Konstytucyjne podstawy ustroju

Przez naczelne zasady konstytucji rozumiemy normy prawne w nich zawarte, w których szczególna doniosłość wyraża się w tym że:
- kształtują inne normy konstytucyjne
- wyrażają podstawowe wartości akceptowane przez orzecznictwo i doktrynę.

I ZASADA REPUBLIKAŃSKIEJ FORMY RZĄDU - Res republica to z łacińskiego rzecz ludu, sprawa publiczna. W Rzymie była ona przeciwstawienia własności władzy czyli Retrum. Dzisiaj jest to forma ustrojowa przeważającej części państw świata. Zasada ta wyrażana jest w nazwie samego państwa czyli Rzeczpospolita Polska w trybunale konstytucji oraz konstytucjach i sposobach urządzenia naszego państwa, oznacza wykluczenie jakiejkolwiek władzy dziedzicznej lub dożywotniej a jednocześnie postulat stanowienia rządów prawa. Artykuł I konstytucji objaśnia Rzeczpospolitą jako dobro wspólne wszystkich Polaków nazywa się ona III Rzeczpospolitą i stanowi konstytucję I i II Rzeczpospolitej ale nie odnosi się do formy ustroju polski z lat 1944-1989 i do roku 1998.

II ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO - ustanowiona w art 2 jest to podstawowa zasada ustroju politycznego do którego cech zaliczmy:
- podział władzy
- konstytucjonalizm i legalność
- pryzmat ustawy i dopuszczenie ingerencji w sferę zachowań jednostki tylko na podstawie wyraźnego upoważnienia ustawowego oraz sądową kontrolę władzy wykonawczej i odpowiedzialność odszkodowawczą państwa.

W państwie prawnym podstawową metodą władczą są rządy prawa a nie ludzi, władza publiczna jest związana prawem co oznacza że nie tylko je stanowi, ale musi respektować również normy prawne, formalnymi gwarancjami przestrzegania prawa przez te organy są wyspecjalizowane instytucje, to jest trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Prawa Obywatelskich, NSA, i nie zawisłe sądy.

Z pojęcia demokratycznego państwa prawnego wynikają zasady zaufania obywateli do państwa i jego funkcjonariuszy, działania dla dobra ogółu, ochrony praw nabytych itd.
Demokratyczne państwo prawne:
- odzwierciedla system uniwersalnych wartości oparty na prawie naturalnym i międzynarodowym
wyraża wolę większości kontrolowanej przez konstytucyjne mechanizmy, składają się na to:
- system kontroli określany w porządku prawnym Rzeczpospolitej
- reguły ochrony prawa mniejszości w formie np. karty prawa mniejszości, prawa dziecka itd., w formie przekazywania prawa do rozpatrywania rożnych spraw przez mniejsze kręgi społeczne np. w ramach wspólnot terytorialnych. W ramach ochrony praw mniejszości można mówić o idei neokrotopowityzmu w formie np. uzgodnień miedzy pracodawcami, a pracownikami. Tej ochronie służy również cały sektor "non profit" czyli system niedochodowych organizacji pozarządowych jak fundacje organizacje społeczne itd. wypełniających istotne funkcje publiczne.

III ZASADA AUTONOMII I WZAJEMNEJ NIEZALEŻNOŚCI ORAZ WSPÓŁDZIAŁANIA W STOSUNKACH MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁAMI I INNYMI ZWIĄZKAMI WYZNANIOWYMI
W naszej konstytucji odrzucony został model państwa wyznaniowego, na jej mocy mamy dwie wspólnoty to jest polityczna państwa i religijna pozostające jednak razem w sieci różnorodnych powiązań. Kościół jest niezależny i suwerenny co nie oznacza jednak, że na jednym kryterium mamy do czynienia z dwoma władzami, nie oznacza też że jest na równorzędnej pozycji z państwem, ma autonomię prawną. Autonomia ta oznacza, że władze kościelne obejmują sprawy religijne doktrynalne, kultowe i wewnątrz organizacyjne. Konstytucja akcentuje zasadę współdziałania między państwem a kościołem, dla dobra człowieka i dla dobra wspólnoty. Zakres tej współpracy wyznacza porządek konstytucyjny i reguły państwa demokratycznego.

IV ZASADA WOLNOŚCI PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA
Fundamentem ustroju państwa polskiego składają się te zasady ukształtowania w doktrynach prawnych i politycznych w schyłku wieku XIX a przewijające się przez całą myśl ludzkości to jest:

Państwo musi uznać, że człowiek ma uprawnienia o charakterze podstawowym, mający swoje uzasadnienie w normach moralnych.

Normy prawne nie mogą krępować politycznej, społecznej i gospodarczej wolności

Przyjmuje się, że w państwie prawnym są prawa socjalne zobowiązujące organy władzy publicznej do opieki nad pokrzywdzonymi i nie dającymi sobie rady, prawa te są kluczem do organizacji sprawiedliwego porządku społecznego.

