Struktura i mechanizmy działania rodziny dysfunkcyjnej

Z punktu widzenia systemowego ujęcia rodziny: Członkowie rodziny tworzą układ, system. Funkcjonowanie systemu jest wynikiem wzajemnych oddziaływań poszczególnych jego elementów – członków rodziny oraz struktury, czyli wewnętrznych interakcji zachodzących pomiędzy emocjami a myślami jednostki.
Każda osoba w rodzinie to ogniwo systemu: jednostka wpływa na funkcjonowanie całego układu, działanie układu determinuje zachowanie poszczególnych członków rodziny. Jednakże siła układu jako całości jest większa, aniżeli siła sumy poszczególnych jednostek.

Dysfunkca oznacza:
- zaburzenia komunikacji w rodzinie (brak akceptacji na wyrażanie emocji, porozumiewanie nie wprost);
- zaburzenia strukturalne w rodzinie (zamiana ról, rodzic będący źródłem dysfunkcji jako postać centralna);
- zaburzenie własnych granic (brak zaufania, brak sprzeciwu);
- zaburzenie granic pomiędzy poszczególnymi osobami w rodzinie (brak poszanowania dla cudzej intymności, poglądów);
- stosowanie destruktywnych mechanizmów obronnych (wchodzenie w role).


Cechy rodziny dysfunkcyjnej:
Dysfunkcje w rodzinie można ująć w 4 grupy, w zależności od zachowania rodzica, który determinuje działanie całego układu poprzez wymuszanie specyficznego sposobu jego funkcjonowania:

1. zachowania kompulsywne, czyli uzależnienia, natręctwa,
2. przemoc fizyczna,
3. przemoc emocjonalna,
4. wyuczona bezradność.

Specyfika polega na tym, że każdy członek rodziny zachowuje się w taki sposób, by nie zakłócać działania systemu, pomimo iż nikt nie czuje się w nim dobrze, bezpiecznie.


Rodzina dysfunkcyjna to (dysfunkcja ma źródło w zachowaniach rodzica):
- rodzina z problemem alkoholowym,
- rodzina z problemem wykorzystywania seksualnego,
- rodzina z terrorem psychicznym (przemoc emocjonalna),
- rodzina z przemocą fizyczną,
- rodzina z przewlekłą chorobą, przy czym chory obarcza winą za swój stan domowników, staje się postacią centralną w rodzinie, terroryzuje ją, wymusza pewne zachowania.

Reguły obowiązujące w rodzinie dysfunkcyjnej:
W rodzinie dysfunkcyjnej stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami są przejawem współuzależnienia, opierają się na specyficznych regułach:
1. Kontroli
2. Perfekcjonizmu
3. Oskarżania
4. Zaprzeczania
5. Milczenia
6. Iluzji
7. Niedokańczania
8. Braku zaufania.
Zasady obowiązujące w systemie są odpowiedzią na powstałe zaburzenie.

1. Kontrola – jest celem relacji w związku i całej rodzinie. Służy przede wszystkim obronie przed przeżywaniem uczucia wstydu. Kontrolowanie nieprzeżywania uczucia wstydu rozprzestrzenia się w dalszej kolejności na kontrolowanie wszelkich uczuć.
Ponadto kontrola daje poczucie władzy i bezpieczeństwa dzięki przekonaniu o posiadaniu wpływu na emocje i zachowania innych członków rodziny.
Dziecko kontrolując/zaprzeczając własnym uczuciom i faktom, które je wywołują stwarza sobie iluzję poczucia bezpieczeństwa i przekonanie, że panuje nad sytuacją. Wierzy, że od niego w znacznej części zależy to, jak zachowa się rodzic.
Przejawem kontroli jest także przejęcie odpowiedzialności za zachowanie, zdrowie i samopoczucie rodzica.
2. Perfekcjonizm – jest sposobem na maskowanie poczucia, że jest się gorszym/winnym. Służy unikaniu konfrontacji z realnym obrazem siebie i przeżywaniem rzeczywistych uczuć. Osoba stara się przede wszystkim spełniać cudze oczekiwania względem siebie. Perfekcjonizm zabiera prawo do błędu, do niedoskonałości, przeżywania własnych uczuć – wstydu, złości, żalu, co z kolei prowadzi do stanu ciągłej frustracji z powodu bycia niedoskonałym i utrwala poczucie beznadziejności własnej osoby.
3. Oskarżanie – gwarantuje zachowanie równowagi systemu w sytuacji, gdy zawiedzie kontrola. Oskarżanie służy ukrywaniu wstydu, lęku poprzez przerzucenie odpowiedzialności na inne osoby za bycie nie w porządku, daje poczucie ulgi, pozwala odzyskać iluzję kontroli poprzez zawstydzanie innych. Chroni przed konfrontacją ze swoimi najgłębszymi potrzebami.
Zachowanie towarzyszące oskarżaniu to poszukiwanie tzw. kozła ofiarnego, czyli osoby, na którą można zrzucić odpowiedzialność za niepowodzenie.
4. Zaprzeczanie – mechanizm nierejestrowania rzeczywistości w jej faktycznej postaci. Służy negowaniu własnych uczuć, spostrzeżeń, myśli, dążeń i wyobrażeń, zwłaszcza tych przykrych. Wzmacnia działanie zasady perfekcjonizmu. Zaprzeczaniu często towarzyszy minimalizacja – zmniejszanie winy dorosłego, częstotliwości bicia, picia itd.
5. Milczenie – wspiera i umacnia zasadę zaprzeczania, służy tworzeniu portretu szczęśliwej rodziny, a zarazem pogłębia izolację rodziny i jej członków od społeczeństwa.
6. Iluzja – jest podstawą trwania dysfunkcyjnego systemu, sprzyja trwaniu rodziny jako systemu zamkniętego i sztywnego, a także służy tworzeniu mitów, które zastępują realne przeżycia, doznania.
7. Niedokończenie – służy podtrzymaniu stanu niepokoju i dezorientacji pomiędzy członkami rodziny, wiąże chroniczną walką i konfliktem bez podejmowania próby realnego rozwiązania lub łączy członków rodziny we wspólnym unikaniu jakiegokolwiek konfliktu. Uczy bycia z innymi przez agresję lub uległość.
8. Brak zaufania – jako podstawa kontaktu z drugim człowiekiem służy unikaniu bycia zranionym, odrzucony. Wzmacnia poczucie samowystarczalności, a jednocześnie pogłębia emocjonalne odcięcie i uniemożliwia dążenie do zaspokajania własnych potrzeb.

