Budżet Państwa może być definiowany jako:
AKT PRAWNY
budżet jest określony na dany rok w ustawie budżetowej. Ustawa budżetowa określa dochody i wydatki państwa na okres roku kalendarzowego. Dochody i wydatki ustalone są na podstawie obowiązujących norm prawnych.
PLAN FINANSOWY
Najbardziej popularne określenie budżetu to plan przyszłych dochodów i wydatków państwa. Budżet jest planem dyrektywnym, tj nakłada na organy finansowe i innych wykonawców obowiązek zrealizowania dochodów w zaplanowanej wysokości, a także dokonania wydatków określonych w planie czyniąc jednocześnie te organy odpowiedzialnymi za wykonanie zadania.
FUNDUSZ
Zasób środków pieniężnych – to strumienie dochodów i wydatków, które w danym czasie równoważą się / redukują.
Funkcje budżetu państwa
Budżet państwa spełnia dwie podstawowe funkcje:
Funkcja ekonomiczna
- redystrybucyjna,
- stabilizacyjna,
- alokacyjna
Funkcja polityczna
Zasady budżetowe
Zasady budżetowe – to pewne postulaty które mają zapewnić najbardziej prawidłowe tworzenie budżetu oraz działanie gospodarki budżetowej.
Najistotniejsze zasady dotyczące konstruowania budżetu:
1. Zasada jedności budżetu (zasada jedności formalnej i materialnej)
2. Zasada zupełności (powszechności)
3. Zasada równowagi budżetowej
4. Zasada roczności budżetu
5. Zasada jasności i przejrzystości
Dochody budżetowe
To środki pieniężne pobierane przez państwo lub gminy od osób fizycznych, podmiotów gospodarczych oraz z innych źródeł na sfinansowanie wydatków związanych z realizacja zadań państwowych.
Mogą być klasyfikowane wg kryterium:
A) Kryterium ekonomiczne – czyli wg źródeł pochodzenia
Źródła dochodów budżetu państwa określa ustawa „Prawo budżetowe”. Dochodami budżetu państwa m.in. są:
- podatki,
- opłaty,
- obowiązkowe wpłaty z zysków przedsiębiorstw państwowych,
- cła,
- zyski z NBP, wpłaty z NBP,
- dochody ze sprzedaży, najmu, dzierżawy składników majątkowych skarbu państwa,
- pieniężne darowizny, spadki i zapisy na rzecz Skarbu Państwa,
- inne wpłaty i wpływy
B) Kryterium prawne – dochody mogą być:
- bezzwrotne i przymusowe (zdecydowana większość)
- zwrotne i dobrowolne (obligacje i darowizny)
- odpłatne (opłata taryfowa)
- nieodpłatne (zdecydowana większość)
- zasadnicze (podatki, opłaty, cła – zdecydowana większość)
- uboczne (mandaty, grzywny, kolegia)
C) Kryterium organizacyjne – dochody mogą być:
- dochody budżetu państwa
- dochody budżetu gminy
Częściowo dochody te powtarzają się. Dominują tutaj:
• dochody podatkowe gmin,
• dochody z opłat,
• dochody z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa
• subwencje oświatowe,
• dochody z pożyczek i kredytów,
• wpływy z emisji papierów wartościowych,
• inne wpływy należne gminom na podstawie odrębnych przepisów
Wydatki budżetowe
Wydatki budżetowe, to środki pieniężne przekazywane z budżetu państwa na finansowanie zadań państwa, gminy. Możemy je podzielić wg kilku kryteriów:
A) Kryterium ekonomiczne
- wydatki nabywcze – związane są z dokonywaniem przez państwo zakupów dóbr i usług o charakterze materialnym i określają wysokość udziału państwa w produkcie społecznym.
- wydatki redystrybucyjne (transfery) – wydatki te decydują o wykorzystaniu produktu społecznego
B) Kryterium z punktu widzenia zadań realizowanych przez podmiot publiczno-prawny
- działalność niezbędna dla funkcjonowania państwa (policja, wojska, administracja)
- wydatki socjalno-kulturowe (oświata, służba zdrowia),
- wydatki na gospodarkę w celu zapewnienia równomiernego wzrostu gospodarczego,
- wydatki na obsługę długu publicznego,
C) Kryterium ze względu na konieczność ponoszenia wydatków
- wydatki konieczne – wynikają z obowiązującego prawa – sądy, wojsko,
- wydatki pożądane – kwestia infrastruktury – budowa dróg, urządzeń związanych z ochroną
środowiska naturalnego
D) Kryterium ze względu na charakter ponoszonych wydatków
- charakter inwestycyjny,
- wydatki bieżące sfery budżetowej – służba zdrowia, oświata, dotacje do jedn. budżetowych
Budżet - referat
Funkcje polityki budżetowej
W polityce budżetowej można wyróżnić trzy podstawowe dziedziny, określane również jako funkcje polityki budżetowej, a mianowicie: alokacyjną, redystrybucyjną i stabilizacyjną.