Państwo musi chronić wolności i prawa człowieka oraz obywatela przez kreowanie takich wartości, które ograniczają ingerencję władczą jego organu.

Koncepcja przestrzegania omawianych wolności i praw niesie różnorakie konsekwencje:
- podstawowe prawa muszą być rozwinięte w ustawodawstwie zwykłym w następujących formach;
- sformalizowanie praw podmiotowych co umożliwia sięgnięcie przez jednostkę po środki sformalizowanego postępowania administracyjnego, czyli jest wymagalne prawem roszczenia
- określenie obowiązku władzy publicznej na drodze realizacji tych, że praw podmiotowych poprzez wyznaczanie właściwości i kompetencji danych organów
- prawa podstawowe ma rozwijać cały porządek konstytucyjny państwa zgodnie z wartościami uznanymi w danym czasie i obowiązującą wiedzą

V ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU - oznacza ona, że władza suwerenna najwyższa w naszym kraju znajduje się w rękach narodu jako wspólnoty prawnej tworzonej przez wszystkich obywateli, jak mówi art. 4 konstytucji ta prosta myśl znajduje się już w starożytności u rzymskiego prawnika Polidiusza, a najpełniej rozwinięta została w wieku XVI w pracy Bolina oraz Roseau.

Znaczenie prawne tej zasady jest następujące:
- zapewnia suwerenności, czyni narodowi prawo współdecydowania z organami władzy publicznej w procesie rządzenia przez referendum.

Uprawnia przedstawicieli do powoływania się w swoim działaniu na dobro i interesy wszystkich obywateli.

VI ZASADA REPREZENTACJI POLITYCZNEJ - polega ona na sprawowaniu władzy przez wybranych przedstawicieli. W praktyce ustrojowej ukształtowały się zasadniczo dwa przeciwstawne sobie typy mandatu przedstawicielskiego: imperatywny i przedstawicielski. W tym pierwszym realizowanym w wiekach średnich i w XIX wieku przedstawiciel czyli mandatariusz był wykonawcą instrukcji wyborców i mógł być przez nich w każdej chwili odwołany. Mandat ten pojawił się potem w ruchach bolszewickich i krajach realnego socjalizmu. Natomiast mandat przedstawicielski przyjął się w czasie rewolucji burżuazyjnej w tym począwszy od francuskiej w 1789 i oznacza że deputowany reprezentuje cały naród, a nie wyborców czy okręg wyborczy.

Nasza konstytucja przyjęła mandat wolny wypływający z klasycznej formuły przedstawicielstwa. Zasada reprezentacji czyli przedstawicielstwa obejmuje wymienione wyżej referendum oraz inicjatywę ludową. Referendum zgodnie z art. 125 konstytucji może być przeprowadzane w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa. Referendum ogólno krajowe zarządza:
- sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej ustawowej połowy liczby posłów.

Prezydent RP za zgodą senatu sposób prowadzenia referendum zarówno ogólnokrajowego jak i samorządowych określają ustawy.

Inicjatywa ludowa w zakresie ustawodawstwa przysługuje 100 tys. obywateli mającym prawo do wybierania do sejmu z projektem takiej ustawy, musi być przedłożony plan skutków finansowych jej wykonania.

VII ZASADA PODZIAŁU I RÓWNOWAGI WŁADZ - konstytucja nasza wyraźnie w art. 10 wprowadziła zasadę podziału i równowagi władzy ustawodawczej wykonawczej i sądowniczej. Niestety w naszej praktyce mamy do czynienia z przewagą władzy ustawodawczej, generalnie omawiana zasada polega na tym, że wszystkie organy władzy publicznej zostają wyposażone w odrębne kompetencje które nie rodzą wzajemnej konkurencji czy rywalizacji, przeszkadzania i planowania działalności której z nich. We współczesnym państwie demokratycznym jakim jest polska nie jest możliwe przyjęcie rozwiązania dominacji z jednej z władz nad innymi.

VIII ZASADA DWUIZBOWOŚCI - konstytucja w art. 10 paragrafu 2 stwierdza, że władzę ustawodawczą sprawuje sejm i senat, jest to dwuizbowość nierównoprawna, senat ma ograniczone działania, gdyż:
- projekty ustaw mogą rozpatrywać swoją drogą jedynie w sejmie
- senat może wnosić poprawki jedynie do ustawy nowelizującej, a nie nowelizowanej.

Poprawki senatu mogą być odrzucone bezwzględną większością w sejmie. Wyłącznej kompetencji sejmu pozostają kwestie odpowiedzialności i kontroli nad rządem, w konsekwencji senat powstały w III Rzeczpospolitej właśnie z przypadku jest organem o niewielkim znaczeniu i wpływie na działalność ustawodawczą, nie określone jest również jego kształt w ewoluującym systemie politycznym naszego kraju.

