Wnioskowy tryb ścigania w prawie karnym

Wśród typów ścigania, czyli odrębnych sposobów inicjowania procesu w postępowaniu karnym rozróżniamy:
1. Tryb ścigania z oskarżenia publicznego (z urzędu):
a) Bezwarunkowy (znakomita większość spraw karnych w Polsce)
b) Warunkowy, a mianowicie uzależniony od:
- wniosku pokrzywdzonego
- zezwolenia właściwego organu
2. Tryb ścigania z oskarżenia prywatnego
W pracy zajmę się owym trybem wnioskowym, czyli trybem ścigania uzależnionym od wniosku pokrzywdzonego rozpoznając go w aspekcie prawnie chronionego interesu ofiary przestępstwa.. W tym momencie należy także zdefiniować pojęcie pokrzywdzonego.
„Przyjmuje się, ze pokrzywdzonym w procesie karnym może być jedynie ten, kogo przestępstwo dotyka bezpośrednio, narażając lub zagrażając w ten sposób jego dobru prawnemu chronionemu przez naruszony przez sprawcę przepis. Między czynem i naruszeniem dobra prawnego nie może być więc żadnych ogniw pośrednich.”
Powracając do tematu wnioskowego trybu ścigania należy zwrócić uwagę na art. 121 Kodeksu Postępowania Karnego opisujący ten tryb ścigania, który brzmi następująco: „W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek, postępowanie z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu. Organ postępowania poucza osobę uprawnioną do złożenia wniosku o przysługujących jej uprawnieniach”. T. Grzegorczyk w swojej publikacji pisze, iż „ściganie przestępstw z urzędu, lecz na wniosek jest jednym z trybów ścigania ex officio, przy którym posiadanie wniosku o ściganie, złożonego przez uprawniony podmiot, staje się przesłanką dodatnią dla wszczęcia i kontynuowania postępowania karnego. Brak wymaganego wniosku o ściganie staje się przesłanką prawną, która powoduje odmowę wszczęcia lub umorzenie wszczętego postępowania, gdy potrzeba posiadania wniosku ujawniła się już po wszczęciu procesu”.
Mając zdefiniowane pojęcie pokrzywdzonego oraz określenie wnioskowego trybu ścigania należy skupić się na uprawnieniach ofiary przestępstwa, jakie wynikają z tego trybu. Pierwszym uprawnieniem, na które chciałabym zwrócić uwagę, jest uprawnienie wynikające z art.161 KPK, który mówi: „Jeżeli organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników postępowania o ciążących obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywołać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby, której to dotyczy”. „Przepis ten formułuje zasadę informacji prawnej, zwaną też zasadą lojalności organów procesowych (fair play). W 1 ujęto bezwzględną postać tej zasady.” Kodeks przewiduje pouczenie, między innymi pokrzywdzonego, przy zawiadomieniu o przesłaniu aktu oskarżenia lub wniosku o warunkowe umorzenie, o uprawnieniach związanych z dochodzeniem roszczeń majątkowych, a w razie potrzeby także o prawie złożenia oświadczenia o działaniu w roli oskarżyciela posiłkowego. Organ poucza także pokrzywdzonego o możliwości złożenia wniosku o ściganie. „Brak pouczenia nie przeszkadza w realizacji uprawnień danego podmiotu, gdy czyni to mimo nie pouczenia go o tym.” W razie odmowy złożenia wniosku o ściganie postępowanie winno być umorzone, w razie jego złożenia czas trwania postępowania przygotowawczego liczy się od daty pierwszej czynności zabezpieczającej (art. 3085 KPK).
Wśród przestępstw ściganych na wniosek pokrzywdzonego rozróżniamy przestępstwa bezwzględnie wnioskowe i przestępstwa względnie wnioskowe. „Przestępstwa bezwzględnie wnioskowe są ścigane na wniosek w każdej sytuacji, bez względu na to, kto jest sprawcą i czyje dobro zostało naruszone. Przestępstwa względnie wnioskowe to takie, których ściganie na wniosek uzależnione jest od pewnej okoliczności, często np. stosunku osobistego łączącego pokrzywdzonego ze sprawcą przestępstwa.”