Funkcja alokacyjna
Alokacja zasobów stanowi tradycyjną funkcję polityki budżetowej. Gromadzenie dochodów i dokonywanie wydatków przez państwo jest równoznaczne z dokonywaniem zmian wytwarzanego produktu społecznego. Najbardziej ogólną płaszczyzną alokacji budżetowej jest kształtowanie podziału czynników wytwórczych między sektor prywatny a sektor publiczny. W sektorze publicznym proces alokacji następuje przez bezpośrednie określenie wielkości środków przeznaczonych na określone zadania, w sektorze prywatnym zaś oddziaływanie na alokację środków dokonuje się pośrednio, przez korygowanie cen dóbr, usług i czynników produkcji za pomocą podatków i dotacji (subsydiów).
Funkcja redystrybucyjna
Redystrybucyjna funkcja polityki budżetowej polega na świadomym oddziaływaniu przez państwo na ostateczny podział dochodów indywidualnych. Niezależnie od tego, jak kształtuje się podział dochodów pierwotnych, przez państwo poprzez politykę redukowania (podatki) i uzupełniania (pieniężne transfery socjalne) dochodów indywidualnych może wpływać na kształtowanie podziału dochodów w społeczeństwie. Przebiega ona wielopłaszczyznowo i polega na obciążeniu działalności gospodarczej oraz dochodów wszystkich podmiotów gospodarczych różnymi rodzajami podatków i opłat, satnowiących dochód budżetu państwa. Stają się one źródłem finansowania dochodów tych grup społecznych, które nie uzyskują ich z udostępniania czynników wytwórczych (emeryci, bezrobotni i inni), oraz wytwarzania dóbr i usług publicznych, tj. tych, które są przekazywane społeczeństwu nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie, np. bezpłatna służba zdrowia, administracja publiczna, obronność.
Funkcja stabilizacyjna
Stabilizacyjna funkcja polityki budżetowej polega na wykorzystywaniu dochodów i wydatków budżetowych dla osiągnięcia makroekonomicznych celów gospodarczych: wysokiego stopnia wykorzystania potencjału wytwórczego (wysokiego zatrudnienia), stabilności ogólnego poziomu cen, wysokiego, zrównoważonego tempa wzrostu gospodarczego oraz stabilności bilansu płatniczego. W sytuacji, gdy istniejący popyt ogranicza rozmiary działalności gospodarczej do poziomu nie zapewniającego pełnego wykorzystania potencjału wytwórczego, celem polityki gospodarczej powinno więc być odpowiednie zwiększenie tego popytu.
W ramach stabilizacyjnych posunięć polityki budżetowej władza państwowa ma do dyspozycji wiele środków oddziaływania na gospodarkę. Można wyróżnić trzy podstawowe grupy:
Oddziaływanie za pomocą deficytu budżetowego ( albo nadwyżki), co wiąże się z deficytowym finansowaniem odpowiednio ukształtowanych wydatków państwowych,
Oddziaływanie przez podatki, uważane za najbardziej efektywne narzędzie w polityce budżetowej. Instrumenty podatkowe mogą pobudzać wzrost gospodarczy w okresach depresji. Do środków tych należy zaliczyć pomniejszenie podatku od wartości dodanej o kwotę przypadającą na inwestycje, odliczanie kosztów inwestycji od dochodu osób fizycznych i spółek podlegającego opodatkowaniu. Także ulgi podatkowe związane z eksportem mogą przyczyniać się do ożywienia gospodarczego, stymulując rozwój gałęzi eksportowych,
Oddziaływanie przez politykę długu publicznego
Wymienione grupy środków oddziaływania na gospodarkę mogą przybierać dwojaką postać: oddziaływania na struktury ekonomiczne oraz na koniunkturę gospodarczą (tabela 1)
Dochody publiczne Wydatki publiczne
- instrumenty oddziaływania na koniunkturęgospodarczą- operacje podatkowe- wpływ z eksploatacji zasobów państwowychumożliwiające regulowanie cen niektórych dóbr- operacje pożyczkowe- instrumenty oddziaływania na struktury ekonomiczne- polityka podatkowa - wpływy z majątku publicznego- wypuszczenie pożyczek - instrumenty oddziaływania na koniunkturęgospodarczą- wydatki na wynagrodzenia w sektorze publicznym- świadczenia społeczne- wydatki na roboty publiczne- wydatki zbrojeniowe- instrumenty oddziaływania na struktury ekonomiczne- wydatki na inwestycje cywilne
Pasywna i aktywna polityka budżetowa
W teorii finansów publicznych wyodrębnia się aktywną (dyskrecjonalną) i pasywną politykę budżetową.
