarczą. Wzrost ekonomiczny stwarza materialne podstawy usług socjalnych oraz rozbudowy instytucji społecznych, niezbędnych do postępującego rozwoju społecznego. Ten postępujący rozwój społeczny dostarcza dodatkowych bodźców do przyspieszenia rozwoju gospodarczego i zdynamizowania wzrostu gospodarczego  rosnąca efektywność wynikająca z lepszego wypoczynku, wyższego poziomu wykształcenia, ochrony zdrowia itd. Wzrost gospodarczy dostarcza środków i bodźców do rozwoju społecznego i na odwrót  można więc założyć, że nastąpi wzajemne dynamizowanie wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego.
W Polsce był okres, kiedy wzrost gospodarczy występował, a rozwój społeczny był hamowany. Prowadziło to do zakłócenia ładu społecznego, a co za tym idzie do napięć społecznych . Jednakże musi nastąpić pewien okres wyrównywania dysproporcji i przyśpieszenia rozwoju społecznego (lata 56 - 60, 80).
Polityka społeczna jest nauką o charakterze integracyjnym  należy więc integrować wyniki różnych dyscyplin naukowych, tj. tych które stanowią jej podstawę po to, aby formułować różne działania i wyznaczać ich kierunki. Nie należy dopuścić np. do nadmiernego ekonomizowania  może ono doprowadzić do zwrócenia uwagi na zaspokojenie potrzeb o charakterze materialnym a pomijanie potrzeb w sferze społecznej. Należy również nie dopuścić do nadmiernego socjologizowania i uprawniczania  musi być równowaga.

Podmioty polityki społecznej
Są to wszystkie organy i instytucje, których celem jest realizacja działań (celów) tej dyscypliny naukowej.
Najistotniejszym podmiotem polityki społecznej w Polsce jest państwo (do roku 1990 było ono prawie jedynym podmiotem). Każde państwo spełnia szereg różnego rodzaju funkcji. Są to funkcje
 zewnętrzne  obronne
 wewnętrzne  gospodarcze, organizatorskie, socjalne, wychowawcze.
Waga i rola poszczególnych funkcji bywa bardzo różna i zależy od realizowanej w danym państwie polityki społecznej. W warunkach zagrożenia zewnętrznego najważniejsza jest obrona granic, natomiast w warunkach zagrożenia wewnętrznego - obrona ustroju.
W Polsce przed rokiem 90-tym dominowała funkcja gospodarcza.
Socjalna funkcja państwa zapewnia obywatelom korzystanie z zagwarantowanych im braw socjalnych. Wyraża się ona w:
 ustalaniu celów rozwoju społecznego przez czynniki administracyjne i polityczne
 tworzeniu organów administracji państwowej (publicznej)
 tworzeniu przepisów tworzących ustawodawstwo socjalne (społeczne)
 w polityce redystrybucyjnej  wydatkowaniu na cele społeczne określonych środków z budżetu.

Podmioty polityki społecznej powstały w IX w., w krajach kapitalistycznych. Przeszły one zmiany (dość długą ewolucję), dostosowały się do potrzeb i panujących warunków. Potrzebny jest określony system narzędziowy gospodarki określający strukturę podmiotową gospodarki, a podmioty te muszą być dostosowane do systemu narzędziowego.

Klasyfikacja podmiotów polityki społecznej:
a) wg zasięgu:
a) zasięg międzynarodowy
b) zasięg krajowy
Jeżeli weźmiemy pod uwagę przestrzenny zasięg działalności, to można rozróżnić podmioty:
 ogólnopaństwowe
 o zasięgu regionalnym
 o zasięgu mikroregionalnym
 w skali zakładu pracy
2. wg źródeł:
a) państwowe  rolę tę spełniają różne organy władzy i administracji państwowej
b) pozapaństwowe  organizacje niezależne od państwa, stowarzyszenia, kościoły, zakłady pracy, związki wyznaniowe.

3. wg przedmiotu podejmowanych decyzji:
a) centrum polityczno-gospodarcze  są to centralne władze państwa (sejm i senat, prezydent, rząd, instytucje o istotnym znaczeniu dla polityki społecznej, ogólnopolskie przedstawicielstwa różnych związków zawodowych, centralne władze różnych partii politycznych). Do funkcji tego centrum należą:
b) zakłady pracy i ogniwa różnych organizacji realizujące politykę społeczną  są to przedsiębiorstwa i zakłady użyteczności publicznej świadczące usługi dla zaspokojenia potrzeb ludności
c) ośrodki regionalne  ośrodki te obejmują organy samorządu terytorialnego na poziomie wojewódzkim i miejskim, a także obejmują organizacje polityczne i społeczne funkcjonujące na szczeblu regionalnym.
pracujący i gospodarstwa domowe  szczególnie ważnym podmiotem polityki społecznej są pracujący i Do podmiotów państwowych zaliczamy zarówno organy władzy państwowej (sejm, senat, prezydent), jak i organy administracji państwowej. Organem wykonawczym jest Rada Ministrów jako całość, jak również Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów oraz poszczególne ministerstwa. Na uwagę zasługują następujące: Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej, Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, Ministerstwo Kultury, Ministerstwo Edukacji Narodowej (komitet kultury fizycznej i turystyki  zajmuje się działalnością w zakresie organizacji czasu wolnego), Zakład Ubezpieczeń Społecznych podlegający Ministerstwu Pracy.
Do pozapaństwowych podmiotów (elementów) możemy zaliczyć szereg instytucji:
 związki zawodowe  z jednej strony (i to jest ich główna rola) są wyrazicielem i reprezentantem interesów określonych członków czyli pracowników, a także uczestniczą w procesach zapewniania odpowiednich warunków pracy, jej klimatu itd.
 różnego rodzaju samorządy  począwszy od samorządu pracowniczego (istniejącego jeszcze w przedsiębiorstwach państwowych), poprzez samorządy mieszkańców i samorząd terytorialny
 kolejny podmiot polityki społecznej to spółdzielczość  już w samej swojej definicji spółdzielczość zawiera działalność w zakresie zaspokajania potrzeb zrzeszonych członków (np. spółdzielnie mieszkaniowe, które zrzeszają kilkanaście tysięcy członków, w których to instytucjach członek ma niewiele do powiedzenia i niewiele może).
 różnego rodzaju organizacje społeczne  są to np. organizacje młodzieżowe, partie polityczne, a także bardzo wyspecjalizowane organizacje takie jak Polski Czerwony Krzyż, Związek Głuchych, Związek Niewidomych, Polski Komitet Pomocy Społecznej. Ponieważ tych organizacji jest dużo i działają one w różnych środowiskach istotny jest problem koordynacji poczynań i działalności tychże podmiotów.
 zakłady pracy
 instytucje ubezpieczeniowe prowadzą one działalność w zakresie ubezpieczeń osobowych, na życie
 kościoły i różnego rodzaju związki wyznaniowe  prowadzące działalność charytatywną (zaspokajają potrzeby o charakterze materialnym jak również o charakterze duchowym).

Międzynarodowe podmioty polityki społecznej

 Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) jest podstawowym podmiotem polityki społecznej w skali międzynarodowej. MOP nie interweniuje bezpośrednio w stosunki prący, ale jej działalność normotwórcza ma znaczenie inspirujące dla krajowych podmiotów polityki społecznej realizujące politykę zatrudnienia w poszczególnych krajach. MOP powstała w 1919r jako część składowa Ligi Narodów, a w 1945 roku została przekształcona w wyspecjalizowaną organizację Narodów Zjednoczonych.
Celem MOP’u jest poprawa warunków pracy i życia pracowników we wszystkich krajach. Dotyczy to zwłaszcza podstawowych uprawnień pracowników, które powinny być zagwarantowane w prawie pracy. Dotyczy to również systemu ubezpieczeń społecznych.
1. Konwencje
Dotyczą pewnych problemów, które ze względu na osiągnięty etap w rozwoju społeczno-gospodarczym dojrzały do rozwiązania w ramach konwencji. Aby konwencje były obowiązujące muszą być ratyfikowane przez władze danego kraju. Dane państwo może głosować za przyjęciem danej konwencji, ale to jeszcze nie oznacza, że ta konwencja będzie obowiązywała w danym kraju. Delegacja danego państwa jest zobowiązana do zaprezentowania przyjętej konwencji właściwej władzy danego kraju i dopiero ta władza podejmuje decyzje o ratyfikacji konwencji. Jeżeli konwencja jest ratyfikowana wówczas zostaje wdrożona w kraju.
2. Zalecenia
Mogą one dotyczyć różnych zagadnień, np. spraw, które nie dojrzały jeszcze do rozwiązania w formie konwencji. Mogą dotyczyć więc takich zagadnień, co do których w różnych krajach podejmuje się już pewne działania, ale w których jeszcze na drodze konwencji wprowadzać nie można odgórnych nakazów. Zalecenie ma natomiast pokazać w jakim kierunku zgodnie z poglądami ekspertów MOP’u rozwój społeczny w danym zakresie będzie występował. Zalecenia mogą dotyczyć także określonych spraw technicznych.

 Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ)
Uchwaliła ona w ramach polityki społecznej szereg aktów prawnych, które odgrywają bardzo istotną rolę. Do tych aktów prawnych należą:
 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
 Międzynarodowe Pakty Praw Obywatelskich i Politycznych
 Deklaracja Praw Dziecka
 Deklaracja w Sprawie Postępu i Rozwoju Społecznego.


 Międzynarodowe Stowarzyszenie Zabezpieczenia Społecznego

 Międzynarodowa Konferencja Służby Społecznej

 Międzynarodowe organizacje związków zawodowych  odgrywają osobną rolę. Należą tu takie organizacje jak:
 Światowa Federacja Związków Zawodowych (powstała w 1945r)
 Międzynarodowa Konfederacja Wolnych Związków Zawodowych (powstała w 1929r)
 Międzynarodowa Konfederacja Chrześcijańska Związków Zawodowych (powstała w 1920r, a w 1965 roku zmieniła nazwę na Światową Konfederację Pracy)
Zadaniem tych organizacji jest ustalanie praw pracowniczych.