Do przestępstw ściganych względnie na wniosek Kodeks Karny z 1997r. zalicza popełnione na szkodę osoby najbliższej, ścigane na wniosek pokrzywdzonego, przestępstwa opisane w artykułach: 1575, 1773, 2784, 2792, 2844, 2852, 2864, 2873, 2895. „Intencją ścigania na wniosek jest tu ochrona dobra rodziny, a przy podejmowaniu ścigania sprawcy dobro takie już istnieje.” Przestępstwami ściganymi względnie na wniosek są w Kodeksie Karnym następujące- ścigane na wniosek pokrzywdzonego- przestępstwa np. 1605, 1613, 1902, 1922, 2662, 3053.
Następną kwestią, jaką chciałabym poruszyć jest zakres podmiotów ściganych, czyli osób popełniających przestępstwo, jaki obejmuje raz złożony przez pokrzywdzonego wniosek o ściganie. „Wniosek o ściganie nie musi imiennie wskazywać sprawców przestępstwa ściganego na wniosek, chyba że dotyczy czynów ściganych względnie na wniosek, a więc gdy składa się go przy znanej osobie sprawcy i wobec tej osoby ( najbliższej dla pokrzywdzonego). Przy czynach bezwzględnie wnioskowych wniosek o tzw. Ściganie anonimowe tj. bez wskazania indywidualnie konkretnej osoby lub o ściganie niektórych tylko sprawców imiennie określonych, obejmuje ex lege również osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku lub z czynem we wniosku wskazanym, o czym wnioskodawca winien być pouczony (art. 122 KPK)” Jest to tzw. niepodzielność podmiotowa wniosku o ściganie, wykluczająca możliwość żądania ścigania niektórych tylko współuczestników z wyłączeniem ścigania innych. Powyższa reguła nie dotyczy jednak osób najbliższych dla składającego wniosek, wobec których, w razie niewskazania ich imiennie we wniosku, po wykryciu należy uzyskać odrębny imienny wniosek o ściganie (art.122 zd II KPK). „Przez najbliższego dla osoby składającej wniosek rozumieć przy tym należy osobę najbliższą dla podmiotu fizycznego, uprawnionego do złożenia wniosku tj. dla pokrzywdzonego, ale też i dla innego podmiotu, który może wykonywać prawa pokrzywdzonego i za niego składać wniosek.” Brak wniosku uzupełniającego uniemożliwia ściganie jedynie tej osoby.
Ochronie interesu pokrzywdzonego przy wnioskowym trybie ścigania służy tez określenie zakresu podmiotów uprawnionych do wniesienia omawianego wniosku. Otóż osobą uprawnioną do złożenia wniosku o ściganie jest najczęściej pokrzywdzony. Jeżeli pokrzywdzony nie jest osoba fizyczną, wniosek składa organ uprawniony do działania w jego imieniu (art.511 KPK). Jeżeli jest to zaś osoba fizyczna, ale małoletnia albo ubezwłasnowolniona, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy i osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 512 KPK). Gdyby wbrew interesowi pokrzywdzonego jego przedstawiciel nie złożył takiego wniosku, można wystąpić do sądu, aby ten wydał stosowne zarządzenie w trybie artykułu 109 lub 147 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego. W razie śmierci pokrzywdzonego, wniosek złożyć mogą osoby najbliższe dla zmarłego (art. 52 KPK). Osoba upośledzona umysłowo, ale nie ubezwłasnowolniona choćby częściowo, może skutecznie złożyć sama wniosek o ściganie, pod warunkiem, że jej wola ścigania i rozumienie podejmowanej czynności nie nasuwa wątpliwości.
Ponieważ pokrzywdzonym jest każdy, którego dobro prawne zostało naruszone lub zagrożone przez przestępstwo, przeto nie można wykluczyć wielości pokrzywdzonych danym czynem i tym samym wielości uprawnionych do złożenia wniosku o ściganie.
Z chwilą złożenia wniosku o ściganie postępowanie toczy się z urzędu (art. 12 1 zd I KPK), czyli niezależnie od woli pokrzywdzonego (wnioskodawcy).