Pasywna polityka budżetowa
Pasywna polityka budżetowa jest oparta na założeniu, że określone elementy dochodów i wydatków budżetowych cechuje tendencja do automatycznego reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej w celu wyzwalania kompensujących, przeciwważnych impulsów wobec wahań koniunktury. Ta forma oddziaływania na polityki budżetowej wykorzystuje mechanizm działania automatycznych stabilizatorów koniunktury. Automatyczne stabilizatory są środkiem oddziaływania na popyt globalny, których uruchomienie nie wymaga żadnej decyzji i których siła działania i termin wejścia do akcji wynika nieomal wyłącznie z rozwoju sytuacji gospodarczej. W okresie ekspansji automatyczne stabilizatory rodzą tendencję do automatycznego powstawania nadwyżki budżetowej (czy też zmniejszania się deficytu) w okresie recesji – tendencję do powstawania (czy też powiększania się ) deficytu budżetowego.
Aktywna (dyskrecjonalna) polityka budżetowa
Aktywna polityka budżetowa ma miejsce wówczas, gdy rząd stosuje wybrane środki w celu przeciwdziałania cyklicznym fluktuacjom oraz w celu stabilizacji cen czy ograniczenia bezrobocia. Polityka ta wymaga zamian legislacyjnych w programach budżetowych.
Podstawowymi rodzajami aktywnych posunięć fiskalnych są:
1) zmiany stawek i struktury podatków,
2) zmiany wypłat przelewów (np. zwiększenie subwencji rządu dla władz lokalnych z tytułu udziału w podnoszeniu ciężarów lokalnej pomocy społecznej),
3) zmiany wydatków na roboty publiczne.
Aktywna polityka budżetowa może mieć charakter:
ekspansywny – państwo poprzez zwiększenie własnych wydatków, obniżenie kwot płaconych podatków, lub jedno i drugie równocześnie pobudza niedostateczny popyt globalny, co wpływa na uaktywnienie procesów gospodarczych i wzrost dochodu narodowego,
restrykcyjny – nadmierny popyt globalny jest ograniczany przez zmniejszenie wydatków budżetowych, podwyższenie podatków lub obydwa te instrumenty.
W wykorzystaniu aktywnej polityki budżetowej pojawiają się pewne trudności, związane m.in. z opóźnieniem czasowym i niepewnością jej skutków, a w odniesieniu do ekspansywnej polityki budżetowej dodatkowym ograniczeniem może być także deficyt budżetowy.
Problem deficytu budżetowego
Deficyt budżetowy – niedobór dochodów budżetu państwa w stosunku do jego wydatków (inaczej – nadwyżka wydatków nad dochodami).
Źródła finansowania deficytu budżetowego:
1. Zaciągnięcie przez państwo pożyczek w bankach lub w jednostkach sfery finansowo-rzeczowej,
2. Zaciąganie przez państwo pożyczek zagranicznych: w innych państwach; w instytucjach finansowych (Bank Światowy, Bank Europejski).
3. Państwo próbuje zwiększyć dochody budżetowe poprzez: poprawę ściągalności podatków, wzrost stopy podatkowej, wzrost liczby podatników,
4. Zmniejszanie wydatków budżetowych – ograniczanie dotacji, subwencji, świadczeń pomocy i opieki społecznej na rzecz ludności. Jest to niezwykle trudne,
5. Emisja dodatkowych znaków pieniężnych ponad potrzeby obiegu gospodarczego (drukowanie tzw. „pustego pieniądza” – nie mającego pokrycia w masie towarowej. Sposób ten grozi powikłaniom w postaci pojawienia się inflacji w gospodarce (druga po bezrobociu plaga ekonomiczna),
6. Emisja papierów wartościowych (obligacji, weksli, bonów skarbowych).
Deficyt budżetowy, przy niewielkich jego rozmiarach, może mieć korzystny wpływ na gospodarkę, zwłaszcza w okresie recesji (interwencjonizm państwowy). Przekroczenie jego „bezpiecznej” granicy (5% PKB) może wywołać poważne zaburzenia w gospodarce.
Około 56,9 mld zł powinien wynieść w roku przyszłym deficyt budżetu, gdyby wydatki związane z rekompensatą składki emerytalnej przekazywanej do OFE zostały zaliczone do wydatków budżetowych, a niewątpliwie nimi są.