Przedsiębiorstwo jako podmiot polityki społecznej

Przedsiębiorstwa powstały w warunkach rozwiniętych stosunków towarowo-pieniężnych. Były one ośrodkiem stosowania zasady racjonalnego gospodarowania. Przedsiębiorca odgrywa w przedsiębiorstwie rolę podstawową  jest inicjatorem i koordynatorem różnych działań, dąży do osiągnięcia jak najwyższych korzyści, czyli jak najwyższych zysków, a jednocześnie ponosi on pewne ryzyko.
Przedsiębiorstwo jest określoną formą organizacji działalności (aktywności) ludzkiej. Oznacza wyodrębnioną pod względem ekonomicznym i prawnym jednostkę gospodarczą. Cechą przedsiębiorstwa jest przedsiębiorczość  zdolność do formułowania misji i celów działania, zdolność do pozyskiwania niezbędnych środków, a także gotowość do ponoszenia ryzyka związanego z prowadzoną działalnością gospodarczą.
Atrybutami przedsiębiorstwa są:
 prowadzenie dowolnej, społecznie akceptowanej działalności w imieniu i na rachunek właściciela przedsiębiorstwa
 motywowanie prowadzonej działalności nadwyżką ekonomiczną uzyskiwaną z tej działalności (nadwyżka ta jest głównym motorem przedsiębiorczości, jest także podstawowym warunkiem istnienia i rozwoju każdego przedsiębiorstwa)
 samodzielne i suwerenne gospodarowanie zasobami służące własny interesom, ale poprzez zaspokojenie określonych potrzeb zgłaszanych przez społeczeństwo.



Przedsiębiorstwo jest organizacją, która powołana została do realizacji określonych celów produkcyjnych i usługowych, a z drugiej strony jest pewną wspólnotą pracowników funkcjonującą w określonym otoczeniu.
Wśród celów przedsiębiorstwa wymienić można:
1) cele związane z wytwarzaniem produktów i świadczeniem usług
2) cele wynikające z przedsiębiorstwa jako układu społecznego.
Drugi rodzaj celów określa się jako pewne funkcje pozaprodukcyjne. Zakres oraz podmiot realizacji celów pozaprodukcyjnych przedsiębiorstw zmieniają się, różne są również poglądy na ten temat. Zarówno określona praktyka jak i poglądy zależą od uznawanych zasad ładu społeczno-gospodarczego, czyli od określonej doktryny polityki społecznej w teorii i praktyce. Zakres funkcji również zależał będzie od tradycji. Zawsze jednak przedsiębiorstwo będzie miało do realizacji zakres funkcji socjalnych i w związku z tym może ono być uznawane za podmiot polityki społecznej.
Określenie funkcji pozaprodukcyjnych zmieniało się w czasie. Początkowo dzielono funkcje pozaprodukcyjne na 2 grupy:
1) Funkcje wewnętrzne  odnoszą się do załogi przedsiębiorstwa. Wśród nich wyodrębniano następujące funkcje:
 polityczne  wynikały ze szczególnych warunków systemu politycznego, który był w kraju realizowany
 .
2) Funkcje zewnętrzne  odnoszą się do powiązań pracy ze środowiskiem lokalnym; polegały one na zaspokajaniu określonych potrzeb rodzin pracowników, społeczności lokalnej, instytucji lokalnych (szkół, przedszkoli, domów kultury, obiektów sportowych).

Zmieniające się warunki społeczno-ekonomiczne wymagały innego podejścia do tego zagadnienia. Wymagały zdjęcia z przedsiębiorstw szeregu zadań, a także modyfikacji innych zadań. W drugiej połowie lat 80-tych zdawano sobie z tego dokładnie sprawę i wówczas to nastąpiło przewartościowanie pojęcia o tym jakie funkcje przedsiębiorstwo powinno spełniać i zaczęto funkcje ujmować już inaczej. Zaczęto wyodrębniać w tym czasie funkcje w następujących aspektach:

1. Aspekt gospodarczy
W aspekcie gospodarczym przedsiębiorstwo spełnia 2 funkcje:
 Funkcje wytwarzania  akcent jest położony na bieżącym działaniu i krótkim okresie; chodzi więc tutaj o odpowiednie wykorzystanie istniejącego w danym momencie potencjału gospodarczego
 Funkcje przedsiębiorczości  w przypadku tej funkcji nacisk stawiany jest na przyszłość  oznacza to dostosowanie zasad i potencjału przedsiębiorstwa do zmieniających się potrzeb i zadań
Te dwie funkcje są ze sobą ściśle powiązane i składają się na sprawne gospodarowanie środkami. Przedsiębiorstwa, które dobrze wypełniają funkcje w aspekcie gospodarczym (czyli funkcje wytwarzania i przedsiębiorczości) są przedsiębiorstwami (Aspekt społeczny
W aspekcie społecznym przedsiębiorstwo wypełnia również dwie funkcje:
 Funkcję tworzenia motywacji wewnętrznej  polega na organizowaniu pracy ludzi zatrudnionych w przedsiębiorstwie w taki sposób, aby tworzyli oni wewnętrznie zwarty, skoordynowany zespół świadomy wspólnych celów i zainteresowany sprawnym osiąganiem tych celów poprzez właściwe gospodarowanie środkami, które do jego dyspozycji zostały przeznaczone. Zespół ten powinien:
- osiągać zadowolenie z wykonywanej pracy
- posiadać uczucie przywiązania do firmy,
- posiadać poczucie współodpowiedzialności za los firmy.
Funkcja ta jest wielowarstwowa, a jej podstawą jest tworzenie właściwych warunków zarobkowania, które powinny być powiązane z wynikami i jakością pracy. W związku z tym funkcja ta wymaga:
- właściwej organizacji pracy na każdym stanowisku pracy w przedsiębiorstwie
- wymaga także zapewnienia odpowiednich warunków BHP
ale również powinna obejmować inne formy troski o dobro pracowników tj.:
- warunki ochrony zdrowia i związane z tą sprawą świadczenia
- powinna przyczyniać się do rozwiązania różnych problemów bytowych rodzin pracowniczych
- powinna umożliwiać dostęp do określonych dóbr kultury i wypoczynku.
Istotnym elementem funkcji tworzenia motywacji wewnętrznej jest również kształcenie pracowników. Wszystkie te rodzaje działań powinny składać się na tworzenie motywacji materialnej i niematerialnej, od której zależy stosunek pracownika do przedsiębiorstwa.
 Funkcję oddziaływania na otoczenie  zakres tej funkcji zależy od skali przedsiębiorstwa, od jego wielkości. Podstawą tej funkcji jest stosowanie zasady „nie szkodzić”. Na czoło oczywiście wysuwa się tutaj sprawa kształtowania i ochrony środowiska naturalnego. Jeżeli chodzi o wpływanie na otoczenie zewnętrzne to małe przedsiębiorstwa mają tutaj niewielkie możliwości  nie prowadzą działalności indywidualnie. Duże przedsiębiorstwa natomiast mogą i powinny spełniać w tym zakresie określoną rolę. Jednakże przedsiębiorstwa mogą nie być skłonne do działalności na rzecz otoczenia  dowodem na to są liczne przypadki zatruwania środowiska.

W literaturze zachodniej wśród głównych celów przedsiębiorstwa wyodrębnia się:
a) cele socjalne
b) funkcje stosunków międzyludzkich

Ad (a) Cele socjalne
Uważa się, że w swojej działalności przedsiębiorstwo nie może uchylać się od pewnych obowiązków socjalnych. Bardzo często wskazuje się na trzy takie obowiązki:
1. przetrwanie firmy w uzasadnionych warunkach ekonomicznych
2. szacunek dla środowiska naturalnego w szerokim znaczeniu (uwzględniając wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia, wpływ na zagospodarowanie przestrzeni, infrastrukturę, a także wpływ na samego człowieka)
3. szkolenie pracowników.


Przedsiębiorstwo jest w stanie wypełniać te obowiązki, jest w stanie im sprostać, natomiast nie należy obarczać przedsiębiorstwa kolejnymi obowiązkami, gdyż może to zakłócić jego funkcjonowanie i zagrozić jego podstawowym obowiązkom. Przedsiębiorstwo nie powinno zastępować w swoich działaniach ani rządu w danym kraju, ani rozmaitych władz regionalnych, bądź też lokalnych, ani też nie powinno wyręczać poszczególnych osób z troski o zaspokojenie własnych potrzeb.

Ad 1.
Istotę funkcji socjalnych przedsiębiorstwa stanowi przetrwanie firmy w uzasadnionych warunkach ekonomicznych. W literaturze mówi się jasno, że problem ten powinien być stanowczo wyrażany i wdrażany. Każde przedsiębiorstwo (zwłaszcza

Ad 2.
Poszanowanie środowiska naturalnego nie jest tylko modą czy też skutkiem nakazów zewnętrznych. Jest to istotny problem dla firmy związany z wizerunkiem przedsiębiorstwa. Zarówno wizerunek wewnętrzny firmy jak i zewnętrzny mogą mieć bezpośredni wpływ na pozycję konkurencyjną firmy i na jej rentowność. Przedsiębiorstwo, które nie inwestuje w ochronę środowiska
Ad 3.
Podobnie jak troska o środowisko naturalne (2.) szkolenie pracowników nie powinno być traktowane jak obciążenie społeczne dla przedsiębiorstwa. Wysiłek jaki przedsiębiorstwo

Ad (b) Funkcje stosunków międzyludzkich
W procesie wytwarzania (procesie podziału) ludzie tworzą określone kontakt, współdziałają ze sobą  niezwykle ważna w przedsiębiorstwie jest funkcja stosunków międzyludzkich. Jest ona niezwykle złożona i rozproszona w przedsiębiorstwie  jest realizowana przez organizacje reprezentujące, reprezentowana przez kadrę zarządzającą i współpracowników. Twierdzi się jednak, że aby zrealizować cele przedsiębiorstwa kadra zarządzająca przedsiębiorstwa musi właściwie wypełniać swoją rolę  jest ona najistotniejsza w tym procesie. Organizacje reprezentujące pełnią tylko rolę uboczną.
Aby zadania były wykonywane w przedsiębiorstwie trzeba stosować kilka zasad:

Znacznie szerzej niż np. w krajach Europy Zachodniej i dużo szerzej niż w przedsiębiorstwach amerykańskich cele socjalne i funkcje stosunków międzyludzkich są określane w przedsiębiorstwie japońskim, które to roztaczają nad swoimi pracownikami pieczę począwszy od urodzenia a skończywszy na śmierci.