W rodzinach dysfunkcyjnych osoba uzależniona wchodzi w rolę prześladowcy/tyrana/kata/ofiary i dzięki temu może zajmować się przede wszystkim swoim nałogiem i nie odczuwać żadnych dolegliwości swego zachowania poza zdrowotnymi.
Osoba współuzależniona podejmuje rolę idealnego partnera/wspólnika/męczennika/świętego i dzięki temu odnajduje sens trwania w tym związku.

Wyróżnia się cztery grupy ról – strategii zachowania dzieci w rodzinie dysfunkcyjnej:
1. bohater – mały rodzic, rodzic rodziców, opiekun, przyjaciel, powiernik, siłacz;
2. kozioł ofiarny – sztandarowa ofiara rodzica, czarna owca, zastępczy partner, buntownik, łotr;
3. niewidoczne dziecko – osoba niewidzialna, pełna wdzięku, zagubione dziecko;
4. maskotka – błazen, osoba poświęcająca się, sędzia, prześladowca rodziny.

Mechanizmy wpływające na powstawanie dysfunkcji:
Źródłem dysfunkcji w rodzinie są dorośli, którzy założyli rodzinę – małżonkowie, rodzice. To oni, jako dojrzali ludzie podejmują decyzję o założeniu rodziny, tworzą reguły, według których rodzina funkcjonuje, wnoszą swój światopogląd, styl bycia, sposób zachowania się, obraz siebie, przekonania, a także swoje emocje i sposoby ich okazywania. Układ zaburzony ma swój początek w osobach, które go inicjują.
Zachowanie będące źródłem dysfunkcji działa jak starter – rodzic uzależniony kontroluje się na kontroli swego dysfunkcyjnego zachowania. Rodzic współuzależniony zajmuje się kontrolowaniem zachowania współmałżonka i usprawiedliwianiem konsekwencji jego postępowania. Dzieci, w ramach scenariusza przybranej roli, dołączają do chronienia uzależnionego rodzica, biorąc odpowiedzialność za niego, przyjmując emocjonalny bagaż w postaci poczucia winy i wstydu. Rodzina koncentruje się na sprawcy problemu, umożliwia mu komfortową sytuację dla jego zachowania. Sprawca nie ponosi w efekcie konsekwencji swego uzależnienia, gdyż ofiary zamiast sprzeciwiać się i siebie chronić, milczą i troszczą się o kata.

Taki układ sił czy rodzaj relacji w rodzinie sprawia, że dorastające w niej dzieci nabierają przekonania, że normą jest:
1. uległość – agresja w relacjach z drugim człowiekiem,
2. nieokazywanie uczuć bądź okazywanie ich w celu manipulacji, osiągnięcia jakiegoś celu,
3. pomijanie własnych potrzeb lub eskalowanie ich w kwestii ‘być albo nie być’.

Sposobem na przetrwanie jest kontrola ‘złego zachowania’ drugiej osoby lub własne ‘złe zachowanie’.