Pojęcie i historia podatków
Podatek - przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne o charakterze powszechnym, nakładane z mocy prawa przez państwo lub inne organy władzy publicznej (np. samorządy lokalne) na osoby fizyczne i prawne.
Za pierwotne formy podatków uznaje się znane już w starożytności daniny (w naturze i pieniądzu) od ludności na rzecz panującego oraz kontrybucje płacone przez ludność okupowanego kraju na rzecz kraju zwycięskiego. Rozwojowi społeczeństw towarzyszyła ewolucja podatków, zmieniająca ich charakter z doraźnego na regularny, z dobrowolnego na przymusowy, z płaconego na rzecz panującego na płacony na rzecz państwa, ze świadczenia w naturze na pieniężne. Dokonywało się także zróżnicowanie i zwiększanie liczby płaconych podatków z punktu widzenia przedmiotów i podmiotów opodatkowania.
Funkcje i rodzaje podatków
Podatki spełniają trzy główne funkcje:
1) fiskalną – są głównym źródłem dochodów budżetu państwa, gwarantują finansowanie wydatków publicznych. Jest to pierwotna, najstarsza funkcja podatków.
2) redystrybucyjną – są instrumentem przesuwania dochodów pomiędzy różnymi grupami społecznymi.
3) stymulacyjną – są wykorzystywane przez państwo jako instrument oddziaływania na decyzje podmiotów gospodarczych w celu skorelowania ich z założeniami polityki gospodarczej i społecznej państwa.
Ogół podatków funkcjonujących w państwie w określonym czasie tworzy system podatkowy. Mnogość i różnorodność stosowanych współcześnie podatków wymaga dokonania klasyfikacji ich ogółu przy uwzględnieniu różnych kryteriów. Z punktu widzenia jedności podmiotu opodatkowania wyróżnia się podatki bezpośrednie i pośrednie.
Rodzaj przedmiotu opodatkowania jest podstawą podziału podatków na podatki dochodowe, podatki od obrotu i konsumpcji (podatek VAT) oraz podatki majątkowe.
W zależności od organu pobierającego podatki można je podzielić na podatki centralne i podatki lokalne.
W zależności od sposobu opodatkowania dochodów pochodzących z różnych źródeł rozróżnia się podatek globalny i podatek cedularny.
Podstawowym celem podatku jest potrzeba zapewnienia środków finansowych na pokrycie wydatków publicznych. Podatki są wykorzystywane również jako narzędzie oddziaływania na strukturę konsumpcji przez selektywne zróżnicowanie cen wybranych produktów. Jest to uzasadniane względami natury zdrowotnej ( zniechęcanie do niepożądanej konsumpcji tytoniu, alkoholu ) albo też dążeniem do uwzględniania w cenie dodatkowych kosztów – poza kosztami producenta – ponoszonych przez społeczeństwo w związku z produkcją i konsumpcją tych produktów ( np. zanieczyszczenie środowiska naturalnego).
W Polsce głównym źródłem dochodów państwa są podatki, które płaci bezpośrednio podmiot prowadzący działalność gospodarczą (podatek dochodowy, dywidenda, podatek od płac). Podatki bezpośrednie stanowią łącznie ok. 60% dochodów budżetu państwa. Podatki pośrednie, które płaci odbiorca w cenie nabywanego towaru (podatek obrotowy i cło) stanowią ok. 30% dochodów budżetu państwa.
Zmiany w systemie podatkowym w Polsce po 1989 r.
Zmiany zachodzące w Polsce od 1989r., zwłaszcza w pierwszych latach okresu transformacji, miały wpływ na stan finansów publicznych i doprowadziły do zjawiska określanego czasem mianem kryzysu budżetu państwa. W największym stopniu wpłynęły na to następujące czynniki:
- głęboka recesja gospodarcza i spadek dochodu narodowego budżetu państwa;
- spadek wydajności finansowej systemu dochodów budżetowych mierzony jako stosunek dochodów budżetowych do dochodu narodowego.
- Wzrost wydatków budżetowych, zwłaszcza wydatków socjalnych (m.in. związanych ze wzrostem bezrobocia, a także ze wzrostem liczby emerytów i rencistów) oraz wydatków związanych z obsługą krajowego długu publicznego i zadłużenia zagranicznego.