Organizacja tych służb pracowniczych jest zróżnicowana  wynika to z samodzielności przedsiębiorstwa. Jednakże w każdym przedsiębiorstwie istnieją osoby, które wypełniają kompetencje służby pracowniczej.
W zakres zadań służb pracowniczych wchodzą:
 sprawy osobowe
 kształcenie pracowników
 motywowanie do pracy
 sprawy socjalno – bytowe
 różnego rodzaju analizy społeczne, które w przedsiębiorstwie mogą być wykonywane.
Klasyfikacja tych wszystkich zadań służb pracowniczych pokazuje, że tylko częściowo zadania te należą do funkcji społecznej. Część z nich zaliczana jest do podstawowych działań wypełnianych przez przedsiębiorstwo w aspekcie gospodarczym. Te funkcje społeczne i gospodarcze realizowane przez firmy są wzajemnie splecione, nakładają się na siebie i nie dają się od siebie oddzielić.



Działalność socjalno-bytowa w krajach zachodnich

W krajach zachodnich nie funkcjonuje wyodrębniona kategoria świadczeń socjalno-bytowych, co wcale nie znaczy, że przedsiębiorstwa nie czynią takich świadczeń. W zachodniej literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele tego rodzaju świadczeń:
1) BENEFITS (dodatkowe korzyści)  wszelkie świadczenia w naturze albo finansowe, które nie są płacą, ale które wynikają z faktu zatrudnienia;
2) PERKS (określenie węższe niż poprzednie)  dotyczy ono pewnej grupy pozapłacowych korzyści, które przeznaczone są na doposażenie czy dodatkowe wynagrodzenie kadry wyższego szczebla;
3) W Niemczech funkcjonuje np. socjalna działalność zakładów pracy, obejmuje ona jednak szerszy zakres świadczeń niż działalność socjalno-bytowa w Polsce, ponieważ dodatkowo obejmuje ona miedzy innymi ubezpieczenia i udział w zyskach przedsiębiorstw;
4) Najbliższy znaczeniowo działalności socjalno-bytowej jest termin stosowany przez Międzynarodową Organizację Pracy, który oznacza udogodnienia podnoszące jakość życia w pracy. Nie ma ustaleń prawnych, które szczegółowo określały by zakresem tych udogodnień. Definicja MOP wskazuje, że te udogodnienia to takie usługi i urządzenia jak np.:
 stołówki
 ośrodki rekreacyjne
 urządzenia sanitarne
 mieszkania
 transport
 i inne, które mają wpływ na poprawę warunków pracy.

Zakładowe świadczenia socjalne są dobrze rozpowszechniane i rozwinięte. Na wprowadzenie i rozwój tych świadczeń oddziaływało szereg czynników ekonomicznych, społecznych i politycznych. Ogólny wzrost zamożności oraz demokratyzacji systemów politycznych sprawiły, że pracownicy najemni, a przede wszystkim robotnicy domagali się wyższej jakości poziomu życia i pracy adekwatnych do poziomu życia poza praca.
Jedno z najważniejszych świadczeń socjalnych, którym było żywienie w zakładach pracy znacznie rozpowszechniło się po drugiej wojnie światowej w wyniku trzech czynników:
 wprowadzenie 5-dniowego tygodnia pracy i skrócenie rezerwy na posiłek, co uniemożliwiało w tym czasie powrót do domu
 wzrost aktywizacji zawodowej kobiet
 rozpowszechnienie zmianowości pracy.
Utrzymaniem rozwoju świadczeń socjalnych w zakładach pracy zainteresowani są zarówno pracownicy jak i pracodawcy. U pracodawców szeroko rozpowszechniło się przekonanie, że lepsze warunki pracy wpływają bardzo korzystnie na efektywność pracy, chociaż zależność ta nie jest ściśle wymierna. Stąd też promowanie rozwoju usług socjalnych leży w ekonomicznym interesie przedsiębiorców. Niektóre ze świadczeń, szczególnie te związane z rekreacją i wypoczynkiem, wpływają również integrująco na załogę. Atrakcyjna oferta świadczeń przyciąga pracowników i służy stabilizacji załogi. Pracodawca może się też posługiwać świadczeniami socjalnymi jako wybiórczą formą wynagradzania niektórych pracowników czy grup pracowniczych.
Umowy zbiorowe ograniczają poziom wynagrodzenia niektórych grup pracowniczych, często w rozumieniu pracodawcy krępują jego decyzje ekonomiczne. Niektóre ze świadczeń przez zapewnienie ich odpowiednio wysokiego poziomu pozwalają uelastycznić politykę wynagrodzeń w przedsiębiorstwie. W efekcie w krajach zachodnich obserwuje się zjawisko szerszego korzystania ze świadczeń socjalnych wśród grup o wyższych zarobkach.
a) Znaczny rozwój świadczeń pozapłacowych, w tym świadczeń socjalno-bytowych, wynikał z obowiązujących w tych krajach polityk podatkowych. Świadczenia pozapłacowe, w tym socjalno- bytowe, są niżej opodatkowane niż płaca albo też w ogóle nie podlegają opodatkowaniu. Oczywiście istnieją pod tym względem pewne różnice w różnych krajach, jednak generalnie

Przekrój międzynarodowy
Przy rozpatrywaniu zróżnicowań w przekroju międzynarodowym, trzeba brać pod uwagę takie czynniki jak:
 prawodawstwo
 politykę podatkową
 tradycje ukształtowane historycznie w rozwoju danego kraju
 napływ obcych robotników.

Czynnikiem, który w sposób ewidentny wpływa na zróżnicowanie działalności socjalno-bytowej centralne przepisy państwowe  dotyczą one szeregu ustaleń z zakresu świadczeń socjalno-bytowych osób bezpośrednio.
Drugim istotnym czynnikiem różnicującym państwo pod względem zakładowych świadczeń socjalno bytowych jest stosowana wobec nich polityka podatkowa. Istnieją znaczne różnice między państwami pomimo ogólnie niższego opodatkowania świadczeń o charakterze socjalno-bytowym.
O tym, że polityka podatkowa jest skutecznym środkiem kierowania działalnością socjalno-bytową może świadczyć przykład Australii. Otóż na skutek wzrostu obciążeń podatkowych zmalały tam świadczenia socjalne. Rząd uznał, że wzrost świadczeń pozapłacowych jest szkodliwy dla budżetu państwa i ogłosił plan podwyższenia opodatkowania usług o charakterze socjalnym  zapowiedź wysokiego opodatkowania świadczeń spowodowała znaczne ograniczenie osób korzystających z usług socjalnych (w ciągu kilku lat zmalała ona prawie o połowę).
Bardzo istotnym czynnikiem, który wywiera wpływ na rozwój zakładowych świadczeń socjalno-bytowych jest ukształtowana historycznie tradycja. Do krajów, w których poprzez tradycję, dobrze rozwinięta jest działalność socjalno-bytowa można zaliczyć RFN i Japonię.
RFN kontynuuje tradycje pruskie z polowy IX wieku  chodzi tu o przedsięwzięcia w zakresie ochrony zdrowia, warunków mieszkaniowych. Zakładowa działalność socjalna obok przedsiębiorstw przemysłowych stopniowo szukała innych źródeł  obejmowała handel, banki, instytucje ubezpieczeniowe. Faszyzm przyniósł wzrost nakładów na rekreację i wypoczynek  wspólnie spędzony czas miał służyć maksymalnej integracji kolektywnej, miał służyć tłumieniu zachowań i zainteresowań indywidualnych.
W przypadku Japonii wszechstronne usługi socjalne w miejscu pracy są immanentnym czynnikiem tradycyjnego systemu pracy w przedsiębiorstwach japońskich. Oferta państwa w zakresie usług socjalnych jest uboga. Przywiązanie pracownika do miejsca pracy, tworzenie sprawnego kolektywu pracowniczego, czemu służą rozbudowane urządzenia i świadczenia zakładowe, są istotnymi czynnikami efektywnościowego elementu gospodarki japońskiej. Przewiduje się pomoc dla zakładów pracy, głównie tych małych, które nie są w stanie stworzyć odpowiedniej oferty w zakresie świadczeń socjalnych. Popiera się np. własność pracowniczą poprzez udzielanie korzystnych pożyczek zarówno pracodawcom jak i pracobiorcom na budowę domów. Powstała również odrębna instytucja  korporacja planowania projektu zatrudnienia - udziela ona na mocy przepisów państwowych pożyczek celowych głównie na budowę domów mieszkalnych, urządzeń socjalnych, a także na szkolenie zawodowe.
Kolejnym istotnym czynnikiem jest napływ obcych pracowników. Potrzeba zapewnienia świadczeń dla pracowników wyrwanych ze swego środowiska, obcokrajowców, tym bardziej, że często z racji obcego obywatelstwa nie mogli oni korzystać z usług socjalnych organizowanych przez sieć instytucji państwowych. Znaczny wpływ robotników obcych doprowadził między innymi do wzrostu liczby mieszkań zakładowych w Niemczech i Szwajcarii (niezbędna tu była pomoc finansowa państwa dla zaspokojenia tych potrzeb).
Czynniki różnicujące rozwój działalności socjalno-bytowej zakładów pracy między różnymi państwami oddziałują na siebie nawzajem. Np. dodatnia korelacja zachodzi pomiędzy tradycją ukształtowaną w okresie historycznego rozwoju poszczególnych krajów a legislacją. Wraz z postępującym narastaniem powiązań społeczno-gospodarczych w ramach Europy następuje adaptacja rozwiązań z różnych krajów oraz stopniowe ujednolicanie tych rozwiązań np. bogata tradycja zakładowej działalności socjalno-bytowej w Niemczech (która wyróżnia Niemcy od innych krajów) może oddziaływać na wzrost zaangażowania zakładów pracy w innych krajach.

