Poznawanie siebie a poznawanie innych; rola złudzeń w samopoznawaniu

Świadomość jest podstawową do poznania samego siebie. Rozpatrywana jest przez szereg nauk, m.in. filozofię, neurofizjologię, lingwistykę, socjologię, jak i również psychologię. Psychologiczne koncepcje świadomości, są zazwyczaj ustaleniami definicyjnymi, pojęciowymi, rzadziej twierdzeniami empirycznymi. Świadomość uznaję się za specyficzny, dostępny jedynie człowiekowi rodzaj wewnętrznego odzwierciedlenia świata zewnętrznego. Uznaje się ją również za reprezentację własnych procesów psychicznych jednostki, „posiadać świadomość” tzn. mieć dostęp do informacji o przebiegu własnych procesów psychicznych, możliwość przetwarzania tej informacji i wykorzystywania jej w procesach regulacji psychicznej. Procesy psychiczne nie są wewnętrznymi scenami, lecz procesami regulacji stosunków człowieka z otoczeniem.
Nowy introspekcjonizm a nowy antyintrospekcjonizm –
czyli dwa sposoby myślenia o człowieku.
Informacja o rzeczywistym przebiegu własnych procesów psychicznych wg nowego introspekcjonizmu są jednostce w dużym stopniu dostępne. Dostępność tych informacji oznacza, że jednostka:
1. Zdaje sobie sprawę z wystąpienia danego procesu, np. emocji.
2. Potrafi poprawnie określić jego natężenie i rodzaj.
3. Potrafi wskazać źródło procesu
4. Potrafi określić związek pomiędzy danym procesem psychicznym a właściwym zachowaniem.
Świadomość stanowi „system nadrzędnego sterowania”, czyli funkcje regulacyjne zachowania, czy też funkcje metaregulacyjne, to jest steruje przebiegiem procesów psychicznych. Coraz większą rolę przypisuje się świadomym regulatorom zachowania, lub zakładania, że rzeczywiste regulatory są przez jednostkę uświadamiane.
 „INFORMACYJNA” koncepcja osobowości (Łukaszewski) wyróżnia dwa poziomy regulacji zachowania: automatyczny (procesy wymagają udziału świadomości i dokonują się bez udziału świadomości) i świadoma (opiera się na systemie wiedzy zwerbalizowanej)
Wszystko to, co w regulacji zachowania jest nieświadome, jest równocześnie automatyczne; świadomy poziom regulacji zachowania rządzi się odmiennymi zasadami, niż poziom nieświadomy.
W praktyce badawczej wszelkie analizy wykazały, że za bezpośrednią przyczynę zmiany zachowania uznaje się pojawienie pewnych przekonań, czy też zmian w obrębie systemu przekonań jednostki przez nią uświadomionych. Według badaczy dysonansu niezgodności pomiędzy przekonaniami, których podmiot sobie nie uświadamia, nie wywołuje dysonansu, dopiero równoczesne uświadomienie przekonań sprzecznych doprowadziłoby do dysonansu.
Głównym założeniem nowego introspekcjonizmu jest teza, że człowiek ma dostęp do informacji o rzeczywistym przebiegu własnych procesów psychicznych. Istnieje jednak mało dowodów potwierdzających tę tezę.
Przeciwnym poglądem jest nowy antyintrospekcjonizm. Wskazuje on, że ludzie nie są świadomi własnych procesów psychicznych. Postawy i przekonania są tu wtórne względem zachowania. Wedle koncepcji Becka stanem pierwotnym jest nieświadomość własnych stanów i cech wewnętrznych, ich uświadomienie jest stanem wtórnym. Jednostka poznaje swoje stany i cechy wewnętrzne poprzez wnioskowanie na podstawie obserwacji własnego zachowania. Odpowiedzi na swój temat ludzie udzielają na podstawie swoich zachowań. Świadomość wedle Bema to proces, stan, który zachowaniu może towarzyszyć, lecz jego funkcja regulacyjna jest nikła.
Postawy, czy przekonania są inferowane z własnych zachowań i czynników kontekstualnych, dzieje się tak, gdy jednostka nie może sobie przypomnieć.
Według analiz badań przeprowadzonych przez Nisbetta i Wilsona ludzie często nie uświadamiają sobie poprawnie bodźców, jakie naprawdę wpływają na ich zachowanie, własnych reakcji, jakie występują w ich zachowaniu, oraz związków między bodźcami, reakcjami. Ludzie nie uświadamiają sobie swojego braku świadomości, ponieważ posiadają rzeczywistą wiedzę introspekcyjną, o końcowych, lub pośrednich efektach działania procesów psychicznych, oraz świadomość braku świadomości wiązałaby się z utratą poczucia kontrolowania siebie.
Zarówno złożenie, nowego introspekcjonizmu, jak i nowego antyintrospekcjonizmu jest uzasadnione empirycznie. Bem i Nisbett zakładają, iż procesy psychiczne są zazwyczaj nieświadome. Nawet, jeśli jednostka posiada jakiś dostęp do własnych procesów psychicznych, według Bema świadomość ta nie ma istotnego znaczenia regulacyjnego. Natomiast Nisbett twierdzi, że jest ona pseudo świadomością, bowiem jej trafność jest pozorna. Nie ma faktycznej sprzeczności pomiędzy nowym introspekcjonizmem, a nowym antyintrospekcjonizmem, ponieważ w pewnych warunkach każdy z tych procesów jest prawdziwy. Dlatego więc należy pytać kiedy ludzie uświadamiają sobie swoje procesy psychiczne, a nie, czy sobie uświadamiają. Stopień uświadomienia procesów psychicznych jest uzależniony od treści tego procesu. Jego właściwości formalnych, od pewnych zmiennych sytuacyjnych i osobowościowych.
Człowiek, wg koncepcji Freuda wypiera się przed uświadomieniem sobie tych treści psychicznych, które są nieprzyjemne, nie pochlebne, bolesne, czy niebezpieczne, a które, pomimo nieuświadomienia regulują zachowaniem. Procesy poznawcze w sytuacjach standardowych, codziennych, dla podmiotu mają przebieg zautomatyzowany, podczas, gdy w sytuacjach nowych, są w większym stopniu świadomie kontrolowane. Obecność pewnych bodźców sytuacyjnych (np. kamery) powoduje skoncentrowanie świadomej uwagi podmiotu na sobie, co prowadzi do zmian w postrzeganiu i zachowaniu podmiotu, np. wzrasta stopień, w jakim odpowiedz za własne zachowanie jest przypisywana samemu sobie. Mniejszą świadomością informacji charakteryzują się osoby autorytarne, ekstrawertycy, osoby preferują mechanizmy obronne, typu zaprzeczanie, oraz osoby posiadające dużo rodzeństwa.

Można wyróżnić trzy kierunki, pod których względem badano świadomość:
- Trafność świadomości (badania rozstrzygające, czy świadomość okazała się trafna, czy też nie)
- Mechanizm introspekcji (sposób, w jaki jednostka uzyskuje wiedzę o własnych procesach psychicznych)
- Funkcje regulacyjne (regulacyjność świadomości, oznacza, iż steruje ona przebiegiem procesów psychicznych i zachowania.)



Bibliografia:

Dymkowski M, „Przeświadczenie o unikatowości samopoznawania, jako iluzje.”
Wójciszke B. „Przegląd psychologiczny”