Następstwem wymienionych wyżej czynników jest utrzymywanie się od 1991r. deficytu budżetowego. Zmiany zachodzące w Polsce od 1989 r., zwłaszcza w pierwszych latach okresu transformacji, miały wpływ na stan finansów publicznych i doprowadziły do zjawiska określanego czasem mianem kryzysu budżetu państwa. W największym stopniu wpłynęły na to następujące czynniki:
1. głęboka recesja gospodarcza i spadek dochodu narodowego budżetu państwa;
2. spadek wydajności finansowej systemu dochodów budżetowych mierzony jako stosunek dochodów budżetowych do dochodu narodowego;
3. wzrost wydatków budżetowych, zwłaszcza wydatków socjalnych (m.in. związanych ze wzrostem bezrobocia, a także ze wzrostem liczby emerytów i rencistów) oraz wydatków związanych z obsługą krajowego długu publicznego i zadłużenia zagranicznego.
Następstwem wymienionych wyżej czynników jest utrzymywanie się od 1991 r. deficytu budżetowego. I tak np. spadek produkcji przemysłowej o 24% w 1990 r. i o 12% w 1991 r. (a także spadek dochodu narodowego odpowiednio o 11,6% i 7,6%) doprowadziły do obniżenia się dochodów budżetowych.
Na malejącą wydajność dochodów budżetowych wpłynęły także następujące czynniki:
- spadek rentowności przedsiębiorstw z 39,4% w 1990 r. do 4,8% w 1991 r. i 2,2% w 1992 r. doprowadził do poważnego zmniejszenia zdolności podatkowej podmiotów gospodarczych. Tak
gwałtowne obniżenie rentowności było w znacznej mierze skutkiem
restrykcyjnej polityki fiskalnej, która doprowadziła do głębokiego spadku popytu krajowego.
- szeroki zakres ulg i zwolnień podatkowych dotyczących sektora prywatnego sprawił, że mimo wzrastającej roli w gospodarce tego sektora jego udział w tworzeniu dochodów budżetowych był relatywnie niewielki.
Duża skłonność przedsiębiorstw prywatnych do unikania opodatkowania podatkiem dochodowym m.in. przez:
- nie ujawnianie części uzyskiwanych dochodów;
- manipulowanie wysokością i strukturą kosztów umożliwiające przerzucanie w koszty części zysków oraz części konsumpcji właścicieli;
- zatrudnianie części pracowników „na czarno”, mające na celu uniknięcie bardzo wysokich składek ZUS.
Niska sprawność systemu podatkowego i celnego, który wraz z liberalizacją handlu zagranicznego oraz tworzenia warunków szybkiego rozwoju sektora prywatnego stał się bardzo „nieszczelny”.
Opracowanie dobrego budżetu państwa w Polsce jest zadaniem coraz trudniejszym. Po stronie dochodów budżetowych coraz trudniej jest znaleźć pozycje, które można zwiększyć. Dotyczy to także dochodów z tytułu prywatyzacji majątku państwowego. Podstawowym warunkiem trwałego wzrostu dochodów budżetowych jest utrzymanie na dłuższą metę możliwie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Z kolei po stronie wydatków budżetowych trudno znaleźć pozycje, które można by zmniejszyć, odwrotnie, istnieje potrzeba zwiększania wielu wydatków.
Trudności te skłaniają Ministerstwo Finansów do poszukiwania potencjalnych rezerw wzrostu dochodów budżetowych, m.in. przez zwiększenie sprawności finansowej systemu podatkowego oraz bardziej racjonalne gospodarowanie tymi środkami.
Słowniczek terminów
Budżet państwa – to plan finansowy państwa, zestawienie prognozowanych na następny rok budżetowy dochodów i wydatków rządowych, sporządzone przez rząd (projekt budżetu) i zatwierdzone (po wprowadzeniu ewentualnych poprawek) przez parlament, najczęściej w formie ustawy budżetowej.
Deficyt budżetowy – niedobór dochodów budżetu państwa w stosunku do jego wydatków (inaczej – nadwyżka wydatków nad dochodami).
Podatek – przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne o charakterze powszechnym, nakładane z mocy prawa przez państwo lub inne organy władzy publicznej (np. samorządy lokalne) na osoby fizyczne i prawne.
Polityka fiskalna, polityka budżetowa – ogół decyzji rządu dotyczących wydatków i podatków. Jest częścią polityki finansowej państwa.
Popyt – ilość towaru, którą nabywcy są skłonni kupić w określonym czasie przy ustalonej cenie.
Redystrybucja – wtórny podział dochodów społeczeństwa dokonujący się za pośrednictwem budżetu państwa. Przebiega wielopłaszczyznowo i polega na obciążeniu działalności gospodarczej oraz dochodów wszystkich podmiotów gospodarczych różnymi rodzajami podatków i opłat, stanowiących dochód budżetu państwa.