Przekrój międzyzakładowy
Czynniki:
 wielkość zakładów pracy
 uciążliwość warunków pracy
 skład demograficzny załogi
 położenie zakładu pracy

Powszechną prawidłowością w zakresie działalności socjalno-bytowej jest przewaga dużych zakładów pracy  większe zakłady pracy mają szersze możliwości prowadzenia tego rodzaju działalności, prowadzenia jej na znacznie szerszą skalę.
Badania prowadzone w latach 80-tych w Japonii pokazują, że np. szpital posiada 10% przedsiębiorstw małych, a 43% przedsiębiorstw zatrudniających ponad 5 tys. pracowników. Klinikę posiada zaledwie 13% przedsiębiorstw małych, a aż 70% przedsiębiorstw dużych. Podobnie jest z boiskami, halami sportowymi, klubami, domami wczasowymi, bibliotekami.
Przedsiębiorstwa mniejsze, które nie mają takich możliwości finansowych jak przedsiębiorstwa duże często korzystają z pomocy państwa w tym zakresie. Inną metodą pokonywania trudności w zakresie świadczeń dla pracowników, jakie mają małe przedsiębiorstwa jest łączenie wysiłków, inicjatywy mniejszych zakładów (np. wspólne żywienia, wspólne zakładowe służby zdrowia).
Drugim elementem obok wielkości przedsiębiorstwa, który różnicuje działalność socjalno-bytową zakładów pracy jest dział gospodarki, do którego przedsiębiorstwa należą, albo charakter pracy wykonywanej dla przedsiębiorstwa.
W dziedzinach szkodliwych i niebezpiecznych dla zdrowia przedsiębiorstwa oferują znacznie szerszy zakres.
W branżach o wysokim współczynniku kobiet przedsiębiorstwa organizują instytucje tj. ośrodki opiekuńcze dla dzieci.
We wszystkich krajach zachodnich niektóre grupy zawodowe mają szczególnie rozwinięte i urozmaicone świadczenia socjalno-bytowe. Np. kolejarze - mają kluby, chóry, orkiestry, itd.). Ta tradycja rozpowszechniła się między innymi dlatego, że nieuregulowany czas pracy kolejarzy utrudniał im korzystanie z urządzeń ogólnodostępnych.
Pracodawcy niezmiernie rzadko organizują środki transportowe, bywa że przedsiębiorstwa uczestniczą w dofinansowywaniu kosztów paliwa.
Dojście do władzy partii konserwatywnych i liberalizacja gospodarki wpływa najczęściej na zahamowanie usług o charakterze socjalno-bytowym. Rządy socjaldemokratyczne z reguły popierają rozwój tej działalności.
Można byłoby stwierdzić, że legislacja dotycząca działalności socjalno-bytowej przedsiębiorstw w krajach zachodnich jest ograniczona i działa wybiórczo. Przepisy w niewielkim stopniu ingerują w politykę finansową przedsiębiorstw. Pomimo wszystko świadczenia pozapłacowe, a więc również świadczenia socjalno-bytowe są dość mocno rozpowszechnione. Są one ponadto w znacznym stopniu zróżnicowane, gdyż odpowiadają na zróżnicowane z różnych przyczyn i powodów potrzeby pracowników i pracodawców. Przedsiębiorstwa zachodnie są bardziej elastyczne i starają się dostosować świadczenia do potrzeb pracowników, wykorzystując przy tym istniejące przepisy prawne, a przede wszystkim przepisy podatkowe.



Wykład 8
Czas pracy
Czas pracy utożsamiany jest z czasem pracy pracownika pozostającym w stosunku pracy wykonującym pracę podporządkowaną. Czas pracy ma znaczenie ekonomiczne i prawne: jest to czas działalności zarobkowej i czas, w ciągu którego pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy, zakładu pracy (przestoje niezawinione – gotowość do pracy).
Wymiar czasu pracy jest wielkością zmienną, a decydują o nim 2 czynniki:
 optimum produkcyjne czasu pracy – odnosi się do pracodawcy. Jest to taka długość tygodnia pracy, przy której rozmiary produkcji są maksymalne. Przedłużenie, wydłużenie czasu pracy ponad optimum powoduje zwolnienie tempa, zmęczenie fizyczne, wzrost absencji i wypadkowości. Przy skróceniu czasu pracy mamy do czynienia ze wzrostem godzinowej wydajności pracy.
 optimum społeczne czasu pracy – interes pracobiorcy. Uwarunkowane jest względami społecznymi. Dłuższy czas pracy  potrzeby biologicznej obrony, ochrona przed nadmiernym wyczerpaniem organizmu. Krótszy czas pracy  względy rozwoju osobowości pracownika, udział w życiu rodzinnym i społecznym.
Rzeczywisty czas pracy ustalany jest między c1 a c2.


Procesy skracania czasu pracy nie zależały tylko od produktu społecznego i bezrobocia, ale
także od urbanizacji dawnych metropolii i od struktur zatrudnienia.

Skracanie czasu pracy w Polsce:
 Przed I wojną światową zmiany wiązały się z procesami dokonującymi się w krajach zaborczych. Najgorzej było pod zaborem rosyjskim: 1890  70h/tyg.; 1910  68h/tyg.
 W grudniu 1918r przyjęto ustawę o 46h/tyg. przez 5 dni, w tygodniu po 8h, w soboty 6h.
 W latach 20-tych próbowano wydłużyć czas pracy, ale bez rezultatu. Wystąpiło nieformalne
wydłużanie czasu pracy w hutnictwie i górnictwie, w 1928r pracowano 50h/tyg.
 1933r  wydłużane do 48h/tyg.  potraktowano to jako rekompensatę wprowadzenia ubezpieczenia rentowego
 wrzesień 1946r  46h/tyg
 lata 60-te  wydłużenie czasu pracy w górnictwie do 8,5h dziennie + praca w niedziele i dodatkowe dniówki  węgiel jako główny towar importowy
 od 1973r zaczęto wprowadzać dni wolne od pracy (odrabianie, warunki niezależne)
 od 1974r wprowadzano w Polsce w sferze materialnej 6 dni dodatkowo wolnych od pracy bez odpracowywania pod warunkiem nie przekroczenia godzin nadliczbowych w stosunku do analogicznego poprzedniego okresu oraz pod warunkiem wykonania planowych zadań
 w latach 1975-78  12 dni dodatkowo wolnych od pracy
 1978-80  16 dni dodatkowo wolnych
 w 1981r skrócono czas pracy do 42h/tyg.  liczba dni dodatkowo wolnych od pracy mogła wynosić 34-38, a nawet wszystkie soboty wolne, gdyby wydłużyć dzienne normy do 8,5 godzin.
 Proporcjonalnie do skracania czasu pracy rosły stawki wynagrodzenia, aby zarobki nie uległy zmniejszeniu - normy dla całej gospodarki.
 W latach 90-tych obowiązuje norma prawna przyjęta w 1981 roku - w sektorze prywatnym ma wymiar minimalny
Praca w godzinach nadliczbowych - tylko w wyjątkowych sytuacjach:
- Konieczność prowadzenia akcji ratowniczej
- Ochrona mienia
- Szczególne potrzeby pracodawcy
Liczba godzin nadliczbowych nie może przekroczyć: 4h dziennie, 150h rocznie.
Za pracę i oprócz normalnego wynagrodzenia przysługuje:
- 50% za pierwsze dodatkowi
- -100% za każdą następną
- 100% za noc, niedziele i święta

Praca nocna obejmuje godziny od 21 do 7, stawka może wynosić 20% od najniższego wynagrodzenia, niedziele i święta-18-6 ,- zdarzenia losowe, remonty, transport, handel, turystyka, szczególna organizacja pracy (np. czterobrygadowy system pracy). Za pracę w niedziele i święta przysługuje dzień wolny.

Budżet czasu pracy - struktura zużywanego przez osobę czasu. Dwa elementy:
1. czas związany z pracą- czas pracy i czas dotyczący pracy
2. czas poza pracą- czas potrzeb fizjologicznych, czas obowiązku i czas wolny
Czas pracy:
- czas pracy w godzinach normalnych
- czas pracy w godzinach nadliczbowych
Czas dotyczący pracy:
- czas zużywany na dojazdy
- czas poświęcany na podnoszenie kwalifikacji
Czas potrzeb fizjologicznych:
- biologiczne życie i zachowanie zdrowia
Czas obowiązku:
- obowiązki domowe
- obowiązki rodzinne
- obowiązki obywatelskie
Czas wolny (nadwyżka czasu pozostałego - czas dyspozycyjny):
- czas rozrywki
- czas edukacji
- czas rekreacji
- czas sportu
- czas turystyki

Budżet czasu z perspektywy rocznej - możliwość skrócenia czasu pracy przez zwiększenie czasu urlopów wypoczynkowych - coroczne odpłatne zwolnienie od pracy w celu regeneracji, wypoczynku.
W 1922r w Polsce została wprowadzono jako 4 na świecie ustawa o urlopach wypoczynkowych dla pracowników najemnych, umysłowych, fizycznych - wyłączenie pracowników sezonowych oraz zakładów zatrudniających mniej niż 5 osób:
 umysłowi - 1 miesiąc po 1 roku
 fizyczni - 8 dni po 1 rok, 15 dni po 3 latach
 młodociani - 14 dni po 1 roku
W 1950r nastąpiło rozszerzenie przepisów dotyczących pracowników fizycznych:
 12 dni urlopu po 1 roku pracy
 15 dni po 3 latach
 30 dni po 10 latach
W latach 1969 - 96 nastąpiło zrównanie praw do urlopu pracowników fizycznych i umysłowych:
 14 dni - 1 rok
 17 dni - 3 lata
 20 dni - 6 lat
 26 dni - 10 lat
Dni robocze - wszystkie dni z wyjątkiem niedziel i świąt ustawowych
1997r:
 18 dni - 1 rok
 20 dni - 6 lat
 26 dni – 10 1at
 6 miesięcy – urlop w połowie wymiaru
Do wymiaru urlopu nie wlicza się dni wolnych od pracy. W przypadku zmiany pracodawcy urlop przysługuje proporcjonalnie: 1/12 za każdy miesiąc. Do okresu urlopu wlicza się lata nauki w szkole ponad podstawowej:
 szkoła zasadnicza - 3 lata
 średnia szkoła zawodowa - 5 lat
 liceum ogólnokształcące - 4 lata
 szkoła policealna - 6 lat
 szkoła wyższa – 8 lat
(okresy te nie podlegają sumowaniu)
Różne grupy robocze mogą mieć różnie ustalone urlopy:
 pracownicy sezonowi - 1,5 dnia za 1 miesiąc pracy
 pracujący w szkodliwych warunkach - dodatkowe urlopy
 nauczyciele szkolni - urlopem są wakacje
 nauczyciele akademiccy - 6 tygodni (zmiana na 7 tygodni)