Uprawnienia pokrzywdzonego we wnioskowym trybie ścigania wynikają także ze sposobu przeprowadzania postępowania dowodowego. Art. 172 KPK mówi, iż „do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ściganie, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane”. Podjecie kroków w celu uzyskania wniosku należy zatem do organu ścigania i oskarżyciela publicznego. Oprócz tego organy procesowe mimo braku odpowiedniego wniosku muszą działać w taki sposób, by nie ucierpiał na tym prawnie chroniony interes pokrzywdzonego, gdyby ten zdecydował się na wniesienie wniosku o ściganie.
Kwestie tę podnosi także art. 308 1 KPK o treści: „W granicach niezbędnych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem, prokurator albo Policja może w każdej sprawie, w wypadkach nie cierpiących zwłoki jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe, a zwłaszcza dokonać oględzin, w razie potrzeby z udziałem biegłych, przeszukania lub czynności wymienionych w art.742 pkt 1 w stosunku do osoby podejrzanej, a także przedsięwziąć wobec niej inne niezbędne czynności (...)” „Podstawowym warunkiem dokonania czynności wskazanych w art.308 KPK jest istnienie podstaw do wszczęcia postępowania, a więc istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa, tylko bowiem wówczas zachodzić może potrzeba zabezpieczeń dowodowych. Niezbędne jest też, aby nie zachodziły przeszkody prawne w ściganiu, z wyjątkiem sytuacji wskazanych w art.172 KPK, kiedy to zabezpieczenia są możliwe także przy braku koniecznego wniosku o ściganie lub zezwolenia na ściganie. Warunkiem dodatkowym jest zaś obawa utraty, zniekształcenia lub zniszczenia dowodu, jeżeli nie będzie on niezwłocznie zabezpieczony, a więc gdyby zabezpieczenia nastąpiły dopiero po formalnym wszczęciu dochodzenia lub śledztwa” W ramach czynności zabezpieczających ślady i dowody przestępstwa dopuszczalne są wszystkie niezbędne czynności dowodowe. „Nie są jednak dopuszczalne czynności, które wymagają decyzji prokuratora, czynności nie cierpiące zwłoki prowadzi bowiem Policja i wolno jej jedynie dokonywać czynności natury faktycznej” Nie jest tu zatem możliwe np. założenie podsłuchu, wyjęcie zwłok z grobu, czy powołanie biegłych psychiatrów dla zbadania osoby, dopuszczalne jest natomiast dokonanie oględzin zwłok.
Te wszystkie czynności organów procesowych mają na celu przestrzeganie zasady uczciwego procesu, czyli dyrektywy zgodnie, z którą organy procesowe powinny prowadzić postępowanie rzetelnie, z poszanowaniem godności uczestników procesu i w rozsądnym terminie. „Punktem odniesienia w ramach tej zasady nie jest tylko oskarżony. Jest nim także pokrzywdzony” Stąd przewidując możliwość złożenia wniosku o ściganie przez pokrzywdzonego organy procesowe muszą dokonać wszelkich zabezpieczeń dowodów, by interes ofiary przestępstwa w żaden sposób nie został naruszony.
Odnośnie postępowania dowodowego mówi też art.1921 KPK o treści: „Jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może on sprzeciwić się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegami chirurgicznymi lub obserwacją w zakładzie leczniczym.” „Przez uzależnienie karalności czynu od stanu zdrowia pokrzywdzonego rozumieć należy zarówno potrzebę ustalenia czy czyn w ogóle miał miejsce (np. dla ustalenia czy doszło do zbliżenia fizycznego), jak i ustalenia elementów stanowiących znamiona określonego typu przestępstwa.”
Kolejnym uprawnieniem pokrzywdzonego wynikającym z wnioskowego trybu ścigania jest możliwość odmowy złożenia wniosku (tzw. wniosek negatywny). „Nie stoi to jednak na przeszkodzie późniejszemu złożeniu wniosku, o ile tylko nie doszło do przedawnienia karalności czynu. Uprzednia odmowa wszczęcia lub umorzenia postępowania z powodu braku koniecznego wniosku o ściganie nie stanowi przesłanki rzeczy osadzonej.”