IX ZASADA PLURALIZMU POLITYCZNEGO - ustawa w art. 11 konstytucji oznacza:
- uznanie wielości partii
- uznanie równości partii
- określenie demokratycznej roli partii politycznej.

Z powyższych zasad wynika wolność dla funkcjonowania systemu wielopartyjnego oraz zakaz istnienia partii o cechach anty demokratycznych. Pluralizm polityczny mieści się w formule społeczeństwa obywatelskiego w ramach którego pożądane są różne formy indywidualnej aktywności przy czym chodzi tutaj również o dobro wolność, wstępowania i organizowania różnych kół, stowarzyszeń, fundacji i różnych organizacji społecznych. Podmioty te nie wpływają bezpośrednio na politykę partii ale ta bez tych podmiotów była by zupełnie inną.

X ZASADA PARLAMENTARNEGO SYSTEMU RZĄDÓW - w nauce prawa konstytucyjnego z czym zgodne są dociekania politologiczne przez system rządów rozumie się zespół wszelkich zasad i instytucji ustrojowych wyznaczających stosunki miedzy głównymi organami państwa, to jest parlamentem, prezydentem i rządem. W naszej konstytucji wpisany jest system parlamentarno-gabinetowy w którym wzmocniona jest pozycja sejmu przy istotnej redukcji uprawnień prezydenta i wzmocnieniu prezesa rady ministrów.

XI ZASADA ODRĘBNOŚCI I NIEZALEŻNOŚCI SĄDÓW I TRYBUNAŁÓW

XII ZASADA SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ - Jest ona podstawą ustroju gospodarczego RP opierająca się na swobodnej działalności gospodarczej oraz własności prywatnej, solidarności, dialogu i współpracy społecznych partnerów zgodnie z art. 20 konstytucji.

Zasada wolności gospodarczej oznacza:
- ograniczenie tej wolności nie może być dowolne, prawne kategorie osób, nie mogą być wyłączone z kręgu uprawnionych do podejmowania działalności gospodarczej.

Swoboda gospodarowania nie jest zasadą bezwzględną a ograniczenie jej mogą nastąpić tylko mocą ustawy, uwzględniającej racjonalne względy.

Prowadzenie jej jest dowolne każdemu na równych prawach.

Konstytucja uzupełnia zasady wolności gospodarczej zasadą ochrony własności i prawa dziedziczenia, prawo własności nie jest absolutne, a wywłaszczenie jest dopuszczalne na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Problematykę te rozwijano ustawodawstwem zwykłym zajmuje się tym prawo administracyjne. Społeczno-socjalna gospodarka rynkowa określająca nasz system gospodarczy akceptuje zasadę liberalizmu gospodarczego i gospodarki rynkowej ale jednocześnie pod wpływem bieżącej polityki partii i związków zawodowych ustanowione są swoiste regulatory przebiegu procesów gospodarczych w celu ochrony prawnych postulatów czy wartości społecznych różnych grup. Tak skonstruowana gospodarka modelowana z resztą pod wpływem polityki unii i szeroko rozumianych procesów globalizacyjnych musi dopuszczać siłą rzeczy ingerencję państwa w gospodarkę, a do oceny skutków gospodarczych wprowadza elementy godności ludzkiej i równości gospodarczej.

XIII ZASADA DECENTRALIZACJI WŁADZY PUBLICZNEJ I KREACJI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO - w art. 15 konstytucji zapewniono decentralizację władzy publicznej przez co rozumie się proces przekazywania zadań i kompetencji przez centralne organy państwa, przez jednostki niższego rzędu a zarazem innego szczebla z jednoczesnym wyposażeniem je w uprawnienia do samodzielnego podejmowania decyzji.

Do zdecentralizowanych podmiotów w polu usług publicznych zarysowanych i określonych naszą konstytucją zaliczamy;
- związki publiczno-prawne czyli samorządy, dzielące się na terytorialny zwany powszechnym lub komunalnym oraz specjalny czyli zawodowy, gospodarczy narodowościowy.

Zakłady administracyjne zwane publicznymi, będące zarówno społecznym jak i pochodzenia państwowego
Przedsiębiorstwa komunalne, państwowe
Różne organizacje społeczne

W zawartej konstytucji dualizm, czyli podwójność administracji publicznej podział na administrację rządowa i samorządu terytorialnego nie jest już dzisiaj zamkniętym w naszym typie społeczeństwa następuje coraz szerszy rozwój tzw. prywatyzacji usług publicznych, rzeczą jednak najważniejszą jest w tej mierze umiejętne sterowanie i przekazywanie środków publicznych które mają być czynnikiem pobudzającym działanie społeczne. Z chwilą otwarcia tego problemu i europeizacji rynku wewnętrznego w zupełnie innym wymiarze rysuje się tradycyjne rozumiane instytucje polityczne.