Na wniosek pracownika można udzielać urlopów w częściach, ale jedna z nich nie może być krótsza niż 14 dni następujących kolejno po sobie. Powiadomienie o urlopie musi nastąpić na miesiąc przed. Urlopy powinny być udzielane zgodnie z planem urlopowym zakładu. Urlop jest niezbywalnym prawem pracownika, pracownik, wykorzystuje go w naturze, nie może zrzec się urlopu. Za czas urlopu przysługuje wynagrodzenie takie jakie otrzymywałby pracownik pracując na swoim stanowisku - średnia z 6 miesięcy. Wypłata ekwiwalentu za urlop możliwa jest tylko w szczególnych przypadkach, np. rozwiązania stosunku prący.
W krajach europejskich - 10 dni do 5,6 tygodni
W krajach poza europejskich: - min. 5-6dni do
W krajach zachodnich czy USA 6 miesięcy (długie urlopy przedemerytalne)
Roczny budżet czasu pracownika pracującego w pełnym wymiarze:
 praca w ustawowym czasie pracy pochłania 22% czasu
 czas rzeczywisty 19-20%
 w ciągu 70-ciu lat życia, pracując zawodowo przez 40 lat - praca zawodowa pochłania około 12% całego życia, sen 24%


Ochrona pracy może być rozumiana jako:
 prawna ochrona stosunku pracy
 ochrona czasu pracy
 ochrona wynagrodzeń
 ochrona wzmożona niektórych grup wymagających szczególnej troski (kobiety, młodociani)
 konieczność zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy

Każdy pracodawca jest zobowiązany do zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy swoim pracownikom. Obowiązek ten został podniesiony do jednej z podstawowych zasad prawa pracy.
Pod pojęciem ochrony pracy rozumiemy pewne gwarancje prawne, które służą zapewnieniu zdrowia i życia pracownikom w toku zatrudnienia.
W praktyce pojęcie to ma znacznie szerszy zakres: dotyczy także odpowiedzialności za naruszanie obowiązków w zakresie życia i zdrowia pracowników oraz sprawowania nadzoru nad przestrzeganiem przepisów, które te obowiązki wprowadzają. Ochrona pracy jest więc rozumiana jako powszechna ochrona zdrowia i życia wszystkich pracowników oraz jako wzmożona ochrona niektórych grup pracowniczych, tj. kobiet i młodocianych.
Zadaniem ochrony pracy jest przeciwdziałanie zagrożeniom zawodowym, czyli różnego rodzaju wypadkom i chorobom. Są to więc zagrożenia najwyższego dobra człowieka, tj. życia i zdrowia.
Funkcje te regulowane są m.in. przez prawo pracy. Prawo pracy  pewna wyodrębniona gałąź prawa regulująca politykę całokształtu stosunków prawnych pomiędzy stronami tego stosunku, czyli między pracodawcą i pracownikiem. W zakres prawa pracy wchodzą:
 przepisy regulujące powstawanie i ustawanie stosunku pracy
 przepisy określające wzajemne obowiązki pomiędzy stronami stosunku pracy
 przepisy dotyczące zagadnień przestrzegania czasu pracy i uprawnień chorobowych
 przepisy dotyczące odpowiedniego wynagradzania, szczególnych uprawnień kobiet i młodocianych
 zapewnienie pewnych warunków pracy i nadzoru nad przestrzeganiem przepisów
 rozstrzyganie sporów pomiędzy pracodawcą i pracownikiem.
Całokształt tych wszystkich zagadnień, które składają się na prawo pracy regulowany jest przez system aktów prawnych. Najważniejszym aktem prawnym regulującym prawa i obowiązki pracownika jest kodeks pracy. Objęte są nim niemal wszystkie grupy zatrudnionych oraz stosunki pracy. Kodeks pracy normuje w sposób jednolity zasady prawa pracy obowiązujące we wszystkich podmiotach gospodarujących.
Poza kodeksem pracy i przepisami wykonawczymi wydanymi na podstawie kodeksu prawo pracy regulują również inne przepisy, które normują różne uprawnienia przysługujące pracownikom, ich obowiązki oraz obowiązki pracodawców.
Wszystkie akty prawne różnych wag normujące różne sprawy zatrudnienia wraz z najważniejszym aktem czyli z kodeksem pracy stanowią system prawa pracy. Prawo pracy określa podstawowe zasady gwarantujące ochronę pracy wszystkich pracowników. Podstawowym prawem każdego obywatela jest prawo do pracy oraz do swobodnego wyboru miejsca pracy. Państwo powinno prowadzić politykę, która umożliwi i która zmierza do wolnego i produktywnego zatrudnienia.
Pracownik posiada prawna ochronę do trwałości stosunku racy. Jest on chroniony przed o nieuzasadnionym bądź niezgodnym z prawem rozwiązaniem umowy o pracę. Ograniczona jest również do ściśle określonych przypadków dopuszczalność do natychmiastowego rozwiązania stosunku pracy. Wybór miejsca pracy, rodzaj pracy podejmowanej przez dane osoby, nawiązanie samego stosunku pracy zależy od woli pracownika. Pracownik nie może być zmuszony do podjęcia pracy, która mu z jakichś powodów nie odpowiada. Zasada swobodnego wyboru miejsca pracy daje również prawo pracodawcom  nie może być zmuszony do przyjęcia do pracy pracownika.
Pracownik :
 jest zobowiązany do wykonywania pracy sumiennie i starannie
 jest zobowiązany do dążenia do uzyskania jak najlepszych wyników i jest zob. do przejawiania w tym kierunku wszelkiej inicjatywy
 jest zobowiązany do dbania o dobro i mienie pracodawcy
 powinien stosować się do poleceń przełożonych dot. pracy, o ile nie są one sprzeczne z prawem pracy albo z obowiązującymi w firmie regulaminami pracy
 ma obowiązek do utrzymania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę.
Pracodawca może zawrzeć z pracownikiem odrębna umowę zakazującą mu prowadzenia w określonym zakresie działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy albo świadczenia pracy na rzecz innego pracodawcy prowadzącego taką działalność. Również ten zakaz podjęcia działalności konkurencyjnej może dotyczyć pewnego okresu po rozwiązaniu stosunku pracy z danym pracodawcą.
Pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę. Państwo ustala wysokość gwarantowanego najniższego wynagrodzenia za pracę.
Pracodawca jest zobowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika, a także zaspokajać (w miarę możliwości) bytowe, socjalne i kulturalne potrzeby pracownika. Pracodawca, który zatrudnia co najmniej 5 pracowników jest zobowiązany do opracowania regulaminu wynagradzania, w którym określone będą warunki wynagradzania za pracę oraz wszelkie inne świadczenia
Wynagrodzenie za pracę przysługuje tylko za pracę wykonaną. Jeżeli pracownik pracy nie wykonuje, wówczas prawo do wynagrodzenia przysługuje mu tylko w ściśle określonych w prawie pracy przypadkach.
Za czas niewykonywania pacy przysługuje wynagrodzenie:
 za czas przestoju, leżącego po stronie pracodawcy
 za czas urlopu wypoczynkowego
 za czas zwolnienia w związku z opieką nad dzieckiem zdrowym – 2 dni opieki w roku, jeżeli dziecko nie ukończyło 14 lat
 za czas na przeprowadzenie obowiązkowych badań lekarskich
 za czas na zwolnienia okolicznościowe (ślub własny, ślub dziecka, pogrzeb itp.)
 za okres niezdolności do pracy z powodu choroby w wymiarze do 35 w roku dni ( powyżej 35 dni  80% średniej z 6-miesięcznego wynagrodzenia podstawowego, wypłacane z ZUSu).
Pracownik posiada prawo do odprawy emerytalnej i pośmiertnej. Odprawa pośmiertna nie przysługuje w przypadku, gdy pracodawca ubezpieczy pracownika na życie i rodzinie przysługuje z tego tytułu odszkodowanie od ZUS-u równe co najmniej odprawie pośmiertnej.
Poza zaliczką na podatek dochodowy od osób fizycznych i składkami obowiązkowymi na ubezpieczenie społeczne możliwości egzekucji z wynagrodzenia są ściśle określone. Ma to chronić wynagrodzenie bieżące jako podstawowe źródło utrzymania pracownika i jego rodziny. Należności alimentacyjne mogą być fakultatywnie potrącane przez pracodawcę na wniosek osoby uprawnionej do tych alimentów.
Pracowni. ma nawo :
 do wypoczynku
 do skrócenia czasu pracy ze względu na uciążliwe i szkodliwe warunki pracy
 do określenia długości trwania urlopu wypoczynkowego
 do różnego rodzaju urlopów dodatkowych dla pracowników wykonujących pracę uciążliwą albo w trudnych czy szkodliwych dla zdrowia warunkach.