Należy również wspomnieć o tym, iż „wniosek o ściganie składany jest w odniesieniu do czynu, przeto późniejsza zmiana kwalifikacji na inny czyn ścigany, także na wniosek tego podmiotu nie wymaga ponawiania wniosku o ściganie. Za dopuszczalne uznać też należy złożenie wniosku, gdy czyn nie jest jeszcze w ogóle zakwalifikowany pod określony przepis ustawy lub zakwalifikowano go jako ścigany z urzędu bez wniosku, ale tylko wtedy, gdy zostały spełnione przy jego składaniu wszelkie wymogi określone w art. 12 1 i 2 KPK, a wniosek jest rzeczywistym przejawem woli ścigania.” Jeżeli potrzeba wniosku ujawni się już w toku prowadzonego postępowania (zmiana kwalifikacji prawnej), możliwe jest złożenie wniosku, co tym samym konwaliduje wcześniejszy jego brak i dokonanie wówczas czynności. „Wniosek może być złożony w każdym etapie procesu, w tym także w postępowaniu odwoławczym prowadzonym w wyniku zaskarżenia decyzji o umorzeniu z powodu braku wniosku o ściganie.”
Uprawnieniem pokrzywdzonego jest również istnienie możliwości cofnięcia wniosku o ściganie. Jedynie w postępowaniu przygotowawczym dla skuteczności cofnięcia potrzebna jest zgoda prokuratora, zaś po wniesieniu aktu oskarżenia cofnięcie może nastąpić jedynie za zgodą sądu, ale tylko do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej (art. 12 3 zd I KPK). Kodeks wyklucza cofnięcie wniosku przy każdej postaci przestępstwa zgwałcenia (art. 197 Kodeksu Karnego).
Oświadczenie o cofnięciu wniosku powinno być wyraźne. Do cofnięcia wniosku o ściganie uprawniona jest osoba, która w momencie składania tego oświadczenie byłaby uprawniona do złożenia wniosku. W razie śmierci pokrzywdzonego wniosek mogą cofnąć jego najbliżsi (art. 52 KPK). Skuteczność cofnięcia uzależniona jest od zgody organu procesowego, którym w postępowaniu przygotowawczym jest prokurator, a w postępowaniu sądowym sąd. Efektem zgody na cofnięcie wniosku jest umorzenie postępowania w drodze postanowienia. Na postanowienie to służy zażalenie na zasadach ogólnych. Ponowne złożenie wniosku jest wówczas niedopuszczalne. W razie cofnięcia wniosku o ściganie można kosztami postępowania obciążyć osobę, która cofnęła wniosek (art. 6372 KPK).
Jak można zauważyć na podstawie omówionego zagadnienia, tryb wnioskowy ścigania przestępstw pociąga za sobą szereg uprawnień dla pokrzywdzonego, które mają na celu ochronę jego interesów. Do uprawnień tych zaliczamy:
- samą możliwość złożenia wniosku przez pokrzywdzonego (art. 12 1 KPK)
- obowiązek pouczenia pokrzywdzonego przez organ procesowy o możliwości złożenia wniosku o ściganie (art. 161 KPK)
- dokonanie przez organy procesowe czynnności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, przed złożeniem przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie (art. 3081 KPK)
- możliwość odmowy przez pokrzywdzonego złożenia wniosku o ściganie
- możliwość cofnięcia przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie ( art. 123 KPK)
- w przypadku, gdy sprawcą przestępstwa jest osoba najbliższa dla pokrzywdzonego i nie została ona imiennie wskazana we wniosku, niezbędne jest uzyskanie odrębnego imiennego wniosku o ściganie (art. 12 2 zd. II KPK)

Bibliografia



I. Akty normatywne
1. ustawa z dnia 25 lutego 1964r „Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy” (Dz. U. Nr 9, poz.59 ze zm.)
2. ustawa z dnia 6 czerwca 1997r.- Kodeks Karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.)
3. ustawa z dnia 4 sierpnia 1997r. –Kodeks Postępowania Karnego (Dz. U. Nr 89, poz 555 ze zm.)
II. Literatura
1. T. Grzegorczyk „Kodeks postępowania karnego. Komentarz.”, Zakamycze 2001r
2. T. Grzegorczyk, „Wnioskowy tryb ścigania czynów karalnych.”, Łódź 1986r.
3. W. Grzeszczyk, „Kodeks postępowania karnego. Komentarz.”, Warszawa 2003r.
4. S. Waltoś, „Proces karny”, PWN, Warszawa 2001r.