Wzmożoną ochroną pracy objęte są kobiety oraz młodociani. Ochrona pracy kobiet (pracownic)
polega m.in. na:
 ustaleniu wykazu prac, przy których nie można zatrudniać kobiet
 zakazie wypowiadania rozwiązywania umowy o pracę w związku z macierzyństwem
 ustaleniu czasu pracy związanego z macierzyństwem i w ustalaniu wymiaru urlopów macierzyńskich.
Jedną z podstawowych norm ochrony zdrowia pracownic jest ogólnie obowiązujący zakaz zatrudniania kobiet przy pracach, które mogą ujemnie wpływać na zdrowie kobiety. Nie wolno zatrudniać kobiet przy pracach wyjątkowo uciążliwych. Wykaz prac wzbronionych kobietom określa Rada Ministrów w drodze rozporządzenia. Wykaz ten zawiera:
 prace, których wykonywania zabroniono wszystkim kobietom, jak również zawiera prace, których nie mogą wykonywać kobiety w ciąży lub kobiety karmiące
 najwyższe dopuszczalne normy przy podnoszeniu, przesuwaniu i przenoszeniu ciężarów przez kobiety
 93 rodzaje prac zabronionych kobietom w różnych dziedzinach działalności.
Ponadto kobiet w ciąży, a także kobiet opiekujących się dziećmi w wieku do lat 4, nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych i w godzinach nocnych oraz bez ich zgody delegować poza stałe miejsce pracy.
W zakresie zakazu zatrudniania kobiet w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, delegowania poza stałe miejsce pracy przyznano uprawnienia kobiet mężczyznom, jeżeli ci mężczyźni są jedynymi opiekunami małych dzieci.
Zakład pracy jest zobowiązany przenieść do innej pracy kobietę w ciąży, która jest zatrudniona przy pracach wzbronionych kobietom w tym stanie, a także wtedy, kiedy lekarz stwierdzi, że ze względu na stan ciąży pracownica nie powinna wykonywać dotychczasowej pracy. Jeśli przeniesienie kobiety w ciąży na inne stanowisko powoduje obniżenie wynagrodzenia, pracownicy w takim przypadku przysługuje dodatek wyrównawczy, który powinien stanowić różnicę pomiędzy dotychczasowym wynagrodzeniem, a wynagrodzeniem związanym z nowym stanowiskiem pracy.
Zakład pracy nie może rozwiązać umowy o pracę z kobietą w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego, chyba że zachodzą jakieś przyczyny, które umożliwiają rozwiązanie stosunku pracy z taką osobą bez wypowiedzenia i dodatkowo jeszcze zakładowa organizacja związkowa na rozwiązanie umowy z kobietą w ciąży lub w czasie urlopu macierzyńskiego wyrazi zgodę. W przypadku konieczności rozwiązania umowy o pracę z kobietą w ciąży z powodu upadłości, bądź likwidacji przedsiębiorstwa otrzymuje ona świadczenia z ubezpieczenia społecznego, a okres pobierania świadczeń wlicza się do stażu pracy, od którego zależą różnego rodzaj uprawnienia pracownicze.
dnie. Pozostałe 2 tygodnie urlopu kobieta może wykorzystać wg swojego uznania - przed porodem lub po porodzie.

Drugą grupę objętą wzmożoną ochroną pracy stanowią młodociani. Młodocianym jest osoba, która skończyła 15 lat, a nie ukończyła 18 roku rycia. Wolno zatrudniać tylko tych młodocianych, którzy ukończyli co najmniej szkołę podstawową i którzy przedstawią świadectwo lekarskie, stwierdzające, że praca, przy której są zatrudnieni nie zagraża ich zdrowiu.
W celach zarobkowych można zatrudniać jedynie młodocianych, którzy mają kwalifikacje zawodowe. Pozostałych młodocianych trzeba zatrudniać w celu nauki zawodu, w celu przyuczenia do zawodu, albo do przyuczenia w celu wykonywania określonej pracy. Młodociany równolegle z przygotowaniem zawodowym jest zobowiązany do kontynuowania dokształcania się w jakichś formach szkolnych, czy kursowych, do czasu ukończenia 18 roku życia.
Zakład pracy zobowiązany jest zawrzeć z młodocianym umowę o pracę w formie pisemnej przy czym umowa ta będzie miała formę umowy o naukę zawodu, albo umowy o przyuczenie do wykonywania określonej pracy. Umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego musi zawierać takie elementy jak:
 miejsce przygotowania zawodowego
 sposób dokształcani teoretycznego.
Nauka zawodu trwa 2 albo 3 lata, a po jej ukończeniu młodociany nabywa tytuł robotnika wykwalifikowanego. Natomiast przyuczenie do wykonywania określonej pracy może trwać od 3 miesięcy do 1 roku i przygotowuje młodocianego do pracy w charakterze robotnika przyuczonego.
Pracodawca jest zobowiązany do prowadzenia ewidencji pracowników zatrudnionych (pracowników młodocianych).
Ochrona zdrowia młodocianych przejawia się:
 obowiązkowych badaniach lekarskich
 skróconym czasie pracy
 zakazie zatrudniania przy pracach wzbronionych dla młodocianych
 zakazie zatrudniania w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych.
Jednym z warunków zatrudnienia młodocianego jest poddanie się przez niego wstępnym badaniom lekarskim i wykazanie się odpowiednim świadectwem lekarskim, w którym lekarz stwierdza, że dany rodzaj pracy nie stwarza zagrożeń dla zdrowia młodocianego.
W czasie zatrudniania młodociany podlega kontrolnym badaniom okresowym. Jeżeli lekarz orzeknie, że określona praca zagraża zdrowiu młodocianego, zakład pracy zobowiązany jest zmienić rodzaj pracy, którą młodociany wykonuj. Jeżeli nie ma możliwości zmiany rodzaju pracy, wówczas zakład pracy zobowiązany jest do wypłacenia wynagrodzenia za okres tego wypowiedzenia.
Czas pracy młodocianych w wieku do 16 lat nie może przekraczać 6 godzin na dobę, a w wieku powyżej 16 lat – 8 godzin na dobę.
Do czasu pracy młodocianych wlicza się czas nauki bez względu na to, czy nauka ta odbywa się w godzinach pracy, czy też w godzinach popołudniowych, jednak nie więcej tego czasu nauki niż 18 godzin tygodniowo.
W stosunku do młodocianych obowiązuje zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych oraz w porze nocnej.
Przerwa w pracy młodocianego, która obejmuje porę nocną powinna trwać nie mniej niż 14 godzin. Młodocianych nie wolno zatrudniać przy pracach wzbronionych ujętych w specjalnym wykazie, który jest wprowadzony odpowiednim rozporządzeniem Rady Ministrów. Wykaz ten:
 obejmuje aż 256 prac wzbronionych młodocianym
 ustala dopuszczalne normy przewożenia, podnoszenia i przenoszenia ciężarów, które są dla młodocianych dozwolone, jeżeli czynności te wchodzą w zakres wykonywanego przez nich zawodu i nie przekracza 1/3 czasu ich pracy.
Prace załadowczo-wyładowcze, a także przenoszenie ciężarów różnego rodzaju jest młodocianym zabronione. Zakaz wykonywana niektórych prac dotyczy jedynie młodocianych w wieku do 16 lat.
W celu umożliwienia przygotowania zawodowego młodocianym w zawodach, które są objęte wykazem prac wzbronionych dopuszczono zatrudnienie młodocianych w wieku powyżej l6 lat przy którejś z prac wzbronionych, ale w zakresie, który jest potrzebny do odbycia nauki zawodu. Zatrudnienie to nie może mieć przy tym charakteru pracy ciągłej, ale powinno ograniczać się do zaznajomienia się młodocianego podstawowymi czynnościami niezbędnymi do wykonywania zawodu.
Zezwala się zatrudniać młodocianych przy pracach lekkich, sezonowych i dorywczych.
Młodociany uzyskuje prawo do pierwszego urlopu po przepracowaniu 6 miesięcy  wymiar urlopu: 12 dni roboczych. Po 1 roku uzyskuje prawo do następnego urlopu wypoczynkowego w wymiarze 26 dni roboczych. Urlop w wymiarze 26 dni w roku przysługuje młodocianemu corocznie, aż do czasu ukończenia przez niego 18 1at. Potem przysługuje mu urlop przewidziany w prawie urlopowym na zasadach ogólnych. Młodocianemu, który uczęszcza do szkoły, urlop wypoczynkowy powinien być przydzielony w czasie wolnym od zajęć lekcyjnych.
Pracodawca jest zobowiązany również do zapewnieni bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Pod pojęciem warunków pracy rozumie się zespół czynników występujących w środowisku pracy, wynikających z procesu produkcyjnego oraz związanych z wykonywaniem pracy zawodowej.

Środowisko pracy to zespół warunków środowiska materialnego, w którym odbywa się proces pracy. Na materialne środowisko pracy składają się :
 czynniki fizyczne  mikroklimat, oświetlenie, hałas, wibracje, promieniowanie
 czynniki chemiczne  substancje toksyczne, uczulające, rakotwórcze
 czynniki biologiczne  obejmują organizmy żywe i wytwarzane przez nie substancje, mikroorganizmy
 czynniki psychofizyczne  dotyczą obciążeń fizycznych (statycznych jak i dynamicznych), obciążeń nerwowo-psychicznych umysłu, obciążeń emocjonalnych.

Niektóre czynniki występujące w środowisku pracy są traktowane jako czynniki szkodliwe bądź niebezpieczne. Czynniki szkodliwe to te, których oddziaływacie na pracownika prowadzi albo może prowadzić do schorzenia. Czynnik szkodliwy może stać się niebezpieczny. Czynniki niebezpieczne to takie, których oddziaływanie na pracownica w procesie pracy prowadzi bądź może prowadzić do urazu.
Podczas wykonywania pracy uciążliwej lub szkodliwej uruchamiane są przez organizm człowieka fizjologiczne lub patologiczne mechanizmy adaptacyjne. Odpowiednie przepisy prawne określają w związku z tym najwyższe dopuszczalne stężenia i natężenia czynników szkodliwych dla zdrowia, które mogą wystąpić w środowisku pracy. Wszystkie czynniki przekraczające te normy uznawane są za czynniki szkodliwe. Dla potrzeb statystycznych zagrożenia ujęto w 2 grupy:
 zagrożenia czynnikami związanymi ze środowiskiem pracy  pyły przemysłowe, hałas, mikroklimat, promieniowanie jonizujące, wibracje, pole elektromagnetyczne itp.
 zagrożenia związane z uciążliwością pracy  np. czynności robocze, które odbywają się w wymuszonej pozycji ciała, wymagają nadmiernego obciążenia fizycznego, a także charakteryzują się monotypią.
Z tytułu pracy w warunkach szkodliwych dla zdrowia i uciążliwych, przysługują pracownikom określone uprawnienia, które mogą być realizowane w formie rzeczowej lub finansowej. Obejmują one:
 bezpłatne lub częściowo płatne posiłki profilaktyczne i regeneracyjno-wzmacniające
 inne środki odżywcze  mleko, soki owocowe
 dodatki pieniężne
 skrócony czas pracy  krótszy niż wynosi ustawowy wymiar czasu pracy, np. przez zmniejszenie dziennej lub tygodniowej normy czasu pracy, bądź ustanowienie przerw, które są wliczane do czasu pracy
 płatne urlopy dodatkowe
 uprawnienia, które dają możliwość przejścia na wcześniejsze emerytury.
Stan pracy, który polega na wykonywaniu jej w warunkach nie zagrażających zdrowiu i życiu osób przy tej pracy zatrudnionych, a także ogół środków i urządzeń służących osiągnięciu takiego stanu jest określany mianem bezpieczeństwa i higieny pracy.
BHP zakłada usuwanie lub co najmniej ograniczanie szkodliwości związanych z procesem i środowiskiem pracy  zapobieganie wypadkom przy pracy, chorobom zawodowym i innym szkodliwym wpływom pracy zawodowej.
Zasady BHP obejmują:
 reguły techniczne
 zasady zdrowego rozsądku wynikające z powszechnego doświadczenia, które służą do ochrony życia i zdrowia osób zatrudnionych.
Znaczny odsetek osób zatrudnionych w Polsce pracuje w warunkach zagrożenia. W latach 90-tych około 17% pracowników w Polsce pracowało w warunkach zagrożenia. Zagrożenia fizyczne, chemiczne, biologiczne i psychofizyczne stanowią ¾ wszystkich zagrożeń.
Czynniki niebezpieczne mogą prowadzić do urazu np. w przypadku wypadku przy pracy. Wypadek przy pracy wydarza się (zachodzi) wskutek współdziałania czynnika ludzkiego z czynnikiem materialnym. W pierwszej fazie tego współdziałania istnieje pewne zagrożenie potencjalne, które przez długi czas może nie przejść w stan aktywny. Obydwa czynniki współdziałają harmonijnie, bez zakłóceń, ale stan taki wcale nie świadczy o braku zagrożeń. Świadczy on o tym, że pomimo istnienia zagrożeń wypadkowych nie dochodzi do wypadku, ponieważ pracownik zatrudniony na danym stanowisku pracy wykonuje swoje zadania przestrzegając zasad BHP. W takim wypadku oznacza to, że nie ma zagrożeń wypadkowych. Zagrożenia te nie uzewnętrzniają się.
Badania przeprowadzone w państwach amerykańskich pokazały, że w 85% za spowodowanie wypadku odpowiedzialny jest człowiek, a jedynie w 15% - czynnik techniczny. Stwierdzono ponadto, że na każde 300 wypadków bez urazów przypadało 29 wypadków z urazem lekkim i 1 wypadek z urazem ciężkim.
Polscy badacze twierdzą, że na stopień zagrożenia wypadkowością działają 3 grupy czynników:
 technika i technologia wytwarzania
 organizacja
 czynnik ludzki.
Analiza tych czynników pod kątem mechanizmów powstawania zagrożeń wypadkowych, a także zagrożeń szkodliwościami i uciążliwościami pracy powinna dostarczyć kompleksowych informacji technologiczno-organizacyjnych, a także informacji dotyczących postaw w zakresie przedsięwzięć profilaktycznych. Taka analiza pozwoli ustalić i zhierarchizować i w konsekwencji zaplanować potrzeby rzeczowe i lokalizacyjne po to, poprawiać warunki pracy na każdym stanowisku pracy.
Główne przyczyny wypadków przy pracy, które tkwią w czynniku ludzkim wynikają z:
 powierzania pracy osobom, które nie odbyły odpowiedniego przeszkolenia w zakresie BHP
 braku nadzoru nad wykonywaną pracą
 niewłaściwej konserwacji maszyn i urządzeń technicznych
 braku albo niewłaściwych osłonach, stosowania innych urządzeń zabezpieczających
 wadliwych metod pracy
 nadużywania alkoholu i innych przyczyn (np. bezmyślność, brawura).
Wypadek przy pracy to zdarzenie nagłe, które wywołane jest przyczyną zewnętrzną, która prowadzi do urazu i które wystąpiło w związku z pracą. Związek z pracą występuje wtedy, gdy:
 zdarzenie wystąpiło w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności, albo poleceń przełożonych
 zdarzenie wystąpiło w związku z wykonywaniem czynności w interesie zakładu pracy, nawet jeżeli pracownik nie otrzymał wówczas polecenia
 pracownik pozostawał w dyspozycji zakładu pracy, np. w drodze pomiędzy siedzibą zakładu pracy a miejscem wykonywania pracy wynikającej ze stosunku służbowego
 przy wypadku w podróży służbowej.
Za wypadek przy pracy uważa się też wypadki, które wystąpiły w związku z odbywaniem służby w zakładowych i resortowych formacjach samoobrony, albo w związku z przynależnością do obowiązkowej lub ochotniczej straży pożarnej, która działa na terenie zakładu pracy.
Zakłady pracy są zobowiązane do prowadzenia rejestru wypadków przy pracy, jak również do prowadzenia rejestrów zdarzeń, które są traktowane na równi z wypadkami przy pracy, a które spowodowały stałą lub okresową (czyli trwającą co najmniej 1 dzień) niezdolność do pracy, albo śmierć pracownika.
Śmiertelny wypadek przy pracy to taki wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć na miejscu albo w okresie do 6 miesięcy od chwili wypadku.
Wypadek powodujący ciężkie uszkodzenie ciała to wypadek przy pracy, w wyniku którego
nastąpiła utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolność chodzenia lub inne ciężkie kalectwo, długotrwała
choroba zagrażająca zdrowiu, trwała choroba psychiczna, czy też trwałe zeszpecenie lub zniekształcenie ciała.
Wypadki zrównane z wypadkami przy pracy to wypadki w drodze do i z pracy, o ile spełniają określone pewnymi przepisami warunki.
Niezdolność do pracy lub śmierć pracownika może być wywołana również innymi zdarzeniami nagłymi wywołanymi przyczynami zewnętrznymi, które są określane w sprawozdawczości statystycznej jako wypadki poza pracą.
Z każdego wypadku przy pracy powinien być sporządzony protokół ustalający okoliczności
i przyczyny wypadku. Protokół stanowi niezbędny warunek do starania się o przyznanie świadczeń powypadkowych.
W Polsce w latach 90-tych notujemy 80-90 wypadków przy pracy na każde 10 tysięcy zatrudnionych. Natężenie w przemyśle  l60 wypadków na 10 tysięcy zatrudnionych, natomiast w budownictwie  130 wypadków na 10 tysięcy zatrudnionych.
Choroby zawodowe  zalicza się do nich ostre zatrucia i ich następstwa, pylicę plac schorzenia narządu oddechowego wynikające z warunków pracy, alergiczne choroby skóry, choroby zakaźne i inne.
Wykaz chorób zawodowych obejmuje kilkadziesiąt pozycji. W ostatnich latach zanotowano dość szybki wzrost zachorowań na choroby zawodowe. Rocznie występuje 10 tysięcy przypadków zachorowań w Polsce na choroby zawodowe. Około 2/3 zachorowań na choroby zawodowe występuje w przemyśle. Ochrona zdrowia  14% chorób zawodowych. Budownictwo i rolnictwo  6-7 %.
Choroby zawodowe to nie tylko schorzenia, które wiążą się z pracą. Obserwuje się znaczny wzrost zachorowań na tzw. choroby parazawodowe. Są to choroby, których nie uznano za choroby zawodowe, ale ich wystąpienie można wiązać z warunkami wykonywanej pracy.



Zbiorowe stosunki pracy
- nawiązywanie kontraktów między pracodawcą, a grupą pracowników
( we Francji mówi się o „stosunkach pracy” , w Anglii o „stosunkach przemysłowych”)

Funkcje regulacyjne zbiorowych stosunków pracy
Stosunki pracy są fundamentem systemu demokratycznego, mogą być regulowane w różny sposób:
1. poprzez regulację rynkową
2. jednostronną regulację państwową
Oba te sposoby wyznaczają pewne kontinuum, między nimi znajduje się regulacja negocjacyjna.

Ad.1 odnosi się do pewnych grup
Ad.2 administracja legislacyjna w krajach o gospodarce centralnie sterowanej

Rdzeniem tych stosunków i metodą są negocjacje zbiorowe, nie znaleziono jak dotąd lepszego sposobu kształtowania zbiorowych stosunków pracy.
Zbiorowe stosunki pracy pojawiły się około 200 lat temu i początkowo toczyły się między jednym pracodawcą a robotnikami i miały charakter płacowy.
W krajach wysoko rozwiniętych zmiana treści tych negocjacji znalazła treść w terminologii, dotąd były to „rokowania zbiorowe”, w zachodnich krajach termin ten budzi złe skojarzenia.

Negocjacje – to proces wzajemnego komunikowania się, by osiągnąć jakiś określony cel.

Zgodnie z Konwencją Międzynarodowej Organizacji Pracy ( z 91) do negocjacji zbiorowych zalicza się wszystkie te, które odbywają się między pracodawcą, grupą pracodawców z jednej strony, a pracownikami.
Negocjacje zbiorowe różnią się od innych negocjacji ze względu na cele, jak i strony negocjacji. Cechuje je ciągłość – oznacza to, że każda ze stron posiada dobra potrzebne drugiej. Negocjacje te są więc w swej istocie przymusowe ( mogą odbywać się na drodze strajku). Są one formą demokratyczną, pozwalającą pracownikom rozwiązywać ich problemy. Wpływają na spokój w skali mikro i makro; stanowią podstawę do porównań warunków pracy w danej firmie z inną, a także do oceny polityki państwa.


Zalety:
1. analizowanie konfliktu społecznego, osiąganie kompromisu prowadzącego do zachowania spokoju społecznego;
2. zwiększają trafność podejmowanych wspólnie ustaleń;
3. zapewniają stabilizację warunków pracy i życia pracowników;
4. umacniają integrację pracowników z firmą;
5. zapewniają akceptację społeczną wspólnych ustaleń;
6. wzmacniają motywację do pracy;
7. umożliwiają harmonizację stosunków przemysłowych w różnych dziedzinach (ograniczają konkurencję);
8. zapewniają lepsze dostosowanie przyjmowanych rozwiązań do zmiennych warunków funkcjonowania różnych firm, branż;
9. rozwiązania w ramach nich przyjmowane charakteryzują się wysoką trafnością ( na skutek wspólnego znajdowania celów i identyfikacji ograniczeń negocjacji)

Wady:
1. spowolnienie procesu podejmowania decyzji;
2. sformalizowanie stosunków między pracodawcami i pracobiorcami (zantagonizowanie tych grup, podział na my- oni
3. prowadzą do wzrostu kosztów pracy

Funkcje zbiorowych stosunków pracy:
1) z punktu widzenia pracowników:
a) f. ochronna – chroni warunki pracy i osiągnięty poziom życia
b) f. redystrybucyjna- rozdział dochodów
c) f. partycypacyjna- pracownicy uczestniczą w procesie podejmowania decyzji
d) f. integracyjna- pracownicy integrują się z jednostką, w której pracują, branżą, następuje integracja celów
2) z punktu widzenia pracodawców:
a) f. podejmowania decyzji- pracodawca może podejmować decyzje bez ograniczeń
b) f. kształtowania spokoju społecznego
c) f. karteli- eliminowanie konkurencji płacowej
3) z punktu widzenia państwa
a) f. legitymizacji
b) f. kształtowania pokoju społecznego
Funkcje te można oceniać w różny sposób.

Współczesne stosunki zbiorowe stanowią:
1. proces podejmowania decyzji i kształtowania rynku pracy, umożliwiają utrzymanie pokoju społecznego w długim okresie;
2. proces stanowienia prawa (stanowią instytucje prawa publicznego)
3. wyraz partycypacji pracowniczej, może być ona
a) na szczeblu zakładu:
• partycypacja bezpośrednia- pracownicy negocjują bezpośrednio z pracodawcą
• partycypacja pośrednia- poprzez związki zawodowe
b) na szczeblu ponadzakładowym, negocjacje prowadzone są za pośrednictwem Rad Pracowniczych
4. stanowić mogą proces rozwiązywania problemów; opierają się na równowadze stron

Typologie negocjacji zbiorowych:
1) ze względu na kulturę i historię:
a) model japoński
b) model amerykański
c) model europejski
2) ze względu na szczebel podejmowania decyzji i stopień decentralizacji negocjacji zbiorowych oraz stopień uzwiązkowienia i partycypacji pracowniczej
a) model zdecentralizowany (pluralistyczny)
b) model zdecentralizowany (neokorporacyjny)
3) ze względu na potrzebę rozwiązań
koordynacja – koncentracja
a) pośrednia – konferencje, konsultacje
b) bezpośrednia – odgórna harmonizacja przez centrale organizacyjne pracodawców i pracobiorców
TRZY SUBMODELE
1. m. polaryzacyjny (przetargowy)
2. m. integracyjny (północny)
3. m. pośredni (brytyjski)

Neokorporatyzm
Korporacjonizm (korporatyzm) - doktryna społeczna, według której podstawę państwa powinny stanowić korporacje zawodowe zrzeszające pracodawców i pracobiorców. Opiera się na idei solidaryzmu (lansowana przez Kościół), wprowadzona w życie np. w faszystowskich Włoszech, w Argentynie jako PERONIZM.
W latach 70-tych powrócono do niej w krajach o rządach socjaldemokratycznych (Szwecja, RFN, Austria)

W warunkach dokonujących się wówczas zmian gospodarczych powstał:
NEOKORPORATYZM – system reprezentowania interesów (kształtowania poziomu płac, zysków w drodze umów wynegocjowanych przez grupy interesów reprezentujących ogół pracodawców i pracobiorców).
Umowy te były gwarantowane przez administrację rządową, która broniła interesu społecznego. Współcześnie zajmuje się też wyznaczaniem celów polityki gospodarczej i społecznej. Odznacza się wysokim stopniem zinstytucjonalizowania ( decyzje przy aktywnym udziale państwa)

Model zdecentralizowany charakteryzuje się:
1. jednoszczeblowymi negocjacjami
2. przewaga negocjacji na szczeblu przedstawicielskim
3. formuła: jeden lub kilku pracodawców kontra związki zawodowe
4. dominują zakładowe układy zbiorowe
5. nie ma bezpośredniej koordynacji w skali kraju
6. mały stopień uzwiązkowienia, przeważają zakładowe organizacje związkowe
7. brak partycypacji pośredniej
8. silna pozycja HRM
9. nie uczestniczy państwo ( ale to państwo ustawami ustala pewne procedury)

Model scentralizowany (neokorporacyjny) – kraje Europy Zachodniej i śr.- wsch., charakteryzuje się:
1. monopol organizacji związkowych i pracodawców w reprezentowaniu interesów społecznych w skali nawet ogólnokrajowej (negocjacje prowadzone przez organizacje reprezentatywne)
2. szczeblowość- wieloszczeblowość – dominują negocjacje na szczeblu ponadzakładowym
3. trójstronność ( udział bezpośredni i pośredni państwa)
4. wysoki stopień uzwiązkowienia (nieobecność lub słabość zw. zawodowych w zakładach)
5. Rady Pracownicze
6. silne organizacje ponadzakładowe ( słabe lub brak zw. zawodowych)
7. rola przedsiębiorstwa w podejmowaniu decyzji o pracy i płacy jest mniejsza niż w decentralizowanym
8. działają mężowie zaufania (Anglia) i mają uprawnienia do ochrony indywidualnych interesów pracowniczych.



Dążenie do kompromisu może być, gdy:
1. jedna strona zyskuje – druga traci; lub, gdy
2. uwzględnia się interesy obustronne

Te dwa podejścia pozwalają na wyodrębnienie submodeli:
1. m. polaryzacyjny- kraje basenu Morza Śródziemnego- model południowy;
• ma on charakter roszczeniowy ( nie współpraca, a konflikt),
• zw. zawodowe są upolitycznione (oparte na walce klas),
• negocjacje zbiorowe na szczeblu lokalnym i regionalnym
• rząd czasem obligatoryjnie wprowadza negocjacje zbiorowe
2. model integracyjny- ( północny, Austria, Szwajcaria)
• znalezienie obustronnego kompromisu
• interesy krótko- i długoterminowe
• negocjacje na szczeblu gałęzi
• rola rządu- harmonizuje rezultaty negocjacji, ma prawo rozszerzyć zakres stosowania negocjacji

Model niemiecki- RFN, kraje Beneluksu,
• silniejsze uzwiązkowienie
• duża elastyczność

Model skandynawski- Szwecja:
• silny ruch związkowy
• obecny sektor publiczny
• mocno rozwinięta polityka społeczna
• większa centralizacja,
• rola państwa w kształtowaniu legislacji- sztywność
3. model pośredni- Wielka Brytania, Irlandia
• podobny do m. zdecentralizowanego, ale podobieństwo też do scentralizowanego, bo negocjacje ponadzakładowe
• niewielka rola państwa – brak procedur legislacyjnych
• brak Rad Pracowniczych
• umowy są o charakterze gentelmeńskim;


ROLA PAŃSTWA
 państwo obejmuje określone instytucje (rząd, parlament)
 obejmuje system prawny ( ustawodawstwo pracy)
 działanie agend rządowych
 rozwiązania prawne są realizowane w ramach polityki państwa w zakresie polityki zatrudnienia, społecznej itp.
 zdeterminowane historycznie i kulturowo
 oddziaływanie zależy od życia społeczeństwa, założeń ideologicznych dotyczących roli państwa, od historii i kultury
 udział państwa w zbiorowych stosunkach pracy rozpatrujemy w 4 zakresach:
1) jako ustawodawca
 system prawny
 regulacje prawne określają
a) charakter prawny
b) pole oddziaływania zw. zawodowych
c) pole oddziaływania organizacji prawnych
d) regulowane, wspieranie sił pracodawców i zw. zawodowych

Udział państwa:
1. pasywny ( stosowanie instrumentów polityki)
2. aktywny( bezpośredni udział w negocjacjach zbiorowych)

Podejście do zbiorowych stosunków pracy:
 indywidualistyczne
 korporacyjne
ze względu na to podejście wyróżniamy 4 modele zbiorowych stosunków pracy:
1. indywidualizm rynkowy
2. liberalny kolektywizm
3. korporatyzm
4.

2) mediator
 efektywność gospodarowania , osiągnięcie celów ekonomicznych
 państwo zainteresowane jest utrzymaniem pokoju społecznego, dlatego rola mediatora (arbitra)
 państwo kształtuje strukturę społeczną
Europejskie zbiorowe stosunki pracy oparte są na współpracy między trzema stronami :pracownik- pracodawca- państwo, wymaga to porozumienia i partnerstwa.
3) pracodawca
Na wielkość sektora publicznego ma wpływ wojsko, oświata, policja.
Po II wojnie rozwijał się sektor publiczny, po kryzysie w latach 70- tych działania mające na celu ograniczenie roli państwa spowodowane było:
 kryzysem wydatków
 restrukturyzacją
 zacieśnianiem się współpracy w ramach UE

4) regulator stosunków pracy
Wycofanie państwa z życia publicznego poprzez:
 redefinicja interwencjonizmu i prywatyzacja
 reforma systemu świadczeń społecznych

Zbiorowe stosunki pracy w Polsce
• 89/90 -lata transformacji,
początkowo rząd nie chciał brać udziału w zbiorowych stosunkach pracy, chciał aby zrobiła to „niewidzialna ręka”
• 90/91
 ustawa o sporach zewnętrznych
 o zw. zawodowych
 pracodawcy
redefinicja roli państwa

1992- proces prywatyzacji
1994- trójstronna komisja do spraw społeczno- gospodarczych

Model zbiorowych stosunków pracy ewoluuje w kierunku 3), rząd powołał komisję trójstronną, chciał spełnić role arbitra, występuje jako pracodawca.